Euskararen Gramatika

13.7.1. Legearen formulazioa

13.7.1a Pertsona izenordainen bikoizketa, arruntak/indartuak, bereziki interesgarria gertatzen da izenordain horien genitiboan, zeren orduan forma indartuak izateaz gainera, bihurkari ere badirela dirudi: ni… neure…; zu… zeure…; bera… bere eta abar. Hortaz, neure, heure, zeure, geure, bere (eta neronen, herorren, zerorren, geron…) izenordain bihurkariak ditugu. Baina noiz erabili behar dira forma arruntak eta noiz forma bihurkariak?

Lege zorrotzegirik ez dagoela esan daiteke edo erabat betetzen den legerik behintzat ez. Hala ere, hona hemen eman ohi den araua:

Nor, nori eta nork sintagma hauek, aditza jokatua bada aditzean agertuko dira eta, orduan, aditzari begiratzea komeni da sintagma horiek ageri diren ala ez jakiteko. Hola, ni neure etxera joango naiz eta zu zeurera perpausean, ni eta zu (hauek dira neure eta zeure genitiboek aipatzen dituzten pertsonak perpaus barruan) nor sintagma bezala ageri dira perpausean: ni joango naiz eta zu joango zara. Horrenbestez, forma bihurkariak erabil bitez. Gauza bera izango genuke baldin eta perpauseko aditza jokatugabea balitz: nik badakit neure etxera joaten (= nik badakit [ni neure etxera joaten]). Perpaus horretan ere, perpaus txertatuan nor sintagmarik ageri ez bada ere, ni dela badakigu, perpaus nagusiko subjektua bera baita perpaus txertatu horren subjektu. Horregatik, hemen ere izenordain bihurkaria agertuko da.

13.7.1b Adibide horietan “Linschmann-en lege”, edo “Linschmann-Arestiren lege” bezala bataiatu zen zurruntasun sintaktikoa¹⁴⁵ betetzen da: bihurkaria biltzen duen perpaus txikienak bildu behar du, agerian izan nahiz ez, aurrekaria ere, absolutiboan, ergatiboan edo datiboan. Lapurtar idazle klasikoetan ongi betetzen da legea: ene, hire, zure, gure, zuen eta neure, heure, zeure, geure, zeuen eskema izango genuke. Bigarrenak dira bihurkariak, eta aipatu testuinguruan bakarrik erabiltzen dira. Hola, Ene ardiek ene boza entzuten dute (Leizarraga), non bi ene horiek lehenbiziko pertsona singularrari baitagozkio, baina aditza dute baita, hirugarren pertsonaren formanteekin. Beraz, ez da hor legea betetzeko eskatzen den baldintzarik. Aldiz, Ene ardiek neure etxean ikusten naute, adibidez, edo Ezagutzen ditut neure ardiak (Leizarraga) da legearen aplikaziotik espero daitekeen aldaera, neure lehen pertsona singularrari dagokion genitiboa izanik, aditzaren formantean ere lehen pertsona singularra ageri baita (ditut, alegia).

Legeak ez du balio alokutiboen kasuan: Emazte, handi dun hire fedea! (Leizarraga). Kasu horretan dun hori alokutiboa da, eta hortaz, da ez-alokutiboaren ordaina da (handi da fedea), hirugarren pertsona singularra. Baina hire bigarren pertsona da, ez hirugarrena. Horregatik ez du tokirik aldaera indartuak. Baina Heure Jainko jauna adoraturen duk (Leizarraga) esaten bada, koherentea da, aditzak bigarren pertsonako formantea baitu, eta posesiboa ere bigarren pertsona baita.

Hemen biak batera ikusten ahal ditugu: Hik heure buruaz testifikatzen duk, hire testimoniajea ez duk sinesteko (Leizarraga). Perpaus horretan hik heure… duk katea osatzen da lehenik, formanteek bat eginez, eta ondoren hire… duk katea, baina bigarren duk horrek da esan nahi du, alokutiboa delako, eta beraz, formanteek ez dute bat egiten: hire (bigarren pertsona), da (hirugarren pertsona). Ez da lekurik bihurkariarentzat.

Zukako alokutiboarekin ere betetzen da: Jaungoikoa, egin dizut zure kontra bekatu (Etxepare). Kasu horretan dizut horrek dut adierazi nahi du. Alokutiboa ez balitz, ez litzateke arazorik bihurkaria erabiltzeko: Adiskide, zeure kontra jokatu duzu. Azken adibide horretan katea zeure… duzu horrek osatzen du, eta erabilera koherentea da. Aurrekoan, aldiz, dizut… zure horretan ez luke tokirik zeure bihurkariak, dizut hori da + zukako alokutiboa baita. Alokutiboak ez du baimentzen erabilera hori.

Genitibotik sortutako kasuek ere (enegan, enetzat, enegatik, enekin…) ongi gorde dute legea: Ez genuke geuretzat aski (Axular); Neuretako ez dazagut zu nolako amarik (Etxepare) eta abar.

Bokatiboen kasuan ez du legeak balio: Ene Jainkoa, ene Jainkoa, zeren abandonatu nauk? (Leizarraga); Gaiztoa, ene nekagarria, ala nik gaizki enplegatu baitut hirekiko denbora? (Axular).

