Euskararen Gramatika

13.7. Linschmann-Aresti legea

13.7.1. Legearen formulazioa

13.7.1a Pertsona izenordainen bikoizketa, arruntak/indartuak, bereziki interesgarria gertatzen da izenordain horien genitiboan, zeren orduan forma indartuak izateaz gainera, bihurkari ere badirela dirudi: ni… neure…; zu… zeure…; bera… bere eta abar. Hortaz, neure, heure, zeure, geure, bere (eta neronen, herorren, zerorren, geron…) izenordain bihurkariak ditugu. Baina noiz erabili behar dira forma arruntak eta noiz forma bihurkariak?

Lege zorrotzegirik ez dagoela esan daiteke edo erabat betetzen den legerik behintzat ez. Hala ere, hona hemen eman ohi den araua:

Nor, nori eta nork sintagma hauek, aditza jokatua bada aditzean agertuko dira eta, orduan, aditzari begiratzea komeni da sintagma horiek ageri diren ala ez jakiteko. Hola, ni neure etxera joango naiz eta zu zeurera perpausean, ni eta zu (hauek dira neure eta zeure genitiboek aipatzen dituzten pertsonak perpaus barruan) nor sintagma bezala ageri dira perpausean: ni joango naiz eta zu joango zara. Horrenbestez, forma bihurkariak erabil bitez. Gauza bera izango genuke baldin eta perpauseko aditza jokatugabea balitz: nik badakit neure etxera joaten (= nik badakit [ni neure etxera joaten]). Perpaus horretan ere, perpaus txertatuan nor sintagmarik ageri ez bada ere, ni dela badakigu, perpaus nagusiko subjektua bera baita perpaus txertatu horren subjektu. Horregatik, hemen ere izenordain bihurkaria agertuko da.

13.7.1b Adibide horietan “Linschmann-en lege”, edo “Linschmann-Arestiren lege” bezala bataiatu zen zurruntasun sintaktikoa¹⁴⁵ betetzen da: bihurkaria biltzen duen perpaus txikienak bildu behar du, agerian izan nahiz ez, aurrekaria ere, absolutiboan, ergatiboan edo datiboan. Lapurtar idazle klasikoetan ongi betetzen da legea: ene, hire, zure, gure, zuen eta neure, heure, zeure, geure, zeuen eskema izango genuke. Bigarrenak dira bihurkariak, eta aipatu testuinguruan bakarrik erabiltzen dira. Hola, Ene ardiek ene boza entzuten dute (Leizarraga), non bi ene horiek lehenbiziko pertsona singularrari baitagozkio, baina aditza dute baita, hirugarren pertsonaren formanteekin. Beraz, ez da hor legea betetzeko eskatzen den baldintzarik. Aldiz, Ene ardiek neure etxean ikusten naute, adibidez, edo Ezagutzen ditut neure ardiak (Leizarraga) da legearen aplikaziotik espero daitekeen aldaera, neure lehen pertsona singularrari dagokion genitiboa izanik, aditzaren formantean ere lehen pertsona singularra ageri baita (ditut, alegia).

Legeak ez du balio alokutiboen kasuan: Emazte, handi dun hire fedea! (Leizarraga). Kasu horretan dun hori alokutiboa da, eta hortaz, da ez-alokutiboaren ordaina da (handi da fedea), hirugarren pertsona singularra. Baina hire bigarren pertsona da, ez hirugarrena. Horregatik ez du tokirik aldaera indartuak. Baina Heure Jainko jauna adoraturen duk (Leizarraga) esaten bada, koherentea da, aditzak bigarren pertsonako formantea baitu, eta posesiboa ere bigarren pertsona baita.

