Euskararen Gramatika

10. Perpausak zer diren

10.1. Sintagma nagusia eta perpausa

10.1a Sintagmak, oro har, sintagma nagusiago, goragoko baten osagai ditugu. Bigarren kapituluan (“Sintagmak zer diren”) ikusi denez, sintagmak bata bestearen barruan sarturik gertatzen dira sintaxi egiturari dagokionez. Perpausa da betiere goiko sintagma, eta horrek markatzen ditu mugak, perpausak baitira predikazio-unitate txikienak. Perpausak aditza behar duenez, aditz hori jokatua nahiz jokatugabea izan daiteke. Jokatugabea denean (etortze) beti egongo da sintagma zabalago batean bildua: [X-i [_P X etortzeko] esan diogu]. Jokatua denean ere, hala izango da aditzak menderagailu bat daramanean (dela): [ X-k [[_P X etorriko da] ela] esan du].

Guztien buru, nolanahi ere, egitura beregain bat osatzen da, nagusiagorik edo goragokorik ez duen sintagma bat. Egitura horren muin eta ardatza aditz jokatu bat da, bere horretan, menderagailurik gabe. Egitura osatuz, aditz (sintagma) horrek eskatzen/hartzen dituen zenbait sintagma agertuko dira (agerian nahiz isildurik): gutxienez, subjektu den izen sintagma; aditz predikatuaren arabera, objektu zuzena edota hura eta zehar-objektua, eta, hala badagokio, postposizio sintagmazko beste argumentu batzuk edo bestelako izaera eta osaerako batzuk, hala nola atributua nahiz predikatu-osagarria. Aditzak berez eskatzen ez dituen osagai batzuk ere ager daitezke, adjuntu deritzenak, egitura nagusi hori hedatuz: zirkunstantzialez gainera, baldintzazkoak, kontzesiozkoak, ondoriozkoak. (Ikus § 2.11, § 23.3.1).

Egitura nagusi hori perpaus beregaina da: aditz jokatu baten inguruan antolaturiko unitate osoa, enuntziatu gisa erabil daitekeena. Egitura sintaktiko oso eta beregain hori (perpausa den abstrakzioa osatzera eta gauzatzera datorren material foniko, morfologiko, lexiko eta semantikoa hartan integraturik) bere horretan erabil daiteke diskurtsoko unitate gisa, hots, esaldi gisa. Diskurtsoa, hala, esaldi-sekuentziaz osatua da, kasuan kasuko testua osatzeraino.

Hala ere, esaldi guztiak ez dira perpausez osatuak, hots, aditza dutenak: egun on; ados; alajaina; ongi etorri… Halako esaldi adizki-ardatz gabeentzat erabiltzen den termino teknikoa frase da (hitz horrek, jakina, bestelako adiera izan dezake erabilera arruntean).

Bestelako kasua da, aurreko paragrafoan aipatu dugun moduan, dagokiokeen adizkia —zehatz nahiz lausoa— isildurik etortzea perpausean: hori da, besteak beste eta bereziki, harridura perpaus askoren kasua (Ederra [da] ateraldia! Nolako nekea [dudan [harritzekoa da]]!). Harridura perpausak, izan ere, emozio bizien adierazle berezi dira, eta badirudi emozio hori gaindu egiten zaiola askotan perpaus oso-osoa erabiltzeari; horrekin lortzen den laburtasuna egoki ezkontzen da, bidenabar, emozioen kolpeko adierazpenarekin, interjekzioetan nabari den moduan; alegia, ahalik eta hitz gutxien eskatzen dituela hor hizkuntza-ekonomiak: Alajaina! Hamaika holako! Ederra (gero)!

