Euskararen Gramatika

13.8. Bihurkariak eta elkarkariak

13.8.1. Zertaz ari garen

Perpaus baten barruan bi izen sintagma erreferentziakideak direnean (hots, izaki bera aipatzen duten bi izen sintagma ditugunean) bigarren izen sintagmak izenordain bihurkarien forma hartzen du. Ez ditugu bi izen sintagmak errepikatzen, eta bigarrena agertu behar lukeen tokian neure (edo heure, bere…) burua ezartzen dugu: Itziarrek ez du ongi ezagutzen bere burua. Egitura hori bihurkaria dela esaten dugu.

Ber gauza gertatzen da beste egitura hauetan ere: Jonek eta Itziarrek elkar maite dute. Kasu honetan egitura elkarkari baten aurrean gaude.

13.8.2. X-en burua bihurkaria

13.8.2a Holako zerbait esan nahi badugu, hau da, Itziarrek Itziar ezagutzen duela, bihurkariaren bidez adierazten dugu hori: Itziarrek_i Itziar_i ezagutzen du → Itziarrek bere burua ezagutzen du. Eta horren gisan beste hauek ere: Kargu egiozu zure buruari, gizona! edo Ez dun ongi ezagutzen heure burua! bezalakoetan. Bihurkaria deitzen dugu egitura hori. Aditz komunztadura beti hirugarren pertsonak egiten du, objektuari dagokion komunztadura: Ezagutzen duzu zeure burua?; Zergatik bota ote zuen sura bere burua?

Horrek ez du esan nahi, jakina, x-en burua itzulia beti bihurkaria dela: Neure buruan txapela janzten dut etxetik atera aurretik perpausean, esaterako, ez da bihurkari mota hori eta, kasu horretan, neure burua sintagma arrunta baizik ez da.

Aipatzen ari garen egitura hori osatzeko burua sintagma izenlagun bati eransten diogu, adibideetan ikusten denez. Izenlaguna arrunta izan daiteke (nire), edo bihurkaria (neure): aurrekoa ni baldin bada ene, nire, nere, neure; hi baldin bada, hire, heure; hirugarren pertsonakoa bada, bere (baina ez haren); gu baldin bada, gure, geure; zu baldin bada aurrekoa, zure, zeure, eta zuek bada zuen, zeuen, zeron… Aldaera indartu horiek deitzen ditugu bihurkari¹⁴⁷.

13.8.2b Aurrekaria plurala baldin bada, edo erreferentzia aniztuna baldin badu, orduan ere burua singularrean joan ohi da, gehienetan. Hala ageri da tradizioan eta batez ere gaurko idazleen artean ere: Bi gizon haiek bere burua hil nahi zuten; Guk geure burua maite dugu gehien.

Joera nagusia hori izanik ere, bai tradizioan bai gaurko literaturan badira adibide asko non burua pluralean ere ageri den: Zer gauza espantagarria siriar haientzat aurkitzeaz, ustekaberik, bere buruak etsaien artean! (Larregi); Eta espiritu satsuek hura ikusten zutenean, haren aitzinera bere buruak egozten zituzten (Leizarraga); Bere buruak anitz doloretan nahaspilatuta ukan baitituzte (Leizarraga); Bainan deus ez dute egiten bere buruak libratzeko (Haraneder); Bekatoreek ez badituzte denboran punitzen bere buruak, Jainkoak… (Duhalde); Anitzek anitz gauza badakitela, eta bere buruak ez dituztela ezagutzen (Etxeberri Sarakoa); Eta handik berek kondena bailitzakete bere buruak (Axular); Gure buruak besteen menpean jarri izana (Antxustegi); Baina ez dute burkoek gure buruen itxura hartzen, gure buruek burkoarena baizik (Cano); Gure buruetan beguarekiko dugun txip hori ezin da eroso sentitu (P. Zabala); Beren buruak besteak baino handiagotzat… (Asisko Frantzisko, Asisko Klara); Beren buruei uko egin dietenak eta beren bizitzak eskaini dituztenak (J. M. Lekuona) eta abar.