Hemen biak batera ikusten ahal ditugu: Hik heure buruaz testifikatzen duk, hire testimoniajea ez duk sinesteko (Leizarraga). Perpaus horretan hik heure… duk katea osatzen da lehenik, formanteek bat eginez, eta ondoren hire… duk katea, baina bigarren duk horrek da esan nahi du, alokutiboa delako, eta beraz, formanteek ez dute bat egiten: hire (bigarren pertsona), da (hirugarren pertsona). Ez da lekurik bihurkariarentzat.

Zukako alokutiboarekin ere betetzen da: Jaungoikoa, egin dizut zure kontra bekatu (Etxepare). Kasu horretan dizut horrek dut adierazi nahi du. Alokutiboa ez balitz, ez litzateke arazorik bihurkaria erabiltzeko: Adiskide, zeure kontra jokatu duzu. Azken adibide horretan katea zeure… duzu horrek osatzen du, eta erabilera koherentea da. Aurrekoan, aldiz, dizut… zure horretan ez luke tokirik zeure bihurkariak, dizut hori da + zukako alokutiboa baita. Alokutiboak ez du baimentzen erabilera hori.

Genitibotik sortutako kasuek ere (enegan, enetzat, enegatik, enekin…) ongi gorde dute legea: Ez genuke geuretzat aski (Axular); Neuretako ez dazagut zu nolako amarik (Etxepare) eta abar.

Bokatiboen kasuan ez du legeak balio: Ene Jainkoa, ene Jainkoa, zeren abandonatu nauk? (Leizarraga); Gaiztoa, ene nekagarria, ala nik gaizki enplegatu baitut hirekiko denbora? (Axular).

Hi eta hire etxea gisako moldeetan ageri dira klasikoen lanetan. Zergatik? Sarasolak dioenez (1980: 436), Salbaturen haiz hi eta hire etxea (Leizarraga) perpausean bi perpaus ditugu sakonean, batean bildurik azaleratzen badira ere: Salbaturen haiz hi eta salbaturen da/duk hire etxea. Jakina, hor ezin jarri heure (katea da/duk… hire etxea baita). Besterik litzateke, bistan da, Salbatuko duk (hik) heure etxea.

13.7.1c Linschmann-Arestiren legea oso modu sistematikoan betetzen dute lapurtar idazle klasikoek, nahiz ez dituzten aukera guztiak baliatzen. Etxepare, Leizarraga eta Tartasek ene eta hire-rekin bakarrik betetzen dute legea. Geure, zeure eta zeuen ez ditugu aurkitu autore hauetan. Leizarragak ez du hutsik egiten, nahiz mila eta bostehun aldiz baino gehiagotan erabili bihurkaria. Tartasek noiz edo noiz huts egiten du (hiru aldiz, dio Sarasolak): Ene puntura joan nadin; Inguratu naute herioaren penek eta ene […] grabitateak nahasi naute. Eta bokatiboarekin ere batzuetan: Bekatorea, neure bihotza, izan zara Parisen. Leizarragak zeuron erabiltzen du itxuraz legez kanpo, baina badirudi ez dela hori zuon sailekoa, baizik gradu hurbilekoa (neuror → neurorren, euror → eurorren, zeurok → zueron eta abar). Axular ere sistematikoa da, salbuespenik gabea. Etxeberri Ziburukoak behin huts egiten du. Legea ongi betetzen ez denean ere (Harizmendi eta Argainaratz) sistematikoa da gure erabiltzea geureren ordez, baina ez alderantziz. Pouvreauk eta Urtek ere ez dute betetzen askotan. Etxeberri Sarakoak betetzen du, baina hutsak eginez. Beriainek eta Elizaldek zuzen betetzen dute legea, beren sisteman. Mendiburuk eta Ubillosek nere/nere; gure/geren; eta zure/zere sistema darabilte, lehen pertsonari dagokiona neutralizaturik ageri dela (nere/nere): Gaitz berera bulkatzen gaituzte gu geren etsaiek (Mendiburu). Ekialdetik mendebalerako bidean, bizkaierazko datuak gertatzen dira zailenak ondorioak ateratzeko, araua malguago gertatzen baita.