10.1b Perpaus beregainak, hura definitzeko erabili dugun izaera sintaktiko horrekin batera (eta harekin loturik), baditu bestelako ezaugarri batzuk bestelako egituretatik bereizten dutenak.

a) Intonazioaren aldetik, tonema berezi batez adierazten da perpaus beregainaren amaiera: adierazpenen kasuan, tonuak, gora egin ondoren, beherenera egiten du azken silaban (kadentzia deritzo tonema horri). Puntuazioak ere horren arabera nabarmentzen du muga hori, oro har koma (semikadentziari dagokiona) baino goragoko markaz (puntu nahiz puntu eta koma edo bi puntu).

b) Esanahiaren aldetik ere, nolabaiteko osotasun bat —edota askitasun edo asetasun bat— du perpaus beregainak, esan bezala, enuntziatu-unitate izateko gaitzen duena. Ezaugarri hori aipatu izan dute bereziki gramatika tradizionalek beren definizioetan.

Perpaus beregaina da, hala (esaldi aditz gabearekin batera), aldi berean intonazio-, sintaxi- eta esanahi-unitate nagusia.

Garrantzizkoa da hor “beregain” adjektiboa, eta aipatua dugu zerk egiten duen perpausa beregain: menderagailurik ez eramateak. Euskaraz, nabarmena da kontua, adizkiak eraman behar baitu erantsia menderagailua: bait-, -la, -lako, -n…

10.1c Menderagailuz markatuak diren perpausak ez dira beregainak, menderatuak baizik, hots, perpaus zabalago baten osagaietariko bat, berarekin doan menderagailurik gabeko perpausaren mendekoa (§ 28.3, § 29.1). Alde horretatik, bada, mendeko perpausez osaturiko sintagmak perpausezkoak ez diren sintagmen kideko dira funtzioz (perpaus baten osagai), eta ez perpaus beregainen kideko. Hori perpauson funtzioari dagokio. Formaz, berriz, menderagailua eramateak bereizten ditu. Mendeko perpausen sail guztia hartzen badugu, bada beste bereizgarri bat beregainekiko: perpaus beregainak, aipatu bezala (§ 10.1a), aditz jokatuzkoak dira ezinbestean; mendekoak, berriz, jokatugabeak ere izan daitezke (aditz jokatu bat agertuko da, jakina, egituran gorago: mendekoaren nagusi beregainarena).

10.1d Perpaus beregainen eta perpaus menderatuen arteko alde guztiz funtsezkoak ikusi ondoren, prestaturik gaude adjektiboak kenduta definitzeko zer den perpaus bat edonolakoa: aditz baten inguruan antolaturiko sintaxi-unitatea. Aditzak menderagailurik ez badarama, bere horretan izan daiteke perpausa (beregaina, ez-menderatua) enuntziatu-unitate bat. Menderagailua badarama, halako perpausa (menderatua, ez-beregaina) perpaus nagusi(ago) baten osagaietariko bat baino ez da. Mendeko perpaus jokatuen forma perpaus beregain bati menderagailua erantsiz lortzen da: Urrea aurkitu dute → urrea aurkitu duten/dutela. Perpaus menderatuak (jokatuak eta jokatugabeak) zein bere atalean aztertuko ditugu (ikus 29. kapitulua eta ondokoak).

10.2. Perpaus (beregain) motak

10.2a Gramatika tradizionaletan, perpaus bakar batez eta perpaus bat baino gehiagoz osaturiko egiturak bereizi ohi dira, eta egoki dirudi, baina bigarren sailaren barnean ere komeni da bi egitura mota bereiztea, juntadura/menderakuntza prozeduren arabera (§ 28.3). Horregatik, honako sailkapena dakargu:

– perpaus (beregain) bakarra

perpaus bakuna

– perpaus (beregain) bat baino gehiago

perpaus (beregain) konplexua

[menderakuntzaz: perpaus nagusia + perpaus menderatua(k)]

perpaus perpaus (beregain) konposatua

[juntaduraz: perpaus beregaina₁ + perpaus beregaina₂ (+ perpaus beregaina_3…)]

Perpaus beregainen artean, bada, bereiz daitezke perpaus (ez-menderatu) bakar batez osatuak (perpaus bakunak):

10.2b eta perpaus bat baino gehiagoz osatuak. Perpaus menderatu gabe batek eta haren mendeko perpausek guztira osatzen duten perpaus beregainari perpaus konplexu deritzo:

