Euskararen Gramatika

13.10.5. Zer izenordaina

13.10.5a Pertsona ez direnez galdetu nahi denean, zer galdetzailea erabiltzen dugu: Zer erosiko duzu? —Etxe eder bat; Zertaz mintzatu zineten? —Ekonomiaz mintzatu ginen; Zertan ari zineten hor ezkutuan? —Zigarro bat erretzen…; Zeren bila zabiltza?; Zertan dihardu?; Zertara doa?; Zer dakar beronek?…

Hala ere, nor beti izenordain den bezala, hots, besteren laguntzarik gabe, berak bakarrik, izen sintagma osa dezakeena, zer izenaren determinatzaile gisa ere erabiltzen dugu. Adibidez: Zer ordu da?; Zer moduz zabiltza?

Kasu absolutiboan ze da beste aldaera bat aski erabilia, bai hitz egitean eta bai tradizioan (betiere zer aise gehiago) edo egungo literaturan ere: Ze esan duzu? Bizkaierazko idazle zaharrek, adibidez, zer izenordaina (zer da hori?) eta ze determinatzailea (ze gauza) bereizten zuten. XX. mendean erabilerak gutxiagora egin zuen mendebaleko idazleen artean. Gipuzkeraz gehiago idatzi izan da zer, osorik. Ekialdean ere zer da gehien erabili izan dena. Gaurko idazleek ere arruntean erabiltzen dute ze.

Ergatiboan zerk egiten da, salbu bizkaierazko tradizioan, non zek den maizen ageri dena. Instrumentalean zertaz, zertas, zetas, zerzaz eta zerez aldaerak erabili dira. Ablatiboan zertarik, zertaik, zerteik aldaerak. Soziatiboan zerekin, zerkin, zegaz, zergaz, zer edo zerkin bezalakoak. Datiboan zeri (nagusia), baina zerei ere. Genitiboan, zeren orokorraren ondoan zeen eta zen. Zertzat ageri da inoiz.

13.10.5b Zer determinatzaile gisa ageri delarik ondoko sintagma mugagabean ageri da arruntean: Badakizue zer manamendu eman dizuedan; Zer ordu da?; Zer liburu zaude irakurtzen?; Zer esker, zer pagamendu emanen die? eta abar. Baina badira adibide anitz non sintagma hori mugatua den: Zer arpegiaz zure begietan jarriko naiz?; Ikusten duzu zer kalteak datozen gure zabarkeria eta aitzakietatik; Kontatu zidaten gau triste hartan zer gauzak esan zizkioten; Eman dute erakustera nolako bakea eta zer xedeak zituzten gogoan… Holakoetan nolako-ren baliokide gisa erabiltzen dugu zer, askotan, baina ez beti, harridurazko perpausetan: Ha zer bidea eta moldea, zer lausengua eta balakua… (Axular).

13.10.5c Lagunarteko hizkeran batez ere, komodin gisa erabiltzen dugu zer hau (edo zera, beste hiztun batzuek). Horrelakoetan ez gaude jadanik galdetzaile baten aurrean, izen baten, adjektibo baten edo aditz baten aurrean baizik, zeren izen gisa (bere mugatzaile eta guzti), nahiz adjektibo gisa (hots: adjektiboa agertzen den testuinguru berean) nahiz aditz gisa erabil baitaiteke. Hortaz, edozeren ordez erabil daiteke: Zera esan dit; Bai zera! Nola esango zizun hori, bada?; Zerako zerak zerako zera zeratu omen zuen zerean; Oso neska zera da.

Ahozkoan maiz erabiltzen da, askotan gogoratzen ez garen izena ordezkatzeko balio baitu. Hizkera bizirako markatuegia delakoan edo, EGLUk dio ez diruditela oso dotoreak honako esapide hauen antzekoek (I: 49-50): “Industria Sailburuak zera adierazi du kazetarien aurrean: 15.000 lanpostu berri sortuko direla datorren urtean Urola aldean”. Baina egia da egungo idazleek ere asko erabiltzen dutela: Konturatu zen lehen ez zela hain antiklerikala, errespetuzko zer bat gordetzen ziola elizari (Linazasoro); Bere tokitik mugitu gabe zer beltz bat jaurti zidan, airez aire (Epaltza); Ez dakidana, zera da: guk geure burua ukatzeko beste maite izan ditugun zerok ote diren geure seme-alabek nahi dutena (Joxerra Garzia).

