Euskararen Gramatika

13.3. Pertsona izenordain arruntak

Multzo honetan sartzen ditugu lehenbiziko (ni, gu) bigarren (hi, zu, berori) eta hirugarren pertsonen izenordainak (bera): nik egingo dut; guk egingo dugu; hik egingo duk/dun; zuk egingo duzu; zuek egingo duzue; berorrek egingo du; berak egingo du.

13.3.1. Ni

13.3.1a Ni da lehenbiziko pertsona singularraren izenordaina. Beti hiztunari dagokio: ni Azpeitian jaio nintzen; niri asko gustatzen zaizkit goxokiak; hori ez da nirekin etorriko. Geroago ikusiko ditugun forma indartuak alde batera utzita, izenordain honen genitiboak, eta genitiboan oinarria hartzen duten gainerako postposizioek forma bat baino gehiago erakusten dute.

13.3.1b Eredu estandarrean nire (eta niregana, nirekin, niretzat…) aldaera hautatu da, eta hori da zabaldu dena, bizkaierazko aldaera onarturik. Euskararen historian maizen dokumentatzen den aldaera, hala ere, nere- da, hori baita XIX. mende hasieratik gehien hedatu dena (zuberera, bizkaiera eta Pirinioetako mintzairak kenduta). Lehenagotik ageri da Iparraldean, eta autore nafarren artean. Idazle zaharrenek ene erabiltzen dute. Gaur egun batez ere esapide batzuetan (ene!), eta Iparraldean, erabiltzen da. Izenaren ondoan ageri denean (ama nerea!) zentzu amultsua hartzen du.

13.3.1c Neri forma berriagoa ere (nere-n oinarritua) baztertu da, eta niri onartu da estandarrean datiborako. Forma hori, niri, euskalki guztietan erabili izan da eta Etxepareren liburuan ageri da. Baina eni ere ongi dokumentatua da: XVIII. mende erditik aurrera behe-nafarreraz eta zubereraz ageri da. Eta gaur egungo literaturan ere adibide asko badira, batez ere, baina ez bakarrik, Iparraldeko idazleen artean.

Instrumentalean nitaz da forma erabiliena (eta niri buruz itzulia, jakina): erruki nitaz; ez luke uste onik nitaz!; arduratu nitaz!; ez kezkatu nitaz.

13.3.1d Batzuetan biderkaturik erabili izan da literaturan, indarra emateko: Absalon, nire nire seme maitea… (Mendiburu); Oi jesus nirea eta osoki nirea eta nire-nireagoa… (Duvoisin); Giza-familia osoaren interesak, nire-nireak bezala hartu behar ditut (Villasante) eta abar. Gaur egungo testuetan, zernahi gisaz, ez da holako adibiderik ageri.

13.3.1e Zenbaitetan izen gisa erabiltzen dugu, substantibaturik: Gure benetako nortasuna da eta gure egiazko “ni”a (Mirande); Eta maiz egingo dugu topo horrelakoekin, “ni” hori ez baita ez laburra ez meharra (Mitxelena). Gaurko literaturan ere badira adibide franko: Nire “ni”a ez ezkutatzeko eskubidea (Urkiza); Legearen hitzarekin baten egiten duen nia… (Zulaika); Nia puzteko aukera ematen duela… (Zaldua); Nire ni ausartak barre egiten zion nire ni beldurtiari (J. Zabaleta).

13.3.2. Hi

13.3.2a Hi da bigarren pertsona singularrari dagozkion izenordainetako bat. Hiztunak aurrean duen entzuleari egiten dio erreferentzia. Izenordain honen erabilera oso markatua da, ez baita neutroa. Hi aukeratuz gero bigarren pertsona singularrekoaren erreferentziatzat ezinbestekoa da hitanoa erabiltzea, alokutiboa, aditz sistema osoan (ikus 27. kapitulua). Hurbiltasun handia, edo egoera jakin bat eta ez edozein, adierazten du hitanoaren erabilerak: elkar ezagutzeak ematen duen hurbiltasuna, adinak izatea, lankidetzak, familia loturak eta abar. Beste hitzetan esateko, ezin da nolanahi (ni bezala, adibidez) erabili. Eta erabilera onartzen bada ere, toki batetik bestera erraz aldatzen dira erabilera horrek bete behar dituen baldintzak: toki batzuetan lagunartean erabiltzen da, bereizketa gehiegi egin gabe; beste batzuetan mutilen artean bakarrik bai, baina nesken artean ez, edo mutilek neskei bai eta alderantziz ez; toki batzuetan anai-arreben artean bai, beste batzuetan ez; senar-emazteen artean bai, edo ez, tokiaren arabera eta abar¹³⁹. Nolanahi ere, nekez egin dakioke hika adeitasuna eta “distantzia” zor zaion norbaiti¹⁴⁰. Hori dela eta, erabilera baztertuago den tokietan desegokitzat, “ijito hizkeratzat” (Azkuek ematen du horren berri) hartu izan dute batzuek. Zernahi gisaz, eta zenbait girotan, badirudi gaur berriro berpizten ari dela galdua zuten zenbaiten artean.