13.8.2c Bihurkari horren aurrekariak (erreferentziak) bihurkaria biltzen duen perpaus berean agertu behar du: Koldok eta Mirenek uste dute [Patxik eta Itziarrek bere burua maite dutela] perpausean, esaterako, bere burua horren aurrekaria Patxi eta Itziar sintagma da, perpaus txertatuan dagoena, eta ez Koldo eta Miren sintagma.

13.8.2d Batzuetan adjektiboa ere hartzen du sintagma bihurkariak: Ez daki zer egin bere buru gaixoarekin; Neure buru triste honek ez dit onik ematen. Bide batez, kontura gaitezen hemen ergatiboan doala neure buru esamoldea. Geroago itzuliko gara kontu honetara.

13.8.2e Zenbait kasutan bihurkari indartsuak (neure/bere … buruaren) eta ahulak (neure/bere, besterik gabe) bereizten ahal dira, genitiboan ageri direnean. Nolabaiteko justifikazio semantikoa behar dugu bihurkari indartsu hori erabili ahal izateko (de Rijk 2008: 366). Jon da bere buruaren etsairik handiena izango genuke bihurkari indartsua eta Jon da bere etsairik handiena, berriz, ahula. Holakoak ageri dira, indartsuak, neure buruaren jabe, bere buruaren hondamena, zeure buruaren ardura eta abarretan. Justifikazio semantikorik ez denean, ahulak bakarrik du tokia: Hau du bere etxea. De Rijkek bere buruaren argazkia (Jonek, demagun, bere buruaz atera argazkia) eta bere argazkia (beste norbaitek Joni, demagun, ateratako argazkia) bereizten ditu, nahiz, gure ustez, bereizketa hori ez den hain argia. Leku postposizioetan, benetan lekuarekin zerikusik ez dutenean ere erabiltzen dira bihurkari indartsuak: bere buruaren gainean / bere gainean (lehenbizikoak ez du tokia markatzen, baina bai bigarrenak); bere buruaren alde / bere aldean; bere kontra / bere buruaren kontra; bere atzean / bere buruaren atzean eta abar¹⁴⁸.

13.8.2f Arruntean, aurrekaria maila goragoko tokian dago perpausean, subjektuaren lekuan, gehienetan, dela agerian (Jonek gezurra esan dio bere buruari), dela sakonean (Jon_i ikusi dut [Jon_i bere buruarekin solasean]). Esandakoaren arabera ez luke tokirik X-en buruak ergatiboan, ergatiboa izanik perpaus egituran maila gorenean dagoen sintagma, ez bailuke izanen tokirik erreferentziarik “gorago” aurkitzeko. Baina hori ez da hola: Neure buruak egunetik egunera kezkatzen nau; Zure buruak zoratzen zaitu; Oihanean sartu eta galdu naiz, baina azkenean neure buruak gidatu nau… Tradizio idatzian ez dugu holako adibiderik aurkitu, baina perpaus horiek gramatikalak dira, eta ez dira halakoak falta egungo testuetan: Neure buruak erantzun zidan (Aristi); Pena ematen dit neure buruak (Segurola); Harritzen nau neure buruak (X. Mendiguren Elizegi); Neure buruak egiten zidan Jeneralak ez zidala heriotza militarra eman… (K. Izagirre); Zeure buruak sortzen dizun higuina (Linazasoro) eta abar. Zail da hemen mugak zuzen zedarritzea. De Rijkek hori emozio aditzekin gertatzen dela esaten du, subjektua esperimentatzaile denean: kezkatu, zoratu… Baina bistan da ez dela beti hola: erantzun, egin eta abar ere ageri dira. Berak ere aipatzen du holakoa ez den aditzen bat: Zeure buruak egin zaitu esklabo, ez beste inork. Zernahi gisaz, holako kasuetan X-en buruak perpausean beste nonbait aurkitu behar du erreferentzia hori, egituran “apalago” baldin bada ere (neure buruak_i erantzun zidan niri_i).

Aditz gehienekin, ordea, ezinezkoa da holakoak sortzea: *neure buruak gorrotatzen nau; *neure buruak ez du idazten; *neure buruak ez du inoiz ere ikusiko hori eta abar. Zalantzazko perpausak ere sortzen dira batzuetan, hiztun zenbaitentzat onak, baina gaitzesgarriak besteentzat: Zure amets haiek zeure buruari kalte egingo diote (Saltarelli 1988: 110).