10.2c Elkartzen direnak perpaus menderatu gabeak badira, perpaus juntatu horiek perpaus konposatu bat osatzen dutela esaten da. Juntadurak (ikus § 28.1) bi aukera ditu: aurrekoari juntatzen zaion perpausak juntagailu bat eramatea hasieran (koordinazioa):

edo zuzenean lotzea perpausak, juntagailurik gabe (alborakuntza):

10.2d Perpaus konposatuaren barnean, perpaus konplexuak ager daitezke; perpaus konplexuaren barnean, perpaus konposatuak (bigarren kasu horretan, juntatzen direnak ez dira perpaus beregainak, menderatuak baizik). Guztira, honelako konbinazioak ditugu:

[_{P_konposatu-konplexua} [_{P_konposatu} [_{P_bakun} Suhiltzaileak berandu iritsi dira,] [_Junt eta] [_{P_konplexu} [_P etxe guztia erre da,] [_{bait-P_menderatu} zurezkoa baitzen]]]]

[_{P_konposatu-konplexua} [_{P_konposatu} [_{P_konplexu} [_{arrenP_menderatu} Suhiltzaileak berehala iritsi arren,] [_P etxe guztia erre da;/:]] [_{P_bakun} zurezkoa zen]]]

Perpaus beregainez ari garela, aipatu dugu jada, zeharka bada ere (intonazioa hizpide § 10.1b), ez direla denak adierazpenezkoak. Badira, izan ere, bestelako perpaus beregain (enuntziatu-unitate) batzuk, desberdintasun nabarmenak dituztenak adierazpenezkoekiko, aipatu ditugun maila guztietan: esanahiz, sintaxiz eta intonazioz.

10.3. Perpaus tipoak, indar ilokutiboa eta modalitatea¹⁰⁴

10.3.1. Perpaus tipoak

10.3.1a Konbentzionalki, adierazpenezko perpaus (beregain) baiezkoak hartzen dira gramatiketan azalpenen oinarri edo abiapuntutzat. Hala, alde batera uzten dira askotan forma (itxuraz) kanoniko horretatik aldentzen diren beste perpaus molde funtsezko batzuk, esan bezala zeinek bere izaera berezia dutenak. Alde batetik, bai/ez polaritatearen kontua dugu, edonolako perpausetan ageri dena. Hemen azaldu nahi dugun sailkapena, berriz, perpaus tipoari dagokio.

10.3.1b Esan dugun gisan, adierazpen perpausak aipatu ohi dira guztien oinarri gisa gramatiketan, baina badira beste perpaus tipo batzuk, denek ere beren leku ez nolanahikoa dutenak hizkuntzan, eta esanahiz eta formaz bereizten direnak adierazpenezkoetatik. Aurreraxeago ikusiko dugunez, baiezkoa ez ezik, ezezko aukera ere badu tipo bakoitzak. Hona hemen bereiziko ditugun tipoak:

10.3.2. Adierazpenezko, galdezko, agintezko eta harridurazko perpausak

Adierazpen perpausak informazio bat emateko baliatu ohi dira: Mendian ibili gara gaur. Galde perpausak, berriz, informazio bat eskatzeko: Busti (al) zarete? Aginte perpausak agindu, eske, otoi edo gisakoren bat adierazteko baliatu ohi dira: Esadazu egia(, mesedez). Harridura perpausak nola edo halako ustekabea, miresmena, harridura adierazteko erabili ohi dira: Hau bai (dela) ederra!

10.3.2.1. Adierazpen perpausak

Esan bezala, halakoak jo ditzakegu tipoz markatu gabetzat, eta aldaeratzat gainerakoak. Bestelakorik adierazten ez den bitartean, bada, halako perpausez ari gara eskuarki: Banoa; Itzuli zara azkenean; Bihar ekarriko dizut liburua; Irakasleari eskatu dizkio Anek argibideak.

10.3.2.2. Galde perpausak

Galde perpausen artean hiru sail bereiziko ditugu:

10.3.2.2a Bai/ez galderak

Bai/ez galde itxizko perpausek baiezko erantzuna edo ezezkoa eskatzen dute, eta ez besterik: Busti zarete? (erantzun posibleak: bai/ez).

