Euskararen Gramatika

13.7.2. Linschmann-Aresti legeak sortzen dituen zalantzak

13.7.2a EGLUn esaten da (I: 67) izenordain indartuaren genitiboaren aurreko izango litzatekeen sintagmak eta genitibodun sintagmak elkarrekin beste sintagma bat osatzen badute, ez dela aplikatzen delako erregela hori. Ikusi dugu legearen interpretazioaren zurrunenean hori hala gertatzen dela. Eta adibideak ematen dira han: Ni eta nire lagunak ez gara ongi konpontzen; Aita eta haren problemek ez digute lasai egoten uzten. Esaten da hor ezin dela bihurkaririk erabili, bihurkari horren aurrekoa, ni edo aita gure adibideetan, nor sintagmak badira ere, aurrekoak (ni, aita) eta genitibodun sintagmak (nire lagunak, haren problemak) elkarturik beste nor sintagma bat osatzen baitute. Hortaz, Andoni eta biok nire (edo ene, nere?) etxera joango gara lo egitera, esan behar omen, eta ez *neure etxera, izenlagun horrek aipatzen duen pertsona ni baita eta ni hau ez da (joango) da adizkian ageri. Beraz, hor ez dago forma bihurkariarentzat lekurik. Beste hauetan bai: Nik neure lanak egingo ditut; Zuei ez dizkizuete zuen lanak ordaindu; Ezagutzen ditut neure ardiak (Leizarraga); Gozatu nahi dut nik ere neure denboran (Axular); Ez diot […] ukorik egin neure herriari (Mitxelena).

Esan dugu, hala ere, hori ez dela beti hola betetzen, badirela idazle klasikoetan ere arauaren salbuespenak: Nik emanen dudan ogia, neure haragia da munduaren bizitzeagatik (Pouvreau). Eta hala da, tradiziotik urrunduz gero, egungo idazleen testuetan neure… da eredukoak aski arruntak baitira: Neure senargaia da, jauna (Etxeita); Berori neure ugazaba da (Zamarripa); Hori, neure sakelaren kaltean da (Erkiaga); Neure adiskidea da (Agirre); Neure arazoa da, Neurea bakarrik (Sarrionandia); Neure sineste intimoa da (Borda); Neure alda ateratzen da (Garate) eta abar. Horietan ez da dut, zait, edo holako aditzik, hau da, ni izenordaina biltzen duen aditzik eta, hala ere, neure ageri da.

Ni eta neure gisako adibideak ere ez dira falta: Ni eta neure bihotzaren artean (J. Zabaleta); Ni eta neure buruaren artekoa (Morillo); Bere distiraz inguratu gintuen ni eta neure bidelagunak (Elizen arteko Biblia); Gu eta geure ahizpak (Mirande), dira, esaterako, gaurko erabileraren lekukoak.

13.7.2b Hirugarren pertsona dugunean ere gauza bera gertatzen da, EGLUk biltzen duen arauak dioenez (I: 68). Oraingoan bihurkaria bere dugu, aurreko atalean paratu ditugun adibideek erakusten duten bezala: ontzat emanez izenordain pertsonal gisako erakuslea dugula bera eta forma horrek badutela aldaera arrunta (beraren) eta bihurkaria (bere) hau izango genuke, legearen arabera, eskema nagusia: Miren_i bere_i etxera joango da; Mirenek lagunari_i bere_i etxea erre dio; Mirenek_i bere_i ama agurtu du. Horren arabera, bigarren perpausean, zein den testuingurua, bere horrek Mireni ere egin diezaioke erreferentzia: Mirenek lagunari bere etxea oparitu dio. Baina “lapurtu dio” esaten bada erreferentea laguna da, ezin baitio Mirenek bere buruari lapurretarik egin. Hemen ere bere horrek aipatzen duen pertsona edo dena delakoa aurretik agertzen bada perpausean nor, nori edo nork bezala, orduan bere izango dugu erabili beharreko izenordaina: Andoni bere etxera eraman nuen; Andonik bere etxera eraman ninduen; Andoniri bere etxea erosi nion. Baina beste norbaiten etxea baldin bada, Mikelena edo, orduan honako hau litzateke eredua: Andoni haren etxera eraman nuen; Andonik haren etxera eraman ninduen; Andoniri haren etxea erosi nion. Esan dezagun, zernahi gisaz, bere horren aurrekaria perpaus berean aurkitu behar dela esatea ez dela agian nahiko: Andoniren anaiak bere etxea erre du esaten badugu, noren etxea erre du, Andonirena edo anaiarena? Segur aski, gaurko euskaran guztiz anbiguoa da hori, nahiz, berez, “anaiari” dagokion bere hori¹⁴⁶. Jakina, Andoniren anaiak bere etxea erre dio esanez gero, anbiguotasuna galtzen da, eta badakigu Andoniri erre diola anaiak etxea.

Hala ere, azken adibidea kendurik, esandakoa funtsean betetzen da: perpaus berean egon behar du izenordain bihurkariaren aurrekoak. Hori ageri da orain arteko adibideetan. Horregatik, bere-ren aurrekoa Andoni da goiko perpausetan, baina haren-ena ezin izan daiteke Andoni, beste norbait baizik. Zeren, bestela, bere aurkituko genuke.

Batzuetan anbiguotasuna gerta daiteke, aurrekotzat har daitekeena izen sintagma bat baino gehiago dugunean. Adibidez: Andonik Jose bere etxera eraman nahi zuen. Perpaus horretan bere-ren aurrekoa Andoni nahiz Jose izan daiteke. Ekialdeko idazle zaharrek lehentasuna subjektuari ematen diote beste argumentuen aurretik.

¹⁴⁶ Ohart gaitezen perpausa beste modu honetara molda dezakegula: Andoniren anaiak bere burua hil du. Hor ez da zalantzarik anaiak hil duela bere burua, eta ez Andonik.