13.8.3. X-en burua eta aditz intrantsitiboa

13.8.3a Dena den, bada hemen istilu bat, egiatan azterketa sakonagoa merezi lukeena. Alegia, gero eta zabaltzenago ari dira ikusten naiz eta antzeko formak neure burua ikusten dut-en ordez. Askotan, jakina, bi egiturak dira zilegi eta biek esanahi desberdina dute. Adibidez, Jonek bere burua hil du ≠ Jon hil da ez dira inolaz ere baliokide. Baina bere burua gorrotatzen du bezalako esapide jatorraren ordez, gorrotatzen da eta antzekoak ugaltzen ari dira.

13.8.3b Beste batzuetan, ordea, ezinbestekoa da hola egitea: Jantzi naiz esan behar da, eta ez Neure burua jantzi dut. Non ez den figuratiboa, jakina: Asko ikasi dut azken urteotan eta neure burua biziki ongi jantzi dut. Holakoak aurkitzen dira noizbehinka: Basarrik bere burua jantzi izan ez balu ez baitzuen bertsolaritza janztea lortuko (Lertxundi); […] geure burua jantzi ahala deboziogai horien ezerezaz jabetzen garenean (Elexpuru). Baina Goizetan, ohetik jaikitzen garelarik janzten gara esaten dugu, eta ez dugu esaten gure burua janzten dugula. Zernahi gisaz, batzuetan anbiguo samarrak dira itzuli hauek: Jonek bere burua garbitu du esaten badugu Jon hil dela uler dezakegu, edo burua xaboiarekin garbitu duela, baina nekez esan dezakegu hori Jon dutxatik ateratzen ikusten badugu: Jon garbitu da esango genuke halakoetan.

13.8.3c Dena den, azterketak esan beharko digu zein aditzekin diren zilegi erabilera horiek guztiak, noiz … n burua… du eta noiz …da, eta noiz jantzi naiz / jantzi dut, hil da / hil du eta antzeko bikoteak. Euskal gramatikan ikerketa gehiago egin behar dira mugak non dauden, zer aditzek zer egitura irekitzen duen, nolako esanahia duen, nolako debekuak dauden eta abar zuzen zehaztu arte.

13.8.4. Elkar elkarkaria

13.8.4a Elkar izenordain elkarkari edo erreziprokoa dugu. Uhlenbeck-ek (1927) hark-har esapidean duela oinarri proposatu zuen. Eta izenordain dela esaten dugunean berak bakarrik izen sintagma osa dezakeela diogu, hots: inolako laguntzailerik gabe. Beraz, mugatzailerik ere ez du onartzen. Baina izen sintagma osatzen duen neurrian, kasu markak eta postposizioak har ditzake: elkar, elkarri, elkarren, elkarrekin…: Gizakiok elkar maite dugu; Etxean elkarrekin bizi gara; Elkarren etsaiak dira horiek eta abar. Perpaus horietan elkar izen sintagma dugu, ondoko perpausetan Andoni… ere izen sintagma den bezala: Gizakiok Andoni maite dugu; Andonirekin bizi gara; Andoniren etsaiak dira horiek eta abar. Orobat, honako perpaus pareetan ere paralelotasuna ongi ikusten ahal dugu: Gu elkarren ondoan gaude / Gu Andoniren ondoan gaude; Zuek elkarrekin joango zarete / Zuek Andonirekin joango zarete. Elkar-ek hartzen dituen kasu markak, edo postposizio markak, beti mugagabean doaz, esan bezala, eta bizidunen markekin: elkarri/*elkarrari/*elkarrei esan diogu; elkarrengandik/*elkarretatik bereizi ditugu eta abar: Hazi ona eta txarra elkarrengandik bereizi behar da; Liburu horiek bereizi behar dira elkarrengandik. Baina elkarretarik eta elkarretara ere erabiltzen dira.

