Euskararen Gramatika

13.3.2. Hi

13.3.2a Hi da bigarren pertsona singularrari dagozkion izenordainetako bat. Hiztunak aurrean duen entzuleari egiten dio erreferentzia. Izenordain honen erabilera oso markatua da, ez baita neutroa. Hi aukeratuz gero bigarren pertsona singularrekoaren erreferentziatzat ezinbestekoa da hitanoa erabiltzea, alokutiboa, aditz sistema osoan (ikus 27. kapitulua). Hurbiltasun handia, edo egoera jakin bat eta ez edozein, adierazten du hitanoaren erabilerak: elkar ezagutzeak ematen duen hurbiltasuna, adinak izatea, lankidetzak, familia loturak eta abar. Beste hitzetan esateko, ezin da nolanahi (ni bezala, adibidez) erabili. Eta erabilera onartzen bada ere, toki batetik bestera erraz aldatzen dira erabilera horrek bete behar dituen baldintzak: toki batzuetan lagunartean erabiltzen da, bereizketa gehiegi egin gabe; beste batzuetan mutilen artean bakarrik bai, baina nesken artean ez, edo mutilek neskei bai eta alderantziz ez; toki batzuetan anai-arreben artean bai, beste batzuetan ez; senar-emazteen artean bai, edo ez, tokiaren arabera eta abar¹³⁹. Nolanahi ere, nekez egin dakioke hika adeitasuna eta “distantzia” zor zaion norbaiti¹⁴⁰. Hori dela eta, erabilera baztertuago den tokietan desegokitzat, “ijito hizkeratzat” (Azkuek ematen du horren berri) hartu izan dute batzuek. Zernahi gisaz, eta zenbait girotan, badirudi gaur berriro berpizten ari dela galdua zuten zenbaiten artean.

13.3.2b Beraz, hiri deitu diat esanez gero, horrek ezinbestean eskatzen du elkarrekin joango gaituk edo holako zerbait, baina ez *elkarrekin joango gara. Hori esan nahi dugu aditz sistema osoaren erabilera eskatzen duela diogularik: *hiri deitu diat eta elkarrekin joango gara esaldiak ez du tokirik euskaraz. Gainera, nor den aurrean dagoena, sexua ere bereizten da. Mutila bada aurrekoa, hitz egiten ari dena mutila nahiz neska izan, aukera hau egin beharko du: hiri deitu diat eta elkarrekin joango gaituk. Aldiz, aurrekoa neska baldin bada, berdin dela hitz egiten ari dena mutila nahiz neska izan, beste hau aukeratu beharko du: hiri deitu dinat eta elkarrekin joango gaitun. Garibaik bere garaian ere erabilera honen berri ematen zuen.

13.3.2c Duen izaeragatik maiz erabiltzen da bokatiboetan: hi, hator hona!; hi heu!; hi haiz gaizki erraile bat! Tradizioan mintzo guztietan ageri da, nahiz bizkaierazko adibideak urriagoak diren: XIX. mende hasierako autore gehienetan ez da ikusten. Mendearen bigarren aldian, ordea, gehienek erabiltzen dute. Batzuetan hi horren ordez motel edo beste izenen bat ere erabiltzen da, antzeko balioarekin: Hago isilik, motel, esan zidan anaiak; Asko sentitzen diat, motel eta abar. Berdin gertatzen da neska, andre, ume… eta holakoekin. Eta horrek zu-ren kasuan ere balio du.

Lekuzko postposizioak direla-eta gramatika klasikoetan (Ithurry 1895; Lafitte 1944) hitan, hitara, hitarik… gomendatzen da. Baina testuetan maizago ageri da hiregana(t), hireganatu, eta zaharrenetan hire baitan arrunta da. Leizarragak hireganik erabiltzen du. Zernahi gisaz, hi baitan, hitan edo hiregan ere erabiliak izan dira, egileen arabera. Instrumentalean hitaz da maizen agertzen den aldaera.

¹³⁹ Gai hau (hitanoaren erabilera) Alberdik (1994, 1996) aztertu du xeheki.

¹⁴⁰ Ez da esan beharrik erabilera honen ohiturak, gaur egun ez badatoz bat, historian ere aldatuz joan direla. Aipatu behar da hemen Leizarragak hi erabiltzen duela Jaungoikoari zuzentzen zaionean, eta zu, berriz, erreginarekin bakarrik erabiltzen du.