13.3.2b Beraz, hiri deitu diat esanez gero, horrek ezinbestean eskatzen du elkarrekin joango gaituk edo holako zerbait, baina ez *elkarrekin joango gara. Hori esan nahi dugu aditz sistema osoaren erabilera eskatzen duela diogularik: *hiri deitu diat eta elkarrekin joango gara esaldiak ez du tokirik euskaraz. Gainera, nor den aurrean dagoena, sexua ere bereizten da. Mutila bada aurrekoa, hitz egiten ari dena mutila nahiz neska izan, aukera hau egin beharko du: hiri deitu diat eta elkarrekin joango gaituk. Aldiz, aurrekoa neska baldin bada, berdin dela hitz egiten ari dena mutila nahiz neska izan, beste hau aukeratu beharko du: hiri deitu dinat eta elkarrekin joango gaitun. Garibaik bere garaian ere erabilera honen berri ematen zuen.

13.3.2c Duen izaeragatik maiz erabiltzen da bokatiboetan: hi, hator hona!; hi heu!; hi haiz gaizki erraile bat! Tradizioan mintzo guztietan ageri da, nahiz bizkaierazko adibideak urriagoak diren: XIX. mende hasierako autore gehienetan ez da ikusten. Mendearen bigarren aldian, ordea, gehienek erabiltzen dute. Batzuetan hi horren ordez motel edo beste izenen bat ere erabiltzen da, antzeko balioarekin: Hago isilik, motel, esan zidan anaiak; Asko sentitzen diat, motel eta abar. Berdin gertatzen da neska, andre, ume… eta holakoekin. Eta horrek zu-ren kasuan ere balio du.

Lekuzko postposizioak direla-eta gramatika klasikoetan (Ithurry 1895; Lafitte 1944) hitan, hitara, hitarik… gomendatzen da. Baina testuetan maizago ageri da hiregana(t), hireganatu, eta zaharrenetan hire baitan arrunta da. Leizarragak hireganik erabiltzen du. Zernahi gisaz, hi baitan, hitan edo hiregan ere erabiliak izan dira, egileen arabera. Instrumentalean hitaz da maizen agertzen den aldaera.

13.3.3. Zu

13.3.3a Zu da bigarren pertsona singularrari dagokion izenordain erabiliena. Hau da, gaur egun, bigarren pertsona singularraren erabilera neutroa, ez-markatua. Hasieran plurala baldin bazen ere, gaur egun singularraren balioarekin erabiltzen dugu. Pluraltasun horren aztarnak aditzean ageri dira: gu gabiltza / zu zabiltza. Singularrean, ordea: ni nabil / hi habil. Aski garbi ikusten dira hor pertsonen markak: ni → n; hi → h; gu → g; zu → z. Baina plural marka ere ageri da gu eta zuren kasuan: -tza. Beraz, simetria handia dago ni/hi eta gu/zu izenordainen artean: nabil/habil; gabiltza/zabiltza. Baina behin zu singularrera pasaturik hark utzi tokia zuek izenordain berriak bete behar izan duenean, asimetria handiak sortzen dira. Batetik, adibidean ikusten den gisan -tza pluralgilea ageri da orain singularrean (zabiltza), eta bestetik, zuek izenordainaren marka berriak gaineratu behar dira: nabil/zabiltza; gabiltza/zabiltzate. Gauza bera haiek zuek ikusi zaituztete perpausean, non hasierako z- baita pertsona, tarteko -z- pluralgilea, eta lehenbiziko -te- hori sisteman gaineratu behar izan den hala moduzko pluralgilea, azkeneko hirugarren pertsonaren -te horren aurrean jarri dena.