13.7.1d Bihurkariaren aurrekariak perpaus berean agertu behar du: Esan dizut zeure etxera joango zarela. Perpaus horretan aurrekaria eta bihurkaria perpaus berean daude: Esan dizut [(zu) zeure etxera joango zara]. Ikus dezagun honako hau: Esan didazu ni zure etxera joango naizela. Arauaren arabera, hor ez da zeure jartzeko tokirik: Esan didazu ni zure/*zeure etxera joango naiz. Horrek azaltzen du deigarria gerta dakigukeen perpaus batzuen itxura: Deituren dut ene populu ez zena, neure populu (Leizarraga). Azpian ditugun perpausak honakook dira: (nik) (zerbait) deituren dut neure populu, batetik (katea: nik… neure), eta (zerbait hori) ene populu da (katea: hori… ene/*neure). Idazle klasikoen testu batzuen barne egitura hobeki desanbiguatzeko balio du behin baino gehiagotan aipatzen ari garen arauak: Hona ene zerbitzari elegitu dudana (Leizarraga). Badirudi hor neure behar lukeela (nik hori ene zerbitzari elegitu dut, izango luke azpian). Ez da kasua, ordea: Hona (hemen da) ene zerbitzaria, elegitu dudana. Erlatibozko perpausa adjektiboa da kasu honetan. Nola interpretatu Erran nahi dut, zuen eta ene elkarrekilako fedeaz kontsola nadintzat (Leizarraga, nadintzat hori nadin izango genuke gaurko euskaran). Hor ez da tokirik neure jartzeko: azpian zuek eta nik elkarrekin fede bat dugu baita azpian, eta neure ezin da bat etorri dugu horrekin, dut beharko genuke hor, neure sartzekotan.

Esan dezagun, hortaz, laburtzeko, lege hau ongi bete dela idazle klasikoetan, gorabehera batzuekin: badira salbuespenak. Legea betetzen zintzoenak lapurtar idazle klasikoak dira.

13.7.2. Linschmann-Aresti legeak sortzen dituen zalantzak

13.7.2a EGLUn esaten da (I: 67) izenordain indartuaren genitiboaren aurreko izango litzatekeen sintagmak eta genitibodun sintagmak elkarrekin beste sintagma bat osatzen badute, ez dela aplikatzen delako erregela hori. Ikusi dugu legearen interpretazioaren zurrunenean hori hala gertatzen dela. Eta adibideak ematen dira han: Ni eta nire lagunak ez gara ongi konpontzen; Aita eta haren problemek ez digute lasai egoten uzten. Esaten da hor ezin dela bihurkaririk erabili, bihurkari horren aurrekoa, ni edo aita gure adibideetan, nor sintagmak badira ere, aurrekoak (ni, aita) eta genitibodun sintagmak (nire lagunak, haren problemak) elkarturik beste nor sintagma bat osatzen baitute. Hortaz, Andoni eta biok nire (edo ene, nere?) etxera joango gara lo egitera, esan behar omen, eta ez *neure etxera, izenlagun horrek aipatzen duen pertsona ni baita eta ni hau ez da (joango) da adizkian ageri. Beraz, hor ez dago forma bihurkariarentzat lekurik. Beste hauetan bai: Nik neure lanak egingo ditut; Zuei ez dizkizuete zuen lanak ordaindu; Ezagutzen ditut neure ardiak (Leizarraga); Gozatu nahi dut nik ere neure denboran (Axular); Ez diot […] ukorik egin neure herriari (Mitxelena).