Adibide horretan bezala, perpaus lokabe hauek inolako marka sintaktikorik gabe egin daitezke.

Galderak solasean intonazioari esker bereiz daitezke. Idazketan, berriz, galdera marka erabiltzen dugu. Hala ere, bai/ez galdera hauek sintaktikoki ere seinala daitezke hizkera batzuetan, eta estandarrean ere berdin, dela -a galdera marka erantsiz adizkiari (Iparraldean): Busti zaretea?, dela al partikula erabiliz (gipuzkeraz¹⁰⁵): Busti al zarete?

10.3.2.2b Aukera galderak

Aukera galderetan, aukera bat baino gehiagoren artetik bat zehaztu behar du erantzunak (juntagailu hautakaria baliatuz): Ardoa hartuko duzue, ala/edo sagardoa?; Bizkaian, Gipuzkoan edo/ala beste herrialde batean bizi zara?

10.3.2.2c Zati galderak (irekiak)

Zati galderetan, galde hitz edo galde sintagma bat erabiliz zehazten da zer informazio eskatzen den: zer, nor, nork, zein, non, noiz, nola, zenbat, zer ordutan, zein ardo, nolako lagunak, zenbat herritatik…: Zer hartuko duzu?; Zein ardo da onena?; Zenbat herritatik bidali dizkigute eskutitzak?

Lehen galderari, ardoa, jateko zerbait, dirua… erantzun dakioke, baina ezin erantzun atzo edo zurekin edo bai. Halako galderetan, galde hitza aski da galdera dela seinalatzeko, eta ez da, beraz, beste marka sintaktikorik erabiltzen horretarako.

10.3.2.3. Aginte perpausak

10.3.2.3a Aditzaren formak berak seinalatzen du (adizkiaren modu gramatikalak) aginte perpausa¹⁰⁶: Joan zaitez hemendik.

Aditz intrantsitiboen adizki sintetikoek forma bera dute indikatiboan eta aginteran. Aditza perpausaren hasieran jartzeko joerak laguntzen du (intonazioarekin batera) aginte perpausa bereizten adierazpen perpausetik: Zoaz hemendik (aginte); Hemendik zoaz (adierazpen).

Aginte perpaus peto-petoak, arrazoi semantiko-pragmatiko nabarmenak tartean, bigarren pertsona gramatikalari dagozkio. Horregatik eta beste arrazoi batzuengatik (denbora-aspektu arazorik ez, ekonomia…), guztiz arrunta da aditz lexikoa bakarrik erabiltzea, adizkia isildurik. Halakoetan ere, bestelakoetan bezala, ez dugu berdina erabilera Iparraldean eta Hegoaldean: Sar (zaitez) zu orain (Ipar.: aditz erroa); Sartu (zaitez) zu orain (Hego.: partizipioa).

10.3.2.3b Aginteraren kasuan kasuko indar ilokutiboa —agindu hutsa, eskaera, gonbita, mehatxua…— zehazten laguntzeko, hitzen bat erants daiteke perpausaren indar ilokutiboa modulatuz; hala nola mesedez, bestela, gero. Adibide hauetan ikus daiteke: Eser(i) (zaitez) hemen, mesedez (eskaera); Alde (egizu) hemendik; bestela… (mehatxua); Ez (ezazue) ahantz(i), gero! (abisua).

Bigarren pertsonatik kanpo, beste forma bat hartzen dute, eta beste esanahi berezi bat, aginte perpaustzat jo daitezkeen beste honelako hauek: Abia nadin/gaitezen garaiz (1. pertsona; subjuntibozko perpaus beregaina); Aitor dezadan egia; Ager bedi/bitez lehenbailehen (3. pertsona; aginterazko adizki bereziak)¹⁰⁷; Betoz/bihoaz (= etor bitez) lehenbailehen; Hala biz (= izan bedi); Bekar(te) (= ekar beza(te)).

10.3.2.3c Hirugarren pertsonakoek badute aldaera bat, subjuntiboari -la atzizkia erantsiz¹⁰⁸: Ager dadila/daitezela lehenbailehen.

