Euskararen Gramatika

13.7.3. Linschmann-Aresti legea hausten delarik

13.7.3a Zernahi gisaz, hirugarren pertsonan esan daiteke arauak aise indar ahulagoa duela oro har: Gauza gutia da hura eta bere mintzoan mespretxagarri dena (Haraneder); Baina utzi zituzten gizon hura eta bere ahaidego guzia (Duvoisin); Jonen lanetik jan beharrean gara ni eta bere arrebatxoak (Lizardi); Claudet jauna eta bere menpekoek ere Gabon eguna ongi ospatzeko asmoa zuten (Izeta); Iruñeko alkate jauna eta bere lagun Arribillaga (Larreko); Domingo de Okariz, eta bere anaia Don Rodrigo de Okariz izan ziren Ministro (Iztueta); Zure aita eta bere etxe guzia baino lehenago (Uriarte); Eta galduak izateko bilatzen zituzten Daniel eta bere lagunak (Duvoisin); Esperantzarik gabe jaitsi ginen bere etxerantz (Atxaga) eta abar.

Linchmannen legea, ikusten denez, ez da ongi betetzen. Horrek baztertuko lituzke ni eta neure edo x eta bere itzuliek osatzen dituzten adibide guztiak. Arrazoia hau da: kasu horietan izenordain indartua beste sintagma baten barnean bildua da ([ni eta [neure…]_s]_s), eta horregatik ezin du erreferentziarik hartu perpauseko izen sintagma batekin, eta ezin du islarik izan aditzean ere: kasu horietan, neure singularra izanik ere, aditza pluralean doa. Gauza bera gertatzen da bere-rekin ere.

Iparraldeko tradizioan legea hegoaldean baino aise hobeki bete da, egia da: Babiloniara eramana zerbitzatu zituen errege eta haren semeak (Duvoisin); Ikusi zituen errege eta haren zerbitzariak heldu zitzaizkiola (Duvoisin); Zure Jauna eta haren miserikordia baitan (Duvoisin) eta abar. Baina, horiekin batera, Abiatu ziren bera eta bere armada (Duvoisin); Bila ezazue Jauna eta haren indarra (Duvoisin). Bizkaierazko testuetan, esate baterako, hasieratik baztertzen dira bihurkari balio horretatik. Gipuzkoarren artean XX. mendean gertatzen da hori. Nafarren artean berdintsu, hoberenean ere badira txandakatzeak balio bihurkari eta ez-bihurkarien artean.

13.7.3b Linschmann-Arestiren legearen haustura dela eta, EGLUk esaten du mendebaleko euskalkietan honako perpausak “guztiz normalak eta hedatuak” direla (I: 69): Itziar eta bere lagunak etorri zaizkigu etxera; Ezagutzen al duzu Peru Arrieta? Bai horixe! Sarritan izan naiz bere etxean. Eta, segitzen du, bistan dela bere izenlagunaren aurrekoa ez dela aditzaren partaide. Horregatik, ekialdeko euskaldunek bere hauen ordez, haren erabiltzen bide dute: Itziar eta haren lagunak etorri zaizkigu etxera; Sarritan izan naiz haren etxean. EGLUk ondorio bat ateratzen du hortik: bi bere ditugu euskaraz. Bat bihurkaria da eta, beraz, aurrekaria aditzaren formanteetan izatea eskatzen du. Hori da orain arte aztertu dugun bere hori. Baina bada beste bere bat ere euskaraz, bera izenordain indartuaren genitiboa edo izango litzatekeena. Esan nahi baita, bera izenordaina (izenordaina, zeren determinatzailearen kasuan ez du balio honek) erabiliko dugun egoera beretan erabiliko dugu bere kasu horretan. Hortaz, bigarren bere hau beraren parekoa litzateke. Eta horrek eskatzen duen baldintza bakarra da noizbait aurretik aipatua izatea aurrekoa. Hots: bere-ren (bere = beraren) aurrekoa ez da nahitaez perpausean agertuko eta aditzaren partaide izango. Aski da lehenago noizbait aipatua izatea, perpaus berean ez bada ere. Bera izenordain gisa erabilitakoaren genitiboak, hartara, bi aldaera izango lituzke: beraren eta bere. Eta azkena izan daiteke beraren aldaeraren pare-parekoa (beraren agertzen den testuinguruetan aurkituko dugu), edo bihurkaria (orain arte ikusitakoa).

Ez da arrazoirik, ordea, hori hala dela pentsatzeko. Zerbait sinpleagoa gertatzen da: bere izanik bera izenordain gisakoaren genitibo bihurkaria, beste eremu batzuk hartuz joan da, eta aldi berean, eta neurri batean, bere bihurkaritasuna galdu egin du. Neurri batean, diogu, esan nahi baita, bihurkariaren gunean aldaera horrek bakarrik duela tokia (Mikelek_i bere_i etxea erre du / *Mikelek_i haren_i etxea erre du), baina beste toki batzuetan ere agertzen ahal dela (Mikelek_i bere_i / _j etxea erre du). Hau da, bihurkaria (bere) toki bat baino gehiagotan agertzen ahal da, baina bihurkaria ez dena (haren) ezin da bihurkariaren tokian agertu.

13.7.3c Bihurkaritasunaren ahultze hori, nolabait ere, lehen eta bigarren pertsonan ere gertatzen da. Adibidez, Mitxelenarenak dira adibide hauek: Besteri geure gogoetez sinetsarazi nahi dioguna adierazteko baizik; Noraezekoa dut hitzen aukeramena neure gain hartzea. Azpimarratutako hitzetan ikusten da legearen arabera erabili direla hor aldaera bihurkariak: [geure… diogu] eta [dut… neure]. Kontua da, ordea, bihurkaria agertuko dela espero dugularik, izenordain arrunta agertzen dela, legea zorrozki bete gabe utziz (adibideak Mitxelenarenak berriz ere): Gure herrian eta gure hizkuntzan somatuko ez bagenitu; Gure oroitzapenetan bateratsu gatoz. Eta alderantziz ere: sarritan neure eta antzekoek ez dute bihurkari balioa. Adibide hauetan, esaterako (adibideak Mitxelenarenak): Neure izena […] gora eta behera erabilia izan denez gero; Neure herriak […] hutsik eta tatxarik badu ugari. Hortaz, oso zail dela dirudi lege zorrotz eta salbuespenik gabea ematea. Hiztunek behintzat ez dirudi erabat betetzen dutenik. Eta horren arrazoia izan liteke, EGLUk dioen gisan (I: 70), forma hauek bikoitzak direla pentsatzea: bihurkariak alde batetik, eta indartuak, indartu soilak, bestetik. Edo, besterik gabe, bihurkarien erabilera beste eremuetara ere hedatu dela, eta aldaera arruntak, hirugarren pertsonan, ez duela bihurkariaren tokirik hartu oraingoz.