13.3.3b Instrumentalean zutaz da formarik erabiliena tradizioan; zugana adlatiboan da tradizioan ageri dena, eta Iparraldean gehiago zuregana (gaurko idazleek ere zuregana forma maiteago dute; zure baitara aise gutxiago erabiltzen da). Ablatiboan zureganik (Iparraldean) eta zugandik (Hegoaldean). Horiek baino gutxiago zutarik eta zure baitarik.

Jende gehienentzat bigarren pertsona singularreko izenordain bakarra da egun zu hori. Batez ere hi urrun ikusten dutenentzat. Hi eta zu, biak erabiltzen dituenak, ordea, bata aldi edo parada batzuetarako gorde dute, eta bestea beste batzuetarako. Adibidez, aitari edo amari zu esango diote, baina adiskideari edo anaiari, beharbada, hi.

13.3.3c Zu alokutiboa ere badugu (edo xu alokutiboa). Lehenago hi alokutiboa aipatu da: joan da esan beharrean, hiztunak joan duk edo joan dun hauta dezake, alokutiboari bide emanez hola. Baina badugu duzu/duxu alokutiboa ere. Beraz: joan da (neutroa) → joan duk/n edo joan duzu/xu. Ekialdean bakarrik erabiltzen da, batez ere Zuberoa inguruan. Baina erabileraren nondik norakoak nahiko nahasiak dira¹⁴¹, zernahi gisaz.

13.3.3d Badu zu izenordainak beste erabilera bat ere: batzuetan modu inpertsonalean edo generikoan erabiltzen da. Jo dezagun norbaitek galdetzen duela holako zerbait talde baten aurrean: Nola joaten da Gasteiztik Lezora? Erantzun mota asko izan ditzake galdera horrek, eta horietako bat holako zerbait izan daiteke: Errazena hau da: hartzen duzu Iruñeko irteera, eta bide nagusitik joan behar duzu Altsasu aldera… Hor ageri diren bi duzu horiek duzu arruntak izan daitezke, nolabait ere esateko, elkarrizketa batean hiztunaren aurrean dagoen pertsonari erreferentzia egiten diotenak, edo inpertsonalak ere izan daitezke, da aditzaren ordainak (hartzen da… joan behar da…). Iruzkin batean norbaitek esan dezake, inori ere zuzendu gabe: bizitza gero eta laburragoa duzu. Edo batzuetan ohartu gabe sartzen zara espero ez duzun saltsetan bezalakoetan ere inpertsonala izan daiteke. Kasu horretan ere inpertsonala da.

13.3.4. Berori

13.3.4a Berori ere bigarren pertsona singularreko izenordaina da esanahiaz, forma aldetik hirugarren pertsonarena hartzen badu ere: berori joango da, berorrek erabakiko du (zu joango zara, zuk egingo duzu). Errespetuzko izenordain pertsonala. Gaur egun baztertu eta ahaztuxea dugu. Pluralean beroriek egiten du. Erakusleen sailekoa, hortaz. Jaungoikoak egun onak eman dagiozala esaten dio Peruk Maisu Juani eta aurreraxeago honela segitzen du testuak: Berori bezain jaun apaindu batek oinak ipini ardan-etxe honetan? Goizean berori, eguerdian zu, arrastian hi eta gauean lepora, dio esaera zaharrak.

13.3.4b Formari dagokionez, bi morfemak osatzen dute: hori erakusleak eta ber partikulak. Kategoria garbikoa ez den partikula hori izenen edo aditzen aurrean (edo atzean) erabiltzen da: ber gizona; ber adina; zure ber adinekoa; ber gisan eta abar. Bera hirugarren pertsonako izenordainean ere ageri da (ber + a). Eta aditz batzuen aurrean, ‘bakarrik’ esan nahi duela: Ala juduen ber da Jainkoa? Batzuetan ‘hain zuzen ere’, ‘… neurrian’, ‘ba- … ere’ eta abar esan nahi du: Honetakotz ber suszitatu haut, erakuts dezadantzat hitan neure boterea (Leizarraga); … mugagabea eta betierekoa dela onartzen den ber (Xarriton); Ez dut inporta eskualdun diren ber (Oxandabaratz).