Esan dugu, hala ere, hori ez dela beti hola betetzen, badirela idazle klasikoetan ere arauaren salbuespenak: Nik emanen dudan ogia, neure haragia da munduaren bizitzeagatik (Pouvreau). Eta hala da, tradiziotik urrunduz gero, egungo idazleen testuetan neure… da eredukoak aski arruntak baitira: Neure senargaia da, jauna (Etxeita); Berori neure ugazaba da (Zamarripa); Hori, neure sakelaren kaltean da (Erkiaga); Neure adiskidea da (Agirre); Neure arazoa da, Neurea bakarrik (Sarrionandia); Neure sineste intimoa da (Borda); Neure alda ateratzen da (Garate) eta abar. Horietan ez da dut, zait, edo holako aditzik, hau da, ni izenordaina biltzen duen aditzik eta, hala ere, neure ageri da.

Ni eta neure gisako adibideak ere ez dira falta: Ni eta neure bihotzaren artean (J. Zabaleta); Ni eta neure buruaren artekoa (Morillo); Bere distiraz inguratu gintuen ni eta neure bidelagunak (Elizen arteko Biblia); Gu eta geure ahizpak (Mirande), dira, esaterako, gaurko erabileraren lekukoak.

13.7.2b Hirugarren pertsona dugunean ere gauza bera gertatzen da, EGLUk biltzen duen arauak dioenez (I: 68). Oraingoan bihurkaria bere dugu, aurreko atalean paratu ditugun adibideek erakusten duten bezala: ontzat emanez izenordain pertsonal gisako erakuslea dugula bera eta forma horrek badutela aldaera arrunta (beraren) eta bihurkaria (bere) hau izango genuke, legearen arabera, eskema nagusia: Miren_i bere_i etxera joango da; Mirenek lagunari_i bere_i etxea erre dio; Mirenek_i bere_i ama agurtu du. Horren arabera, bigarren perpausean, zein den testuingurua, bere horrek Mireni ere egin diezaioke erreferentzia: Mirenek lagunari bere etxea oparitu dio. Baina “lapurtu dio” esaten bada erreferentea laguna da, ezin baitio Mirenek bere buruari lapurretarik egin. Hemen ere bere horrek aipatzen duen pertsona edo dena delakoa aurretik agertzen bada perpausean nor, nori edo nork bezala, orduan bere izango dugu erabili beharreko izenordaina: Andoni bere etxera eraman nuen; Andonik bere etxera eraman ninduen; Andoniri bere etxea erosi nion. Baina beste norbaiten etxea baldin bada, Mikelena edo, orduan honako hau litzateke eredua: Andoni haren etxera eraman nuen; Andonik haren etxera eraman ninduen; Andoniri haren etxea erosi nion. Esan dezagun, zernahi gisaz, bere horren aurrekaria perpaus berean aurkitu behar dela esatea ez dela agian nahiko: Andoniren anaiak bere etxea erre du esaten badugu, noren etxea erre du, Andonirena edo anaiarena? Segur aski, gaurko euskaran guztiz anbiguoa da hori, nahiz, berez, “anaiari” dagokion bere hori¹⁴⁶. Jakina, Andoniren anaiak bere etxea erre dio esanez gero, anbiguotasuna galtzen da, eta badakigu Andoniri erre diola anaiak etxea.

Hala ere, azken adibidea kendurik, esandakoa funtsean betetzen da: perpaus berean egon behar du izenordain bihurkariaren aurrekoak. Hori ageri da orain arteko adibideetan. Horregatik, bere-ren aurrekoa Andoni da goiko perpausetan, baina haren-ena ezin izan daiteke Andoni, beste norbait baizik. Zeren, bestela, bere aurkituko genuke.

Batzuetan anbiguotasuna gerta daiteke, aurrekotzat har daitekeena izen sintagma bat baino gehiago dugunean. Adibidez: Andonik Jose bere etxera eraman nahi zuen. Perpaus horretan bere-ren aurrekoa Andoni nahiz Jose izan daiteke. Ekialdeko idazle zaharrek lehentasuna subjektuari ematen diote beste argumentuen aurretik.

