Euskararen Gramatika

10.3.3. Tipo formala eta indar ilokutiboa

10.3.3a Perpaus tipo bakoitzak sintaxi (eta morfologia) jakin bat ageri du, eta funtzio semantiko jakin batekin loturik dago prototipikoki: asertzioa (Heldu naiz), informazio-eskea (Bazoaz?), erreakzio psikologikoa (Irabazi duzu (eta)!), agindua (Ireki (ezazu) atea), exhortazioa (Ez dezagula (behintzat) etsi). Tipoen izenak hori islatzen du, baina gauzak ez dira hain sinpleak sintaxi eta semantika hutsetik erabilerara gatozenean, askotarikoak baitira perpaus tipo bakoitzak pragmatikoki har ditzakeen esanahiak (eta, alderantzizko ikuspegitik gauza bera, esanahi bakoitza bideratzeko aukeratu daitezkeen perpaus tipoak).

Jardunean darabilgun esaldi jakin baten esanahi-asmoak ez du zertan bat etorri horretarako aukeratu dugun perpaus tipoa erabiliz defektuz lotzen dugunarekin (hots, haren funtzio semantiko prototipikoarekin). Esate baterako, pragmatikoki, sinonimo izan daitezke esaldi hauek, eskaera-esanahiz: Idatz iezadazu pasahitza, mesedez (tipoz agintezkoa); Idatziko (al) didazu pasahitza, mesedez? (tipoz galdera itxizkoa).

Alderantziz ere berdin, agindu-esanahiz: Geldi(tu) (zaitez) hemen, beraz, nik esan arte (tipoz agintezkoa); Ea isiltzen zaren! (tipoz harridurazkoa).

Eta antzeko kasu asko. Besteak beste, galderazkoetan oinarritzen dira harridurazko asko: Nola esan dezakezu halakorik?!; Nori bururatzen zaio hori?!; Zertarako ahalegindu?!

Komunikazio-egoerari edo markoari zor zaio halako zeharkako interpretazio kasuan kasukoari. Erabakigarria da, bereziki, zein den abiatua den solas-ekintza (gizarte-konbentzioz arautua). Solas-ekintzak, bestalde, testuinguruak eta konbentzioek gobernaturiko komunikazio-marko jakin batean gertatzen dira, hiztunak solaskidearekin inplizituki adostu behar duen programa baten baitan, xede batek gidaturik.

Pragmatikak hizpide dituen halako programetatik bakoitzean, solas-ekintza bat baino gehiago bil daitezke. Kasurik sinpleenak eta nabarmenenak pare jarraitu direlakoak ditugu: galde/erantzun, eskaintza/eskertza, kargu hartze/desenkusatze, diosala/ordaina… Esan bezala, programa pragmatiko orokorrak ezarriko du markoa, eta hartan gauzatuko dira kasuan kasuko markoak; marko horien arabera antolatuko dira adierazpide lexiko-morfosintaktiko zehatzak (beren presuposizio eta inplikaturekin), eta horren guztiaren arabera hartuko dute esaldiek zeinek bere indar ilokutibo jakina.

Ugariak dira halakoak, besteak beste, kortesia kontzeptu zabalari dagozkionetan (eta, oro har, zuzeneko elkarrizketetan), agindu/eskaeraren gordinegia eztitu beharrez: Zera nahi nuen (< dut)…; Emango didazu/zenidake (< emadazu, arren); Baduzu modurik laguntzeko?; Egon zintezke hemen pixka batean?

10.3.3b Bereizi behar dira, beraz, perpaus tipoa (formari dagokion kontua) eta perpausak testuinguru jakin batean hartzen duen esanahi edo indar ilokutiboa (pragmatikari dagokiona). Tipoari izena eman diona adiera ohikoen edo nagusia da, baina, esan bezala, askotariko joko semantiko/pragmatikoak bidera ditzake tipo bakoitzak. Kasuan kasuko solas-ekintza gauzatzeko tresna moldakor gisa baliatzen dira enuntziatuak.