Hirugarren pertsonari agindu bat ematea ezinezkoa da, izatez, zeharka ez bada. Horregatik, desira-edo baten esanahia hartzen dute halako perpausek. Hain zuzen ere, esanahi horretaz janzten dira forma horretakoak beste bi pertsona gramatikaletan ere: Gogora gaitzazu(e)la!; Gogora nadila/dezadala, otoi!; Gogora zaitezela/zaitzatela, arren!

Halako formak dira aukera bakarra hirugarren pertsonan bestelako morfemak tartean daudenean: *Gogora naza-gaitza/zaitza(te); Gogora naza-gaitza/zaitza(te)la.

Guztira, beraz, sail berezi bat osatzen dute halako [subjuntibo + -la] perpaus beregainek, besteetatik bereiz daitekeen tipo bat, formaz ez ezik semantikaz ere: desira-edo adierazten dutenez, desirazko (edo desideratibo) izena emango diegu.

10.3.2.3d Izan da antzina euskaraz sistema konplexuago bat eremu semantiko horretakoak adierazteko, baina arkaismo gisa baino ez zaizkigu heldu ai- eta albait- aurrizkiz eraturikoak: Aineza gal bizia gau batez (Mirande); Ainu neure / gal beldur naizen hori (Juan Garzia); Gehiago / albaitezazu preza (Etxeberri Ziburukoa); Otsoa lagun duanean, albaihu hora saihetsean (Oihenart).

Oraingo euskara arruntean, bestelakoak erabili ohi ditugu: Nahi nuke galduko banu; Nahi nuke, ai, (izango) banu neure(a); Prezatuko ahal duzu; Ai alboan (izango) bazenu.

10.3.2.4. Harridura perpausak

10.3.2.4a Harridura perpausetan, zerbait gehiago eransten dio hiztunak adierazpen bati, adierazten duenak sortzen dion emozioa markatzen baitu. Ez da beti erraza bereizten perpaus bat harridurazko denetz, esateko moduak erakusten baitigu (prosodiak/puntuazioak) hala dela. Maizkara, hala ere, egitura bereziak ere erabiltzen ditugu horrelako kasuetan. Honako hauek ditugu aipagarrienak:

a) Hitz ordena aldatu edo predikazioa aditzik gabe utzi: Hau gizon zikoitza da (adierazpen perpausa); Hau da gizon zikoitza (harridura perpausa); Gizon zikoitza!; Harrigarria, honek esaten duena!; Polita, zure lana!

b) Zenbait markatzaile erabili (erakusleak, bai, galde hitzez eraturiko graduatzaile enfatikoak…): Hauxe andrea!; Bai ederra!; Nolako aukera!; Zer/nolako gizona den!; Zer/nolako gizon handia den!; Zer/nolako handia den!; Zer/nolako laster egin duzun!

Ohartu halakoetan -n daramala adizkiak (zehar-galderazko perpaus menderatuei dagokien moduan, haren adizki gobernatzailea —[harritzen naiz] edo— isildurik doala), eta artikulua hartzen duela atributu sintagmak¹⁰⁹: Zein (gizon) handia zaren!; Zein ederki egina den!

Kasu honetan, aditzondo edo izenondoak erabiltzen dira (*zein liburua den! ez legoke ongi). Zein soilaren aldaera (harridurazkoetarako) espezializatu gisa, zeinen ere erabiltzen da: Zeinen zozoa den mutil hori!

Zenbat adberbioa ere maiz baliatzen da harridura-enfasirako, bai kopuru-adiera arruntean: Zenbat gezur esan dituen horrek!; Zenbat aldiz esan diodan!; Eta (hara) zenbat diren! Eta bai nola-rekiko sinonimian ere, neurria adieraziz: Nola/zenbat gustatzen zaidan hori!

10.3.2.4b Badira beste hainbat esapide espezializatu ere: Alafede! Alajainkoa!; Ala dohatsua (bainaiz)!; Zer zara zu eskuzabala!; Ez dakizue zuek gutxi, gero!; Arraio alua!