13.3.4c Autore batzuek hori forma hutsa erabili izan dute, berori adierazi nahi duela: OEHk Hori izan da eta Horrek erran du (= zu izan zara; zuk erran duzu) biltzen ditu; Berrogeita sei urte kostatu da tenplo honen egitea, eta horrek (= zuk) goratuko du hiru egunez? (Leizarraga); O jesus, hori nirea, eta ni horrena betikoz (Leizarraga); Honetan oiltan dut errespuesta, horrek (zuk) azken kartan erraiten didanean gaitzena (Mendigatxa). Gaiarrek hainbeste maite zuen tia Juanari egiten dion gutunean ere ageri da: … ta ori, nola dago? Naidia xin ona ichasoaren ecustra? Anizko andi da (… eta hori, nola dago? Nahi dua jin hona itsasoaren ikustera? Anizko handi da).

13.3.4d Eguneroko hizkuntza arrunterako agian balio ez duen forma dugu berori hau, baina hizkuntza maila formalagoetan erabilgarria gerta dakiguke beharbada (eskabide ofizialak, instantziak… egiteko orduan, esate baterako).

13.3.4e Tradizioan badu indarra eta Lazarragagandik (Berorren zerbitzaria naiz eta) hasita baditu lekukoak Hegoaldean, salbu absolutiboan (berorri), hau XX. mendeko kontua baita. Erdarazko Su Eminencia, Su Ilustrísima, Su Excelencia… eta holakoen ordezko erabili izan da. Gaurko literaturan ere badira franko adibide.

13.3.5. Gu

13.3.5a Gu da lehenbiziko pertsona pluraleko izenordaina. Pertsona bati baino gehiagori egiten dio erreferentzia, baina pertsona horien artean hiztuna bera ere sartzen da, hau da ni + beste zenbait pertsona da gu hori. Beste pertsona horiek agerian egon daitezke edo ez: batzuetan elkarrizketatik kanpoan direnak ordezkatzen ditu. Hiztunei egiten die erreferentzia, baina beste batzuetan hiztunari gehi entzuten dutenei ere.

Ergatiboan guk egiten du, baina Lazarragak guek erabiltzen du (absolutiboan eta ergatiboan) gu eta guk aldaerekin txandakatuz. San Millango glosetan ere guek ageri da ergatiboan. Genitiboan “etxekoak” izendatzeko erabili izan da tradizioan: gurekoak (‘gure etxekoak’). Esanahia dela eta, batzuetan badu jeneralizazio kutsu handiagoa: Krisia gu ari gara ordaintzen; Gu hemen hobeki bizi gara; Zer eginen dugu errepidean poliziak geldiarazten bagaitu?; Hondartzan joan-etorrika ibiltzen garelarik… Holakoetan gu hori gazteak, kontinente batean bizi direnak eta abar izan daiteke.

13.3.5b Batzuetan gure buruarekin (sing.) ari garela erabiltzen ahal dugu gu (pl.) ere: Lasai, Patxi, baretu gaitezen behingoan!; Berriz ere sartu dugu hanka eta abar. Egiletasunaren plural gisa ere erabiltzen dugu zenbaitetan: Lan honetan adierazi nahi dugu… (nahiz lana batek bakarrik sinatu); Liburua amaitzea asko kostatu zitzaigun; Ez dugu beldurrik onartzeko… Plural mota hau “apaltasunezko plurala” deitu izan dute batzuek. “Plural soziatiboa” izenekoan nori zuzentzen diozun mezua, hura ere sartzen duzu plural horretan, jendetasuna adieraziz: Zer moduz gaude gaur?; Zer, gaur ere ezin dugu lo egin?; Eta, nola goaz ingelesarekin?… Horren aldaera batean testu irakurlea ere sartzen dugu plural horretan: Aurreko pasartean ikusi dugun bezala…; Halako orrialdean azpimarratu dugunez…

13.3.6. Zuek

Zuek aldaera bigarren pertsona pluralari dagokio. Forma berriagoa da, esan bezala. Pertsona bat baino gehiago aipatzen da, baina horien artean dago bigarren pertsona (hi, edo zu, zeren berori izenordainak badu bere plurala) ere, hots, hiztunaren aurrean dagoen entzulea. Plural hurbilean zuok ere erabiltzen da, batez ere bizkaieraz, hizkeran, nahiz literaturan badiren bizkaieraz kanpoko idazle zenbaiten adibideak ere. Euskalkien arabera, aldaera asko ditu izenordain honek: zubek, zuik, zek, ziek (Tartas, J. Etxepare, Larzabal, Larre…) eta abar.

