Euskararen Gramatika

13.4.2. Erabilera

13.4.2a Noiz erabiltzen dira forma arruntak, eta noiz forma indartuak? Galdera horrek ez du erantzun errazik es sinplerik, besteak beste, erabilera desberdinak ditugulako euskalkien arabera. Hasteko, mendebaleko euskaldunek ekialdekoek baino joera nabarmenagoa dute forma indartuak erabiltzeko.

Sebero Altubek (1929: 99) neu, zeu, geu sailekoei “formas reproductivo-intensivas” deitzen die (eta oro har, -xe amaiera dutenei) eta, dioenez, galdegaiaren tokian erabili behar dira: Zeuk daukazu errua (Mogel); Zeuk mankatu duzu atzo gaixoa (Mogel); Neu naiz barberurik asko (Mogel); Azken buruan, ez ninduten bulkatu, nerau sartu nintzen neure baitarik (Mitxelena); Badira hemen guraso diren irakasleak eta irakasle diren gurasoak: nerau nauzu bat (Mitxelena); Ez nauk hola mintzo segurki, neroni Saratarra naizelakotz (J. B. Elizanburu). Adibide horietan denetan izenordain indartuak galdegaiaren lekua betetzen du.

13.4.2b Hala ere, horrek ez du esan nahi galdegaiaren tokian beti forma indartua erabili behar dugunik. Honako perpaus hauen tankerakoak ere aski arruntak dira gure eguneroko hizkuntzan, eta hor, galdegaia izanik ere, forma ez-indartuak ageri dira: Zuk duzu errua; Ez da zer ekarri barberurik: ni naiz barberurik asko; Badira guraso diren irakasleak eta irakasle diren gurasoak: ni nauzu bat. Ez bakarrik dira perpaus arruntak: erabilera hori da, hain zuzen ere, ekialdeko euskaldunen joera nagusia. Mendebalekoentzat, aldiz, aldaera indartuak erabiliagoak dira aldaera arrunt horiek baino. Horren arrazoia hau izan daiteke, izenordain indartuek nolabaiteko kontrakotasuna edo, adierazten dutela dirudi: Zeuk daukazu errua (eta ez beste inork); Zeuk mankatu duzu atzo gaixoa (eta ez bestek). Bistan denez, kontrakotasun hau berez dago lotua galdegaiarekin ere¹⁴².

Baina kontrakotasun hori markatu gabe ere, mendebalean erraz aurkitzen dira forma indartuak (Barrutia 1997): Nor da hor? —Neu; jaikitzeko ordua da (Mogel); Oraintxe esan duzu bat, eta hona neuk antzina entzun nuena (Mogel); Bata Anjelen amak ipini du, erantzun zuen Josepak —Eta bestea? —Bestea neuk —Zeuk? (Mogel).

Laburtuz, hortaz: ez da beharrezkoa forma indartuak erabiltzea, euskalkien kontua da; forma indartuak galdegaiaren gunean errazago erabiltzen dira, eta kontrakotasun mota bat ere uzten du perpausak agerian. Baina bestelako adibideak ere, kontrakotasunik gabeko inguruneetan, ez dira falta.

13.4.2c Galdegai ez izan arren, beste ingurune batzuetan ere erabiltzen dira forma indartuak. Tradizioan arruntak dira neu bezalako izenordainak ere partikularen aurrean: Neuk ere banekien (Agirre); Nahi nikek neurorrek ere gizona entzun (Leizarraga); Neuk ere Frantziako Burgosen ikusia daukat bai (Labaien); Nik neuk ere dirua banu… (Barrutia); […] ta nerau ere izanik hain txarra (Lizarraga); Nihaur ere ibili naiz anitzetan… (Etxepare); Nihauri ere, ez banintz saindu izan… (J. Etxepare); Erran behar dut, nihaurek ere huts horietarik asko egin ditudala (Lafitte). Antzeko zerbait gertatzen da behintzat-ekin, erabilera mugatuago den arren: Neu behintzat baietzean nago (Kirikiño); Neu behintzat pozik nago (Lauaxeta) eta abar. Ezin da hitz egin forma indartuez, denak erabilera berdintsua balute bezala. Bistan da oinarri neu hartzen dutenak direla erabilienak tradizioan. Eta, bestetik, ere partikula dela gehien ageri dena (behintzat eta behinik behin baino aise gehiago). Literatura modernoan ere gauza berbera gertatzen da, testuetan ikusten denez. Aski adibide gutxi ditugu ere-z bestelako adberbioekin. Jakina, hori ez da galdegaiaren tokia. Baina badirudi hor ere kontrakotasun mota bat badela. Adibidez, ikus dezagun hurrengo perpaus hau: 1929an euskalzaletu nintzen […] neuk ere nola ez dakidala (Mitxelena). Hori beste modu honetara eman daiteke: 1929an euskalzaletu nintzen, nola izan zen bestek ez dakiela, eta neuk ere ez.