10.3.2.5. Baiezko eta ezezko perpausak

Aipatu ditugun perpaus tipo guztiak, baiezkoak nahiz ezezkoak izan daitezke. Ezezkoak markatuagoak dira, eta horietatik abiatuko gara.

Ezezkoak

Ezezko perpaus guztietan ez (edo ezin) agertzen da: Autobusa ez dator; Autobusa ez da etorriko; Ez dator; Ez da etorriko; Autobusa ezin da etorri.

Bistan denez, sintetikoen kasuan, aski da ez jartzea adizkiaren aurrean. Analitikoetan, aldiz, ezezko perpaus beregainen kasuan, nahitaezkoa da egungo joskeran, horrez gainera, adizki nagusia adizki laguntzailearen atzera aldatzea: (Ba)dator / Ez dator; Etorriko da / Ez da etorriko.

Perpaus menderatuen artean, batzuk, askeenak, beregainen eredu berera biltzen dira: Ez baita etorriko; Ez dela etorriko.

Beste muturrean daude mendeko perpaus joskeraz zurrunago batzuk: Etorriko ez den [hori]; *ez den etorriko [hori].

Tartean, berriz, bietara berdintsu erabiltzen direnak: Ez delako(tz) etortzen; Etortzen ez delako(tz). Edota joera bat nagusi bai, baina bestea debeku ez den perpaus menderatu motak: Etorri ez (baldin) bada (kanokikoa, ohikoena); Ez (baldin) bada etorri (aukerakoa).

Baiezkoak

Baiezko perpaus askok, gehienek (analitikoek), ez dute seinale berezirik. Jakina, baiezkoak dira, nabarmen, ba- aurrizkia daramaten perpausak (adizki sintetikoetan)¹¹⁰: Etorriko da autobusa (baiezkoa, ba- markarik gabe); Autobusa etorriko da (baiezkoa, ba- markarik gabe); Badator autobusa.

10.3.3. Tipo formala eta indar ilokutiboa

10.3.3a Perpaus tipo bakoitzak sintaxi (eta morfologia) jakin bat ageri du, eta funtzio semantiko jakin batekin loturik dago prototipikoki: asertzioa (Heldu naiz), informazio-eskea (Bazoaz?), erreakzio psikologikoa (Irabazi duzu (eta)!), agindua (Ireki (ezazu) atea), exhortazioa (Ez dezagula (behintzat) etsi). Tipoen izenak hori islatzen du, baina gauzak ez dira hain sinpleak sintaxi eta semantika hutsetik erabilerara gatozenean, askotarikoak baitira perpaus tipo bakoitzak pragmatikoki har ditzakeen esanahiak (eta, alderantzizko ikuspegitik gauza bera, esanahi bakoitza bideratzeko aukeratu daitezkeen perpaus tipoak).

Jardunean darabilgun esaldi jakin baten esanahi-asmoak ez du zertan bat etorri horretarako aukeratu dugun perpaus tipoa erabiliz defektuz lotzen dugunarekin (hots, haren funtzio semantiko prototipikoarekin). Esate baterako, pragmatikoki, sinonimo izan daitezke esaldi hauek, eskaera-esanahiz: Idatz iezadazu pasahitza, mesedez (tipoz agintezkoa); Idatziko (al) didazu pasahitza, mesedez? (tipoz galdera itxizkoa).

Alderantziz ere berdin, agindu-esanahiz: Geldi(tu) (zaitez) hemen, beraz, nik esan arte (tipoz agintezkoa); Ea isiltzen zaren! (tipoz harridurazkoa).

Eta antzeko kasu asko. Besteak beste, galderazkoetan oinarritzen dira harridurazko asko: Nola esan dezakezu halakorik?!; Nori bururatzen zaio hori?!; Zertarako ahalegindu?!

Komunikazio-egoerari edo markoari zor zaio halako zeharkako interpretazio kasuan kasukoari. Erabakigarria da, bereziki, zein den abiatua den solas-ekintza (gizarte-konbentzioz arautua). Solas-ekintzak, bestalde, testuinguruak eta konbentzioek gobernaturiko komunikazio-marko jakin batean gertatzen dira, hiztunak solaskidearekin inplizituki adostu behar duen programa baten baitan, xede batek gidaturik.