13.7.3. Linschmann-Aresti legea hausten delarik

13.7.3a Zernahi gisaz, hirugarren pertsonan esan daiteke arauak aise indar ahulagoa duela oro har: Gauza gutia da hura eta bere mintzoan mespretxagarri dena (Haraneder); Baina utzi zituzten gizon hura eta bere ahaidego guzia (Duvoisin); Jonen lanetik jan beharrean gara ni eta bere arrebatxoak (Lizardi); Claudet jauna eta bere menpekoek ere Gabon eguna ongi ospatzeko asmoa zuten (Izeta); Iruñeko alkate jauna eta bere lagun Arribillaga (Larreko); Domingo de Okariz, eta bere anaia Don Rodrigo de Okariz izan ziren Ministro (Iztueta); Zure aita eta bere etxe guzia baino lehenago (Uriarte); Eta galduak izateko bilatzen zituzten Daniel eta bere lagunak (Duvoisin); Esperantzarik gabe jaitsi ginen bere etxerantz (Atxaga) eta abar.

Linchmannen legea, ikusten denez, ez da ongi betetzen. Horrek baztertuko lituzke ni eta neure edo x eta bere itzuliek osatzen dituzten adibide guztiak. Arrazoia hau da: kasu horietan izenordain indartua beste sintagma baten barnean bildua da ([ni eta [neure…]_s]_s), eta horregatik ezin du erreferentziarik hartu perpauseko izen sintagma batekin, eta ezin du islarik izan aditzean ere: kasu horietan, neure singularra izanik ere, aditza pluralean doa. Gauza bera gertatzen da bere-rekin ere.

Iparraldeko tradizioan legea hegoaldean baino aise hobeki bete da, egia da: Babiloniara eramana zerbitzatu zituen errege eta haren semeak (Duvoisin); Ikusi zituen errege eta haren zerbitzariak heldu zitzaizkiola (Duvoisin); Zure Jauna eta haren miserikordia baitan (Duvoisin) eta abar. Baina, horiekin batera, Abiatu ziren bera eta bere armada (Duvoisin); Bila ezazue Jauna eta haren indarra (Duvoisin). Bizkaierazko testuetan, esate baterako, hasieratik baztertzen dira bihurkari balio horretatik. Gipuzkoarren artean XX. mendean gertatzen da hori. Nafarren artean berdintsu, hoberenean ere badira txandakatzeak balio bihurkari eta ez-bihurkarien artean.

13.7.3b Linschmann-Arestiren legearen haustura dela eta, EGLUk esaten du mendebaleko euskalkietan honako perpausak “guztiz normalak eta hedatuak” direla (I: 69): Itziar eta bere lagunak etorri zaizkigu etxera; Ezagutzen al duzu Peru Arrieta? Bai horixe! Sarritan izan naiz bere etxean. Eta, segitzen du, bistan dela bere izenlagunaren aurrekoa ez dela aditzaren partaide. Horregatik, ekialdeko euskaldunek bere hauen ordez, haren erabiltzen bide dute: Itziar eta haren lagunak etorri zaizkigu etxera; Sarritan izan naiz haren etxean. EGLUk ondorio bat ateratzen du hortik: bi bere ditugu euskaraz. Bat bihurkaria da eta, beraz, aurrekaria aditzaren formanteetan izatea eskatzen du. Hori da orain arte aztertu dugun bere hori. Baina bada beste bere bat ere euskaraz, bera izenordain indartuaren genitiboa edo izango litzatekeena. Esan nahi baita, bera izenordaina (izenordaina, zeren determinatzailearen kasuan ez du balio honek) erabiliko dugun egoera beretan erabiliko dugu bere kasu horretan. Hortaz, bigarren bere hau beraren parekoa litzateke. Eta horrek eskatzen duen baldintza bakarra da noizbait aurretik aipatua izatea aurrekoa. Hots: bere-ren (bere = beraren) aurrekoa ez da nahitaez perpausean agertuko eta aditzaren partaide izango. Aski da lehenago noizbait aipatua izatea, perpaus berean ez bada ere. Bera izenordain gisa erabilitakoaren genitiboak, hartara, bi aldaera izango lituzke: beraren eta bere. Eta azkena izan daiteke beraren aldaeraren pare-parekoa (beraren agertzen den testuinguruetan aurkituko dugu), edo bihurkaria (orain arte ikusitakoa).