13.3.7. Beroriek

Beroriek da berori izenordainaren plurala, eta errespetuzko tratamendua adierazten du: … baina etorriko da garaia, beroriek agindu eta nik obedituko dudana.

13.3.8. Bera

13.3.8a Hirugarren pertsonari dagokionez beti izaten dira arazoak eta ez da batasunik ikusten gramatiketan. Ez da hau euskararen kontua bakarrik. Hizkuntza askotan gertatzen dira zalantzak hirugarren pertsonako izenordainak sailkatzeko orduan. Batetik, badirudi, egiazko pertsonak (erreferentzia zuzen, zehatz eta bakarrekoak) lehenbizikoa eta bigarrena direla. Hirugarren pertsonako izenordaintzat hartzen dira gaztelaniaz, lehen eta bigarrenarekin batera, él, ellos, los, ella, ellas, la, las, ello eta abar. Frantsesez ere il, elle, on, ils, elles eta abar sartzen dira. Ingelesez ere gauza bera: he, she, it eta abar.

Euskaraz, oro har, artikulua erabiltzen dugu: etxea. Edo erakuslea: etxe hori. Bizkaieraz ha etorri da eta holakoak arruntak dira, estandarrean hura etorri da perpausaren parekoa. Hor ikusten da berez a artikulua erakusle ahuldua besterik ez dela: etxe hura → etxea. Plural hurbila deitzen dugun -ok ere bakarrik ager daiteke zenbait euskalkitan, eta hor ere erakuslea da: Hok izan ziren mediku xaharraren azken hitzak (J. Etxepare); Hok ardura dute elkarretarat biltzea plazaren erdirat (J. Etxepare); Bertzeentzat ari da, uste duelarik hok ordaina edo zerbait gehixeago emanen diotela (Leon); Hok dira gure Printzesaren laur andereak edo neskatoak (Tartas); Alabainan ez baitira hok oro berak egiten (Hiriart-Urruti). Kasu horietan guztietan izenordain gisa erabilitako erakusleak dira.

Berdin hek (= haiek) determinatzailearekin ere, aski arrunta Iparraldeko idazleetan, izenordain gisa erabilia: Orduan hek mehatxurekin utzi zitzaten joaitera (Leizarraga, oso arrunta da eta etengabe erabiltzen du); Iragaiten baitziren hek ziren bidetik (Larregi); Eta orduandanik hek maite zituen (Pouvreau); Erran izan zioten hek (Haraneder). Jakina, determinatzaile gisa ere arrunta da: Begietan sukar bat bazuten gizon hek (Barbier).

13.3.8b Determinatzailearen aztarna garbia hura-ren kasu marka batzuetan mantentzen da: haren, hari, harekin… Baina hura, absolutiboan, erakuslea da (este, cet edo this-en pareko), etxe hura ederra da, zenbait kasutan izenordain gisa erabilia: hura etorri da. Pentsa daiteke, hala ere, horietan guztietan izena isildu dugula, nahiz beste batzuetan zalantzak sor daitezkeen hori hala dela pentsatzeko: Mikelekin egon naiz eta harekin nintzela etorri da Itziar. Zernahi gisaz, gramatika honetan ez ditugu holakoak izenordaintzat hartuko, baizik erakusle determinatzailetzat, batzuetan aurreko izena isildurik geratzen dela. Gainera, holakoetan joera handia dugu hor ez harekin baizik berarekin esateko: Mikelekin egon naiz eta berarekin nintzela etorri da Itziar. Beraz, nekez esan dezakegu, salbuespen horiek kendurik, euskaraz ere badugula egun hirugarren graduko izenordain arruntik. Badirudi egokiagoa dela esatea berez erakusle determinatzaileak ditugula euskaraz, zenbaitetan pertsona izenordain gisa ere erabiltzen ditugunak.

13.3.8c Hirugarren graduko erakuslea da bera ere. Askotan erabiltzen duguna pertsona izenordain gisa. De Rijkek (2008: 114) ere “Quasi Pronoun” deitzen du. Berez erakusle izanik, izenordainaren zeregina hartzen duenean bere egiten du genitiboan: Berak esana da jaiotza, koitoa eta heriotza direla bere gaiak. Aldiz, izenordain papera hartu ez eta determinatzaile gisa ageri denean (mutil bera, mutila bera) beraren erabiltzen dugu: mutil beraren (*mutil bere), mutilaren beraren (*mutilaren bere). Geroago itzuliko gara berriz ere gai honetara. Erakusle indartutzat hartu izan da gramatiketan (EGLU-I: 90), baina benetan hirugarren graduko erakusle indartua huraxe da. Bera gehiago da lehen aipatutako zerbaiti erreferentzia egiteko modua.