13.10.5d Beste erabilera batzuk ere baditu zer honek:

– Ezezkako espletiboa: Zer ez ote zuen esan?; Zer ez zen izan ene bihotz mina! (Duvoisin); Zer ez nuke eginen eta zer ez dut egin honelako mesedeengatik? (J. Haranburu); Mende honek zer ez du ekarri! (Larre) eta abar.

– Zinez, galdera denaren aurrean: Zer, hori bazeneki, zer nahi zenuke egin? (Pouvreau); Eta zer? Aditurik hau guztia, ez ote gara ohituko…? (Agirre Asteasukoa); Zer, zer? Medikuari beldur? (Etxaniz); Zer, ez duzu ezagutzen “Herria”? (Larre).

– Zer garrantzi du? Zer gertatzen da? adierarekin: Bai… eta zer? (Apaolaza); Badaukat behar nuena. Eta zer? (Txillardegi); Eta orain zer? (Labaien).

– Datiboarekin: Nahiz goiz nahiz berandu, niri zer? (Azkue); -Erorian daukazu gerrikoa. -Eta zuri zer? (Anabitarte); Zer neri, inork hau buruz asma ez baleza? (Orixe); -Noren aginduz jantzi duk hori? -Hiri zer? (Orixe).

– Beste-rekin: Zer bertze probetxurik etortzen zaigu? (Leizarraga); Zer bertzerik mundu honetan desira genezake? (Leizarraga); […] baina zer besterik egin nezakeen (J. A. Arrieta); Zer beste asmo izango du…? (Urkixo); Nik dakita zer besterik (Txillardegi).

– Zein eta zer pareko direnean: Ezen ez dakizue zer orduz zuen Jauna etortzeko den (Leizarraga. Beste itzulpen batzuetan: zer orduz, zer ordutan, zoin orenez, zein orduz eta abar); Baina non edo gorputzaren zer lekutan gantzutu behar ote da eria? (Agirre Asteasukoa); Ez dut esanen zer herritan, orain Gerrieder izengoitia duen etxe batek… (Orixe); Ezin pentsatu zuten zer al zitekeen kausa (Lazarraga); Aski zaigu jakitea zer tokitan den (J. Etxepare); Zer ordutan etorriko da erloju bila? (Izeta).

– Partizipio aurretik, etorkizuneko atzizkiarekin: Jo batera eta jo bestera dabiltza bazterrik bazter […], txosnarik txosna, gauza guztiei begira, non jarriko, zer jango, zer erosiko (Agirre); Atzetik zer etorriko beldur direla (Orixe); Zain daude atea noiz irekiko, atean zer ikusiko (Mitxelena).

– Erlatibozkoetan, aurrekaria gauzatu gabea dela. Aditz jokatugabeekin: Ez du zer egin; Bada zerekin ordaindu; Nik horretan ez daukat zer galdurik; Ez daukagu zerekin estalirik; Bada zer pentsatu; Edirenen dutela zertaz kontenta (Leizarraga); Ez dutela izango hemen zer ikasirik (J. J. Mogel); Ez da zertaz harri (Duvoisin); Zuk bakarrik daukazula zer galdua uste al duzu? (Agirre); Nik badut zer kontatua horretaz (K. Izagirre); Bada, beraz, etorkizunari begira zer hausnartua eta zer aldatua (Zuazo). Eta aditz jokatuekin: Honezaz zer segurik eskriba diezaiadan jaunari ez dut (Leizarraga); Eta ez baitzuten zer jan lezaten, dei zitzan beregana Jesusek bere dizipuluak (Leizarraga. Duvoisinek, pasarte horretan: zer jan); Ezen ordu hartan berean emanen zaizue zer mintza zaitezketen (Leizarraga. Duvoisin: emanen zaizue zer erran).

– Ezezko perpausetan, absolutiboan: Ez dugu beraz hetaz zer banagloriaturik (Axular); Ez da zer fida ez zeru izartsuan, ez emazte nigartsuan (Oihenart); Ez da zuk zer erantzun, ikusten dugun gauza da (Mendiburu); Baina ez da zer ikaratu! (Iztueta); Oinazeak, asturugaitzak ematen badizkit, ez dut zer kexatu (Duvoisin); Orain Margotek pairatu behar du, edo, hobeto esateko, ez du zer pairaturik (J. Zabaleta); Inork aukera behar bezala eta zuzenik egin badu […], ez du zer egin berriro aukera (P. Altuna); Ez du zer kezkaturik egiazkoa izateaz (Juan Garzia).