13.4.2d Batzuetan izenordain arrunta eta izenordain indartua elkarren segidan ematen ditugu. Hori batez ere neu sailekoekin gertatzen da: Ni neu joango naiz. Dozenaka adibide aurkitzen dira tradizioan, eta gaur egun ere indar handia du. Kasu gramatikalekin (absolutiboa, ergatiboa eta datiboa) gertatzen da hori, ez besteekin: Nik neuk lehen esaten nuen moduan…; Nik neuk argitaratu nuen hori; Niri neuri ez didate holakorik kontatu; Hori niri neuri ez dagokit eta abar. Forma horiek maiz erabiltzen ditugun gizonak berak eta antzekoen parekoak direla esan daiteke: nik neuk esango nioke / haurrak berak esango lioke.

Gainerako saileko izenordain indartuekin aurkitzen diren adibideak aise urriagoak dira, nahiz badiren batzuk: Eni nihauri idokitzen du (Maister). Badira beste hibrido batzuk ere: Nik nihaur baitan ezagutzen dut (Maister). Gaurko literaturan ez da ia holakorik ageri.

Konturatzen garenez izenordain indartua aposizioan doa, eta aurretik duen izenordain arruntaren kasu marka bera hartzen du. Molde hori da gehien erabiltzen dena. Bada, zernahi gisaz, salbuespenik ere. Izenordain indartua ergatiboan baldin badoa, arazorik gabe onartzen du izenordain arrunta absolutiboan. Hola, gehien erabiltzen dena nik neuk moldea izanik ere, badira bai literatura klasikoan eta gaurko idazleen artean ere ni neuk moldekoak: Ni neuk ez dautsat gitarra horri soinu gehiagorik aterako (Otxolua); […] neskak ni neuk maite (Orixe); Egon naiz ni neuk maite dudanaren erantzuna noiz helduko (Azkue); Ni neuk nere burua (Webster); […] ze ni neuk irentsi egin nuen (Jimenez); Eta ni neuk etortzeko erabili dudana (I. Mendiguren).

13.4.2e Horien ordez nik pertsonalki gisako itzuliak entzuten dira batzuetan elkarrizketetan, baina ez dute horiek inolako lekukotasunik gaurko literaturan. Bai, ordea, tradizio klasikoan, Leizarragak, Haranburuk, Mirandek eta Etxaidek erabili izan baitute: Errege handi honen trono judizialaren aitzinean konparitu behar ukanen dute on eta gaixto guziek pertsonalki (Leizarraga); [esaiozu] bera pertsonalki lehenago bezala estimatzen dudala ene baitan (Etxaide).

EGLUn (I: 44) esaten da nik neuk eta holakoen ondotik eten bat egin behar dela, eta horregatik ezin dela izan hori galdegaia. Galdegai izateko aski dela neu bakarrik erabiltzea (azken hau ez da hola esaten, hitzez hitz, baina badirudi han esaten denetik hori ondorioztatu daitekeela). Egia da hori askotan hala dela, eta arrunta dela, gainera, ez bakarrik etenaldia baizik ere, behintzat eta horien aurrean jartzea (seinale, hortaz, ez dela galdegaia, ikus § 41.4): Nik neuk, berriz, ez dut oraindino horrelako buruhausterik hartu nahi (Erkiaga); Nik neuk ere eskolarik ez nuen ikasi eta (Erkiaga); Nik neuk, egia-egia, gurago nuke […] (Azkue). Baina beste batzuetan argi ikusten da galdegaia dela: Nik neuk adieraziko diot laster […] (Erkiaga); Nik neuk egin dut neurea (Zamarripa); Nor jabilk on-bila, mutil, ez txar-bila ere? —Nik neuk (sic, Azkue); Eta egingo dut nik neuk egin behar dudana (Otxolua).

13.4.2f Nik neuk esango nioke eta haurrak berak esango lioke parean jarri ditugu. Honek bera quasi-izenordainari buruz zerbait esatera garamatza. Berez, erakusle indartua da izenordain gisa erabiltzen duguna maizkara: Bera etorriko da; Berak ez du holakorik esan; Hantxe ikusi genuen bera eta abar. Aise gutxiago gertatzen da hori forma arrunekin (hau, hori, hura), horiek ageri diren gehienetan izena isildutzat ematen baitugu. Lehen aipatua izan dena berriz aipatu beharrean erabiltzen da bera, bai mendebalean bai ekialdean¹⁴³. Horrek esan nahi du itxuraz forma indartua izanik, berez forma erreproduktiboa ere badela, Altuberen hitzetan: Eleizalde zenaren izen maiteak baditu zenbait kutsu, berak ez baitzuen bere usteak […] izkutuan gorde sekula (Mitxelena). Adibide horren parean, hala dio EGLUk (I: 45), beraren ordez, ez genuke neu edo zeu edo horrelakorik erabiliko. Galdegaia balitz bakarrik¹⁴⁴.