Pragmatikak hizpide dituen halako programetatik bakoitzean, solas-ekintza bat baino gehiago bil daitezke. Kasurik sinpleenak eta nabarmenenak pare jarraitu direlakoak ditugu: galde/erantzun, eskaintza/eskertza, kargu hartze/desenkusatze, diosala/ordaina… Esan bezala, programa pragmatiko orokorrak ezarriko du markoa, eta hartan gauzatuko dira kasuan kasuko markoak; marko horien arabera antolatuko dira adierazpide lexiko-morfosintaktiko zehatzak (beren presuposizio eta inplikaturekin), eta horren guztiaren arabera hartuko dute esaldiek zeinek bere indar ilokutibo jakina.

Ugariak dira halakoak, besteak beste, kortesia kontzeptu zabalari dagozkionetan (eta, oro har, zuzeneko elkarrizketetan), agindu/eskaeraren gordinegia eztitu beharrez: Zera nahi nuen (< dut)…; Emango didazu/zenidake (< emadazu, arren); Baduzu modurik laguntzeko?; Egon zintezke hemen pixka batean?

10.3.3b Bereizi behar dira, beraz, perpaus tipoa (formari dagokion kontua) eta perpausak testuinguru jakin batean hartzen duen esanahi edo indar ilokutiboa (pragmatikari dagokiona). Tipoari izena eman diona adiera ohikoen edo nagusia da, baina, esan bezala, askotariko joko semantiko/pragmatikoak bidera ditzake tipo bakoitzak. Kasuan kasuko solas-ekintza gauzatzeko tresna moldakor gisa baliatzen dira enuntziatuak.

10.4. Perpausen modalitatea

10.4.1. Definizioa eta sailkapena

10.4.1a Indar ilokutiboa (hots, esanarekin zer esan nahi den) oso loturik dago modalitate delakoarekin. Hizkuntzalaritzan, modalitate terminoak zera adierazten du: ea nola markaturik dagoen hiztunak zer jarrera duen enuntziatuak modalizazio hori gabe adierazten duenarekiko (esate baterako, adieraziari egozten dion ziurtasun-maila).

Pentsatzekoa denez, oso eremu zabala hartzen du horrek, askotariko xehetasun eta ñabardurak izan baititzake hiztunaren ikuspegiak berak, batetik, eta, bestetik, hura markatzeko erak (modu gramatikal delakoa ez da era horietariko bat baino: modalitate gramatikalizatua).

10.4.1b Guk, hemen, kontu orokor batzuk baino ez ditugu aipatuko. Bada banaketa nagusi bat enuntziatuen artean: errealak (pobre jaio nintzen) eta irrealak (ai aberats jaio banintz!). Latinezko terminoak erabiltzen dira bi modalitateok izendatzeko: realis eta irrealis.

Bestetik, bi modalitate-sail bereizten dira: epistemikoa eta deontikoa. (Esan daiteke modalitate horiek markatuak direla modalitate markatu gabe edo neutro batekiko).

Modalitate epistemikoaz ari gara hiztunak adierazpen baten egiari buruz duen ziurtasun mailaren markatzaileei begiratzen diegunean: Etxean omen dago; Baliteke (hala izatea).

Modalitate deontikoaz ari gara hiztunak mundua (ingurua) bere egiten duen egokitasun- edo asmo-erreferentzia baten arabera, zertara ekarriko lukeen adierazten duten markatzaileei begiratzen diegunean: Ospitalean, isildu beharra dago; Ez duzu hilko.

10.4.1c Modalitatearen gorabehera oso loturik dago zirkunstantzia pragmatikoekin (bestelako joko semantikoez gainera). Hori dela eta, ez da aski izaten forma jakin bat agertzea ziur egoteko hura kasu horretan modalitate jakin baten adierazle den¹¹¹: Harria altxa dezake [= gai da altxatzeko (modalizatu gabea)]; Harria altxa dezake [= baliteke altxatzea (modalitate epistemikoa)].