Arrunta da egitura hau erlazio mota zerbait markatzen duten toki postposizioetan (elkarren ondoan, elkarren inguruan, elkarren gainka, elkarren artean), pertsonen arteko erlazioa adierazten duten zenbait adberbiorekin (elkarren kontra), zenbait izenekin (elkarren adiskideak, elkarren konpainian, elkarren anai-arrebak, elkarren kontsentimenduz, elkarren batasuna, elkarren lagunak, elkarren maitasuna, elkarren lehia, elkarren iduriko) eta abarretan.

13.8.4b Elkar izenordain anaforikoa dugu eta, horrenbestez, aurrekari edo antezedente bat bilatu behar zaio perpausean: Gizakiok elkar maite behar genuke. Honetan, bihurkariak bezala da. Hortaz, goiko perpausean elkar-en aurrekoa gizakiok da. Esan nahi baita, elkar-ek bere aurreko den izen sintagma horrek aipatzen duen gauza bera aipatzen duela, erreferentzia bera dutela biek.

Dena den, elkar-en aurrekariak beti plurala izan behar du, edo izen sintagma koordinatua bestela. Horrela, ez dute inolako zentzurik honako perpaus hauek: *Nik elkar maite dut; *Andoni elkarren ondoan eseri zen. Aurrekari horrek, X-en burua aztertu dugunean ere esan dugun gisan, elkar biltzen duen perpaus berean (perpausik hurbilenean, nahi bada) egon behar du: Koldok eta Mirenek elkar maite dute diogunean badakigu elkar horren erreferentzia Koldo de Mirenek sintagma dela. Ikus dezagun orain ondoko perpaus hau: Jon eta Arantxak Koldo eta Mirenek elkar maite dutela pentsatzen dute. Ez dago hor arrazoi semantikorik interpretatzeko elkar maite dutenak Jon eta Arantxa direla. Hori hola ez interpretatzeko arrazoia sintaktikoa da, sintaxiak jartzen ditu mugak: Jon eta Arantxa sintagma ez dago elkar biltzen duen perpausaren barnean, baizik urrunago: Jon eta Arantxak [Koldo eta Mirenek elkar maite dute]la pentsatzen dute. Perpaus txikien horretan aurkitu behar du, hortaz, erreferentzia. Gauza bera gertatzen da X-en buruarekin ere. Izan ere, elkar izenordain elkarkaria dela esaten dugunean batak bestea eta beste honek bat hura edo antzeko zerbait esan nahi izaten dugu. Horregatik, bat baino gehiago ez dagoen lekuan ezina da elkarkaria erabiltzea: Andonik eta Joxepak elkar maite dute (= Andonik Joxepa maite du eta Joxepak Andoni maite du).

13.8.4c Bestalde, elkar-ek eskatzen duen aurrekariak, perpaus egituran elkar bera baino gorago egon behar du. Hori dela eta, kasu edo postposizio atzizkiak har baditzake ere, ezingo du hartu ergatiboaren atzizkirik, zeren orduan aurrekorik gabe geldituko bailitzateke eta, beraz, inolako interpretazio biderik gabe. Alegia, aurrekoa bera, noski, ergatiboa izan daiteke, baino elkar inola ere ez. Beraz, elkar-ek ergatiboaren kasu marka izan ezik, beste guztiak onar ditzake. Horretan bereizten da X-en burua bihurkaritik, X-en buruarekin salbuespen batzuk ikusi baititugu, non bihurkaria ergatiboan ere agertzen den (neure buruak kezkatzen nau): *Elkarrek kezkatzen gaitu ezina da, baina bai: Guk elkar ikusi dugu; Andoni eta Edurne beti elkarren ondoan esertzen dira; Zuek elkarri hitz politak esaten dizkiozue; Elkarren konpainian egin zuten; Biak dira elkarren lagun; Gurasoek elkarrekin ikusi gaituzte.

Azken adibide horretan elkarrekin horren aurrekoa zein den erabakitzen datza arazoa, zeren kasu honetan aurreko hori ez baita gurasoak, gu baizik. Arrazoia lehen aipatu bera da, hots, aurrekariak perpaus txikienean egon behar duela: Gurasoek ikusi gaituzte [gu elkarrekin (egon)].