13.3.8d Bera-ren plurala berak/berek izan daiteke, edo beraiek: Trufa haiek berak ordea probetxu handitakoak dira (Mihura); Hitzok berak ezarri nituen Eskualdunean duela bi urte (J. Etxepare); Eta ardi haiek berak zaintzen zituen udan, bortuan (J. B. Etxepare); […] munduan ibili zenean predikatu eta erran zituen gauzak berak […] (Beriain); Xede berak, osoki berak, izanik ere (Hiriart-Urruti); Eliza bertan Jaungoiko berari otoi egin eta lehenengo Jauna hartu, jolas berak elkarrekin egin, gose eta ase berak elkarrekin igaro, soinu berarekin poz-dantzak beheko eta goiko plazan egin (Ugalde); Eta erreboteko harriek berek baitituzte beren zulo eta zizkak (J. Etxepare).

Beraiek maizago ikusten dugu izenordain gisa erabilia. Zubererazko testuetan ageri da XVIII. mendean eta gero Hegoaldean, batez ere XX. mendean: Esan dezakegu, bada, guk ere beraiekin Kredoa edo Sineskuntza apostoluek erakutsia dela (Inza); Bai gorde ere eramaten zizkiotenak, beraiek ere sumatuko ez zuten tokian (Orixe); Aitaren tesorotik dirua nik baitut harturen, eta gero ihesi beraiekin bainaiz eskapaturen (Xarlem pastorala); Negatibotasun hau da beren egiletasunaren ezaugarria, baita beraien ezarpen eta iraupenerako funtsezko baldintza ere (I. Mendiguren). Guztiz hedatua da beraiek izenordaina eta gaur nagusia zalantza gabe testu idatzietan, ez dago, ordea, ofizialki onartua Euskaltzaindiak emandako paradigmetan.

Dena den, determinatzaile gisa ere (OEHk “adjektibo gisa” aipatzen du) erabiltzen dugu, baina aise gutxiago: Pietatezko eta debozionezko sentimendu beraien inspiratzez beste kristau orori (Mercy); Bazter beraietan baziren zenbait artzain, gauez basoan beren artaldearen zain zeudenak (Iraizoz). Aposizioan, ordea, arruntago: Indioen beraien ustez, ordea, irakaspen ona izan liteke izurria (Garate); Indioak beraiek ere eritu egiten dira maiz axolagabekeriagatik (Garate).

13.3.8e Eurak ere hirugarren gradu pluraleko izenordaina da. Lazarragak erabiltzen du dagoeneko, eta oso arrunta da bizkaierazko testuetan. Gipuzkeraz erak ageri da batez ere: Eurak biak ohi zebiltzan (Lazarraga); […] eta eurek ez dakitela hartu die urak inguru guztia (Etxeita); Militarrak sublebatu ziren, gobernua batetik eta eurak bestetik (F. Etxebarria); Gezurretan ari gara euren aita naizela, ezta? (Gabiria).

Eta aposizioan: Ezta lapurrak eurak ere (Bitaño); Gibela, baserritarrek eurek hartu zuten, ohi zen legez, eta baita bihotza ere (Erkiaga); Hain izaki ahaltsuak ez ote du jainkoek eurek baino izu handiagoa eragingo? (X. Amuriza); Alemanak eurak, osaba Vilisen arabera, “jabetu dira itxaropenik gabeko egoeran daudela fronte guztietan” (Urrutikoetxea).

¹³⁹ Gai hau (hitanoaren erabilera) Alberdik (1994, 1996) aztertu du xeheki.

¹⁴⁰ Ez da esan beharrik erabilera honen ohiturak, gaur egun ez badatoz bat, historian ere aldatuz joan direla. Aipatu behar da hemen Leizarragak hi erabiltzen duela Jaungoikoari zuzentzen zaionean, eta zu, berriz, erreginarekin bakarrik erabiltzen du.

¹⁴¹ Honetaz Alberdi 1994, 1996; Bonaparte 1869; Yrizar 1981 (II) eta Allières 1960-1961 ikus daitezke.