– Harriduretan: Ai! Zer gaua! Zer gaua hura! (J. Zabaleta); Zer ez ote dudan nik Gotaineko etxe hartan ikasi! (Txillardegi); Baheki zer astokeriak erraiten dituzten (Dirassar); Begira zer nolako antzara lerdena (Lertxundi); Baina zer arraio, Mikel! (U. Iturriaga); Zer aideko eta zer aidekondo! Itxura badaukak, zer demontre! (Jimenez).

– Zerbait-en parekoa, izenordaina: Badut zer edo zer esku artean (O. Arana); Euren helburua edozein dela, zer edo zer egin beharra daukagula uste dut (Landa); Bortxazko lan hark, batzuetan, zer edo zer irensteko ahala eskaintzen zion (Bidegain); Ezin zen igarri lasai zegoen ala izugarri urduri, zer edo zertan pentsatzen ari zen ala isileko poliziek epaileen aurrean ematen zituzten azalpenak entzuten (Morales); Zalapartak entzuten dira tanpez, eroriko baldar eta urrunen antzekoak, zer edo zerk lur joko balu bezala (K. Izagirre); [Txantxangorria] hasten da txioka, salto alde batera eta salto beste aldera, txioka eta txioka, makilatxo bat zirudien zer edo zertxo baten aldamenean… (P. Zabala).

– Izenondo mugatuaren ezkerrean: Ea zer edo zer bitxia sumatu zuen egun hartako bazkarian (Zaldua); Besteak bezalakoa zen gutun hura, baina bazuen zer edo zer berria, edo, nola esango nuke, biziberritua (X. Mendiguren Elizegi); Zer edo zer inportantea esan behar zidan (Rey).

– Badaezpada adierazi nahi duela: Eta orduan gauza asko erakutsi behar zaizkio, zer gerta ere; gauzak nola diren eta zergatik (Segurola); Betidanik, zer gerta ere, lau intxaur eskura nahiago, urrutiko hamalauak baino (Epaltza); Zer gerta ere giltzatua beharko zukeen polizi pistola bat zeraman eskuetan (Borda); Urratsak labur eta zuhur beraz, zer gerta ere (Aintziart).

– Partitiboarekin: zeozer onik, […] zeozer txarrik […] (F. Bilbao).

– Zer-nola, galde perpausetan, nola adierazi nahi duela: Aita isileko arrantzan edo ehizan aritutakoa zen inoiz, eta Charliek bazekien zer-nola moldatu (Larrañaga); Hasitako gertakizuna zer-nola amaituko itxaron gabe, beren bideari jarraitu zioten (Ezkiaga); Zuk, apeza izanez, badakikezu zer nola egin egunero, fededun eta ere sinesgabeen erdian izanez eta ibiliz (Aintziart).

– Zer-nolako (zernolako) izenlaguna, nolakoa esan nahi duela: Zer nolako zintzotasuna! (Jon Muñoz); Ez dakizu zer-nolako gozatuak ematen dizkiguzun! (Olarra); Ez zuten asmatu zer nolako gaitza zen, ez ziren, beraz, emakumea sendatzeko gauza izan (Juaristi); Esplikatu nion Ximuni zer-nolako momentu goxoak pasatzen genituen han, haurrak ginelarik (Landart); Hori guztia finantzatzeko zer-nolako bideak erabili behar diren (Pérez Iglesias, Salaburu); A zer-nolako hipotesia, Virgilio: heriotza kendu (Igerabide). Zer-nolako predikatu gisa: Zer nolakoa izan da esperientzia? (Urkiza); Hitzegin zuten gero Jacky Vicedos Oihantzainak eta Pierre Salaberry Oihantzainburuak azaltzeko zernolakoa den xedea (Herria); Batere axola ez digun pertsona bat zer-nolakoa den adierazteko pare bat hitz aski eta gehiegi izan daitezke (Segurola). Zer-nolako izen gisa: Orain arte ez dut inoren eskubiderik ukitu, ezta inorengandik eskupekorik jaso ere, baina zer-nolako honi ez diot antzik ematen (Ezkiaga); Ondoretasunaren kimikaren zer-nolakoa zehaztea, zelularen funtzio oinarrizkoak aztertzea (Juan Garzia).

– Zer(en)gatik esan nahi duela, Iparraldean: Ez da zeren deus handirik erra holakoei (Hiribarren); Ez da zeren egin errenkurarik Mariaz (Larregi); Ez da zeren dudatu (Duvoisin).

– Eskerrik asko-ren erantzunean: Ez da zeri; Ez da zeren; —Bego gure gain, eta milesker! —Ez da zeren! (Larzabal); —Eskerrik asko, eta agur! —Ez da zeri. Agur, agur (M. Lekuona).