13.8.4d Elkar izenordaina bada eta, horrenbestez, izen sintagmak osatzen baditu, izen sintagmak perpaus barnean betetzen duen funtzioaren arabera hartzen duen kasu marka edo postposizio atzizkia hartu beharko du. Horregatik Guk Lehendakariarekin bazkalduko dugu esaten dugun bezala, Guk elkarrekin bazkalduko dugu esan beharko dugu. Beraz, gaizki esana dago zenbaiten artean zabaltzen ari den modu trakets hau: *Guk elkar bazkalduko dugu edo *elkarrik bazkalduko dugu, *elkar bizi gara eta abar. Perpaus hauetako lehenak, izatekotan ere, honako esanahia izango luke, gutxi gorabehera: ‘Guk elkar jango dugu’, hots, ‘nik zu jango zaituk eta zuk ni’.

Era berean, *elkar jango gara perpausa ez da zuzena. Izan ere, elkar, kasu markarik ez duenez, edo nahiago bada, absolutuaren kasu marka daramanez (Ø), joan aditzaren subjektu izango litzateke, aditz hau intrantsitiboa denez gero. Baina joango gara esaten dugunean, nahitaez subjektuak gu izan behar du. Hortaz, elkar ezin izan daiteke subjektu. Horregatik, goiko perpaus hori okerra da. Horren ordez, elkarrekin joango gara esan beharko dugu, zurekin joango gara esaten dugun bezala, eta ez *zu joango gara. Dena den, ez dezagun pentsa erabilera hau kontu berria denik. Hegoaldean, Larramendiren garaitik aurkitzen ahal dira holako adibideak euskaraz idatzitako testuetan: Elkar eraso zioten (Larramendi); Elkar juntatu diren atomoekin egina (Villasante); Bostekoa alkar emanda (Ugalde); Elkar konponduko bagina (Etxaide); Ez dira elkar ikusten (Mogel); Geron otoitzetan elkar oroitu gaitezela (J. I. Arana); Laztandu ginen elkar Kepa ta Sabin (K. Enbeita) eta abar.

Zalantzak ere sor daitezke batzuetan. Lizarragaren guztiak dira partizipante elkarren obra honetan perpausak mugakoa ematen du. Badirudi elkarren arteko, edo elkarren artean egin obra dela, elkarren obra baino gehiago. Hiztun batzuek ez dute argi ikusiko elkarren etxeetan bizi gara perpausa (zu nire etxean eta zu nirean), baina Duvoisinek ez du arazorik elkarren bihotzetara sar ezazue apalguratasuna idazteko, adibidez, edo elkarren edifikazionetako direnei. Orixek behin baino gehiagotan erabiltzen du elkarren besoetan, esate baterako. Mugak jartzea ez da erraza, segur aski debeku semantikoak bai baitira.

13.8.4e Dena dela, bihurkariez egin dugun bezala, elkar-en erabileraz beste oharño bat ere egin daiteke, gauzak dauden baino nahasiago egin ez ditzagun. Euskaldun zenbaitek nork-elkar-aditz trantsitiboa egitura jatorra erabili ordez, nahiago du, erdarak horretara bultzaturik ziur asko, beste honako egitura hau: nor-aditza intrantsitiboa. Adibidez, elkar ikusiko dugu gero esan beharrean, ikusiko gara edo elkar maite dugu esan beharrean maite gara bezalakoak hedatuak daude. Batzuetan ez daude batere argi mugak. Ikus, bestela, Azkueren adibide hau, non bi joerak ageri baitira: Lurrean elkar gehiago ikusten ez badugu ere, dudagabe zeruan ikusiko gara.

Beste batzuetan bistan da perpausak ez direla gramatikalak (nahiz gogoan izan goian aipatu adibideak): *Elkar ikusiko gara. Aditzak berez intrantsitiboak direnekin esana dugun bezala, ez dago lekurik elkar objektu gisa erabiltzeko. Baina aditza trantsitiboa bada, erreprozitatea adierazi nahi bada, bistan da elkar-ez baliatu behar dugula: Guk elkar jo genuen; Zuek elkar gorrotatzen duzue. Aditz batek bi erabilera baditu, bata trantsitiboa eta bestea intrantsitiboa (hil, jantzi, erre eta antzekoak, non bata arazlea den) orduan elkar-dun esapidea eta aditz intrantsitiboaz baliatzen dena ez dira, inolaz ere, zentzukide. Adibidez: Guk elkar jantziko dugu ≠ Gu jantzi egingo gara; Gizon horiek elkar hil behar dute ≠ Gizon horiek hilgo dira; Horiek elkar erretzen dute ≠ Horiek erretzen dira.