Hi eta hire etxea gisako moldeetan ageri dira klasikoen lanetan. Zergatik? Sarasolak dioenez (1980: 436), Salbaturen haiz hi eta hire etxea (Leizarraga) perpausean bi perpaus ditugu sakonean, batean bildurik azaleratzen badira ere: Salbaturen haiz hi eta salbaturen da/duk hire etxea. Jakina, hor ezin jarri heure (katea da/duk… hire etxea baita). Besterik litzateke, bistan da, Salbatuko duk (hik) heure etxea.

13.7.1c Linschmann-Arestiren legea oso modu sistematikoan betetzen dute lapurtar idazle klasikoek, nahiz ez dituzten aukera guztiak baliatzen. Etxepare, Leizarraga eta Tartasek ene eta hire-rekin bakarrik betetzen dute legea. Geure, zeure eta zeuen ez ditugu aurkitu autore hauetan. Leizarragak ez du hutsik egiten, nahiz mila eta bostehun aldiz baino gehiagotan erabili bihurkaria. Tartasek noiz edo noiz huts egiten du (hiru aldiz, dio Sarasolak): Ene puntura joan nadin; Inguratu naute herioaren penek eta ene […] grabitateak nahasi naute. Eta bokatiboarekin ere batzuetan: Bekatorea, neure bihotza, izan zara Parisen. Leizarragak zeuron erabiltzen du itxuraz legez kanpo, baina badirudi ez dela hori zuon sailekoa, baizik gradu hurbilekoa (neuror → neurorren, euror → eurorren, zeurok → zueron eta abar). Axular ere sistematikoa da, salbuespenik gabea. Etxeberri Ziburukoak behin huts egiten du. Legea ongi betetzen ez denean ere (Harizmendi eta Argainaratz) sistematikoa da gure erabiltzea geureren ordez, baina ez alderantziz. Pouvreauk eta Urtek ere ez dute betetzen askotan. Etxeberri Sarakoak betetzen du, baina hutsak eginez. Beriainek eta Elizaldek zuzen betetzen dute legea, beren sisteman. Mendiburuk eta Ubillosek nere/nere; gure/geren; eta zure/zere sistema darabilte, lehen pertsonari dagokiona neutralizaturik ageri dela (nere/nere): Gaitz berera bulkatzen gaituzte gu geren etsaiek (Mendiburu). Ekialdetik mendebalerako bidean, bizkaierazko datuak gertatzen dira zailenak ondorioak ateratzeko, araua malguago gertatzen baita.

13.7.1d Bihurkariaren aurrekariak perpaus berean agertu behar du: Esan dizut zeure etxera joango zarela. Perpaus horretan aurrekaria eta bihurkaria perpaus berean daude: Esan dizut [(zu) zeure etxera joango zara]. Ikus dezagun honako hau: Esan didazu ni zure etxera joango naizela. Arauaren arabera, hor ez da zeure jartzeko tokirik: Esan didazu ni zure/*zeure etxera joango naiz. Horrek azaltzen du deigarria gerta dakigukeen perpaus batzuen itxura: Deituren dut ene populu ez zena, neure populu (Leizarraga). Azpian ditugun perpausak honakook dira: (nik) (zerbait) deituren dut neure populu, batetik (katea: nik… neure), eta (zerbait hori) ene populu da (katea: hori… ene/*neure). Idazle klasikoen testu batzuen barne egitura hobeki desanbiguatzeko balio du behin baino gehiagotan aipatzen ari garen arauak: Hona ene zerbitzari elegitu dudana (Leizarraga). Badirudi hor neure behar lukeela (nik hori ene zerbitzari elegitu dut, izango luke azpian). Ez da kasua, ordea: Hona (hemen da) ene zerbitzaria, elegitu dudana. Erlatibozko perpausa adjektiboa da kasu honetan. Nola interpretatu Erran nahi dut, zuen eta ene elkarrekilako fedeaz kontsola nadintzat (Leizarraga, nadintzat hori nadin izango genuke gaurko euskaran). Hor ez da tokirik neure jartzeko: azpian zuek eta nik elkarrekin fede bat dugu baita azpian, eta neure ezin da bat etorri dugu horrekin, dut beharko genuke hor, neure sartzekotan.

Esan dezagun, hortaz, laburtzeko, lege hau ongi bete dela idazle klasikoetan, gorabehera batzuekin: badira salbuespenak. Legea betetzen zintzoenak lapurtar idazle klasikoak dira.

¹⁴⁵ Izen hori Schuchardtek 1900ean Leizarragaren 1571ko lana berrargitaratu zuenean, sarreran idatzi zuenekotik hartu zuen, han esaten baitzuen Linschmann ohartu zela ene, eta nire bezalakoak ez-bihurkari gisa erabiltzen zirela, izenordain arrunt gisa, eta neure, heure, aldiz, bihurkari gisa (Linschmann & Schuchardt 1900). Handik 50 urtera Arestik ere gauza bera ikusi zuen, Kintanak (1971) dioenez, eta Sarasolak eman zion formulazio zehatzagoa 1980an: “Linschmann-Aresti legea” deitzen du. Hemen, neurri batean, Sarasolaren ekarpena laburtzen dugu.