13.4.2g Ekialdeko euskalkietan izenordain gisako erakusle indartu hauek badute beste balio bat ere. Alegia, berak egin du edo nihaurk esan diot diotenean, berak eta berak bakarrik edo nik eta neuk bakarrik esango balute bezala da.

13.4.2h Zernahi gisaz, alde batera utzirik forma indartu hauek guztiak noiz eta non erabiltzen ditugun, forma arruntak nonahi erabil daitezke, arazorik gabe. Hona hemen Mogelen adibide batzuk: Goazen laster ikustera txerri hila, eta nik esango dizkizut izenak; Zuk esan duzuna egia bada…; Hala jazotzen da nik ezagutu ditudan zure behargintzakoekin; Hala esaten diogu guk.

Bokatiboetan, ordea, genitiboan doazenak kendurik, ez da tokirik forma indartuentzat: Zu/*zeu, adiskide, zatoz hona; Hi/*heu, Joxe, nola habil? Hala ere, gure literaturan adibideak aurkitu daitezke, betiere genitiboan: Suplikatzen dizut, neure jauna (Arzadun); O, neure anaia! (Mogel); O, neure Jaungoiko handia (Agirre); Neure jaun maitea, joan zatzaizkit lurretik, baina ez gogotik (Axular); Neure jaun maitea, eta ohoratua (Tartas). Baina genitiboaz gain, ez dugu bestelako adibiderik aurkitu.

Harridura kutsua duten perpaus batzuetan ere aurkitzen dira izenordain indartuak (Barrutia 1997: 171): Jolaserako gogo handia daukazu, zeuk, baina erruki gutxi (Agirre); Horiek gauzok aurpegian ikusten dira. Ondo sinesgaiztoa zaude zeu (Agirre).

Perpausa ezezkoa denean nekezago ikusten dira forma indartuak. EGLUk espresuki baztertzen zituen ingurune horretan (I: 45-47). Baina tradizioan badira lekukotasun batzuk: Zeuk ez dakizu bada? (Agirre); Bai da… Neusk ez dut ezagutzen? (Agirre); Ikusten da zeuk ez dituzula irakurtzen Unamunoren idaztiak (Lauaxeta); Zeuk ez dituzu bada guztiak musuan (Arrese Beitia); Zeuk ez duzu piztu goian eder-eder eguzkia? (Manterola); […] Zeuk ez ikusirik zeure begiko ajea? (Añibarro). Gaurko literaturan ere badira adibide batzuk, nahiz ez asko. Joera aise handiagoa da baiezko perpausetan. Beharbada, argi pixka bat eman dezake kontu honetan hurrengo adibide honek: Ez dut nik ixil-eraziko; bere kontzientzian eraman behar duen harrak ixil-eraziko du (Mitxelena). Adibide horretan nik erabili du Mitxelenak ez horren ondotik. Baina bere idazkera ezaguturik badirudi baiezka emanik errazago aurki lezakeela leku aldaera indartuak: Neuk isilaraziko dut, ez bere kontzientzian eraman behar duen harrak. Baina hor, dena esan behar da, galdegaia ere bada.

Bestalde, zati galderetan normala da izenordain indarturik ez agertzea, galdetzailea bera izan ohi baita galdegai. Horregatik, izenordaina, galdegai ezin izan daitekeenez, forma soilean agertuko zaigu, ez forma indartuan. Baina hori, nolanahi ere, joera da, tradizioan aurkitzen ahal baitira joera hedatuen horren kontrako adibideak ere: Nor zara zeu? (Etxeita); Nora zoaz zeu, Santi? (Azkue); Gainera nora zatoz zeu don Bernardorekin? (Lauaxeta); Zeuk zergatik ez didazu esan zeurea? (Agirre).

Galderazko perpausa bai-ez erakoa denean errazago ikusten dira aldaera indartuak: Zeuk egin duzu edo besteri eman diozu egiteko?; Beldur zer neronek esango ote nion eta abar.

13.4.2i Esan dezagun hortaz aldaera arrunten eta indartuen artean hola bereizten dela, grosso modo (joera nagusiak dira hauek, ez modu batera erabiltzeko arauak edo bestera ez erabiltzeko debekuak): forma indartuak galdegaiaren tokian (neuk egingo dut) eta, galdegaia ez bada, ere, behintzat… eta holakoen ondotik (neuk ere ikusiko dut) eta ni neu, zu zeu eta holako itzulietan (ni neu joango naiz); forma arruntak, berriz, ezezkakoetan (ni ez naiz hurbilduko), zati galderetan (noiz joango zara zu?) eta bokatiboetan (zu, Maria, etorri hona!).

¹⁴² Altubek kontrakoa dio (1929: 75), “opositiboak” aipatzen dituenean: Ni zuretzako naiz ta zu niretzako.

¹⁴³ EGLUn (I: 45) erabilera hau mendebaldeko euskaldunentzat mugatzen da, baina jeneralagoa da.

¹⁴⁴ Oro har, hori hala da, nahiz ez den beti betetzen: nik neuk ez bainuen neure burua serioski aintzakotzat hartzen (J. A. Arrieta).