13.8.4f Esan dezagun, azkenekorik, elkar hitza egokia dela izen, aditz edo adberbio elkartuak sortzeko: elkarbanatu, elkarbide, elkargainka, elkarbildu, elkarganatu, elkargo, elkargune, elkarkidetza, elkarkidetasun, elkarkuntza, elkarlan, elkarleku, elkarlotu, elkarlotura, elkarneurgarritasun, elkarretaratu, elkarrizketa, elkarrizketatu, elkartasun, elkarteburu eta abar ageri dira egungo testuetan. Hizkuntzak holako hitzen beharra du, baina batzuetan ez dirudi modu egokian eratuak direnik.

13.8.5. Elkar eta bata beste egitura

13.8.5a Esan dugunez, elkar genitiboan joan daiteke ondoan, gainean eta antzekoekin (ikus azken adibideetako bat: Andoni eta Edurne beti elkarren ondoan esertzen dira), baina batzuetan badirudi elkarren-en ordez bata bestearen edo antzeko itzulia nahiago izaten dugula. Kontura gaitezen aurrekarien erreferentzia bi lagunena izan daitekeela (hori iradokitzen du bata bestea esapideak), edo gehiagorena, nolanahi ere beti plurala da: Peruk eta Mirenek bata bestea maite dute; talde horretako jokalariek bata bestea maite dute. Hala ere, elkar bera singulartzat hartzen dugu komunztadurari dagokionez: Guk elkar ikusiko dugu / *Guk elkar ikusiko ditugu.

13.8.5b Hala ere, elkar eta bata beste esapidearen parekotasuna ez da beti zuzena: Peruk eta Inixik elkarren ondoan egin zuten lo esan badaiteke ere, bitxi samarra gertatzen da beste honako hau: Peru eta Inixik elkarren ohean/oheetan egin zuten lo. Horren ordez, baina, beste honako hau zeharo normala dela dirudi: Peruk eta Inixik batak bestearen ohean egin zuten lo. Beste kasu batzuetan ez dago desberdintasun handiegirik: Bi oilarrek elkar hil zuten = Bi oilarrek bata bestea hil zuten; Gu elkarren ondotik pasatu ginen = Gu bata bestearen ondotik pasatu ginen.

Badirudi hemen hiztunen artean, genitiboari dagokionez, bi joera daudela. Joera itxia dute batzuek, eta elkar erlazio izenekin bakarrik onartzen dute: elkarren anaiak, elkarren adiskideak eta abar. Edo toki postposizio batekin: elkarren ondoan, elkarren artean, elkarren atzean eta abar. Badira esapide batzuk ere: elkarren berri, esaterako. Hortik kanpo bata bestearen esapidera jotzen dute. Beste hiztun batzuek, ordea, joera irekiagoa dute, eta elkarren eta bata bestearen esapideak ingurune berdinetan edo berdintsuetan erabiltzen dituzte.

13.8.5c Bata bestea esapidea, batetik, eta bata… bestea, bestetik, ongi bereizi behar dira. Lehenbizikoa sintagma bakarra da (konplexua, baina bakarra, banatu ezin dena) eta bigarrenean bi sintagma ditugu. Gauza bat baita Batak bestea maite du eta beste zerbait Gurasoek bata(k) bestea maite dute. Bigarren kasu horretan bata bestea unitate bat da, eta ezin da hautsi. Quasi reziprokoa deitzen du de Rijkek (2008: 371).

¹⁴⁷ Etxeparek burua soilik ere erabili zuen: Ohart gaitezen buruari denbora den artean.

¹⁴⁸ Euskara ez da zerbait berezia kontu hauetan. König & Gast-ek (2006) diotenez, hizkuntzetan arrunta da bihurkari indartuak gorputz ataletan oinarritutako adierazpenetik sortzea; indartuak eta bihurkariak askotan berdinak dira, eta elkarren artean nahasten dira.