Ez da arrazoirik, ordea, hori hala dela pentsatzeko. Zerbait sinpleagoa gertatzen da: bere izanik bera izenordain gisakoaren genitibo bihurkaria, beste eremu batzuk hartuz joan da, eta aldi berean, eta neurri batean, bere bihurkaritasuna galdu egin du. Neurri batean, diogu, esan nahi baita, bihurkariaren gunean aldaera horrek bakarrik duela tokia (Mikelek_i bere_i etxea erre du / *Mikelek_i haren_i etxea erre du), baina beste toki batzuetan ere agertzen ahal dela (Mikelek_i bere_i / _j etxea erre du). Hau da, bihurkaria (bere) toki bat baino gehiagotan agertzen ahal da, baina bihurkaria ez dena (haren) ezin da bihurkariaren tokian agertu.

13.7.3c Bihurkaritasunaren ahultze hori, nolabait ere, lehen eta bigarren pertsonan ere gertatzen da. Adibidez, Mitxelenarenak dira adibide hauek: Besteri geure gogoetez sinetsarazi nahi dioguna adierazteko baizik; Noraezekoa dut hitzen aukeramena neure gain hartzea. Azpimarratutako hitzetan ikusten da legearen arabera erabili direla hor aldaera bihurkariak: [geure… diogu] eta [dut… neure]. Kontua da, ordea, bihurkaria agertuko dela espero dugularik, izenordain arrunta agertzen dela, legea zorrozki bete gabe utziz (adibideak Mitxelenarenak berriz ere): Gure herrian eta gure hizkuntzan somatuko ez bagenitu; Gure oroitzapenetan bateratsu gatoz. Eta alderantziz ere: sarritan neure eta antzekoek ez dute bihurkari balioa. Adibide hauetan, esaterako (adibideak Mitxelenarenak): Neure izena […] gora eta behera erabilia izan denez gero; Neure herriak […] hutsik eta tatxarik badu ugari. Hortaz, oso zail dela dirudi lege zorrotz eta salbuespenik gabea ematea. Hiztunek behintzat ez dirudi erabat betetzen dutenik. Eta horren arrazoia izan liteke, EGLUk dioen gisan (I: 70), forma hauek bikoitzak direla pentsatzea: bihurkariak alde batetik, eta indartuak, indartu soilak, bestetik. Edo, besterik gabe, bihurkarien erabilera beste eremuetara ere hedatu dela, eta aldaera arruntak, hirugarren pertsonan, ez duela bihurkariaren tokirik hartu oraingoz.

¹⁴⁵ Izen hori Schuchardtek 1900ean Leizarragaren 1571ko lana berrargitaratu zuenean, sarreran idatzi zuenekotik hartu zuen, han esaten baitzuen Linschmann ohartu zela ene, eta nire bezalakoak ez-bihurkari gisa erabiltzen zirela, izenordain arrunt gisa, eta neure, heure, aldiz, bihurkari gisa (Linschmann & Schuchardt 1900). Handik 50 urtera Arestik ere gauza bera ikusi zuen, Kintanak (1971) dioenez, eta Sarasolak eman zion formulazio zehatzagoa 1980an: “Linschmann-Aresti legea” deitzen du. Hemen, neurri batean, Sarasolaren ekarpena laburtzen dugu.

¹⁴⁶ Ohart gaitezen perpausa beste modu honetara molda dezakegula: Andoniren anaiak bere burua hil du. Hor ez da zalantzarik anaiak hil duela bere burua, eta ez Andonik.