Inoiz, forma berean adierazirik etor daitezke, anbiguotasun formalez, modalitate deontikoa eta epistemikoa: Etxean egon behar dute [= egotea dagokie, egoteko agindua dute (deontikoa)]; Etxean egon behar dute [= daude, ustez (epistemikoa)].

10.4.2. Modalitatea adierazteko bideak

10.4.2a Modalitatea adierazteko (aspektua adierazteko bezalatsu), hainbat bide baliatzen ditu hizkuntza bakoitzak, lexikoak, morfosintaktikoak zein prosodikoak. Ziurtasunik eza markatzeko, adibidez: Badaki, beharbada/noski/ziurrenik/ustez/diotenez/ezta? (predikazio estraorazionala); Ba bide/omen/ote daki (aditzarekin bateraturiko partikula: ikus § 23.5.3); Jakingo du honezkero (denbora-aspektua); Jakin behar/uste du dagoeneko (aditz modala; ikus § 23.4)¹¹²; Badakike (adizkiko -ke morfema berezia); Jakin dezake (ahalera, -ke morfema barne); Baliteke / litekeena da / ez litzateke harritzeko (hark) jakitea / jakin dezan (fraseologia espezializatua, perpaus konplexuz).

10.4.2b Molde horietariko batzuk ez daude esklusiboki espezializaturik adiera (epistemiko) horretan: Jakingo du / badakike egunen batean (geroaldia); Jakin dezake, saiatzen bada (ahala).

Bestalde, ziurtasunik ezak bere graduak eta taxuak ditu, ez baitira sinonimo honelako bikoteak: Irabazi(ko) dute, beharbada/ustez; Irabazi(ko) bide/omen dute (bide: nonbait; omen: diotenez).

Eta ziurtasunik eza bera ere ziurtasun positiboaren alboan ulertzekoa da. Izan ere, defektuz, aurrekoen moduko prozedura tartean izan ezean, ziurtasuna adierazten dute adierazpen perpaus arruntek, nahiz eta oker egon daitekeen dena delakoa ziurtzat jo duena: Irabazi dute.

Geroaldia ere berdin ziurtzat jotzen da perpausa erabiltzean, nahiz eta etorkizunak gero iragarpena gezurta dezakeen¹¹³: Irabaziko dute.

Ziurtasun positiboa ere modula daiteke, predikazio estraorazionalez: Irabaziko dute, inolako zalantzarik gabe / zalantza handirik gabe / zorte pixka batekin / ondo bidean.

10.4.2c Modalitate deontikoak ere askotariko adierazpideak ditu: Ikas ezazu [ikas beza/dezala, ikas dezagun] (agintera); Ikasi behar/nahi dugu/genuke (aditz modala); Lagunduko dizut ikasten (geroaldia promes edo eskaintza gisa); Ikasiko duzu(, arren)? (galdera geroaldian [eskaera-adberbioa aukeran]); Ez (al) duzu ikasiko (behingoan)? (galdera geroaldian ezezka); Ez ikastea ere! (harridurazko esapidea).

¹⁰⁴ Terminologia ez dago inola ere bateratua pragmatikari dagozkion honelako kontuetan. Izenburuko termino horien ordez, badabiltza, adibidez, beste honelatsuko batzuk: enuntziazioaren modalitatea, solas-ekintzak, enuntziatuaren modalitatea. Modu batera edo bestera, kontua da bereiztea: a) enuntziatuaren forma hutsa; b) ematen zaion zinezko esanahia, eta horrekin zer lortu nahi den.

¹⁰⁵ Alegia, halako esaldiak erabiliz, solas-ekintza horrekin, zer bilatzen den solaskideen arteko interakzioan.

¹⁰⁶ Bazen antzina, arruntarekin batera, geroaldiko agintera deritzona, bai analitikoa eta bai sintetikoa, -ke- morfema gehituz eratua: ezer egiterakoan, esan e[g]ikezu zeure artean (vs esan e[g]izu orain); negar egikezu egunen batean. Ez dago garbi ahalerarekiko lotura (zaitez-ke), baina bada halako zantzurik adizki sintetikoetan; adibidez, (ba)zoazke hor dabil esanahiz ustearen (zoaz nonbait), geroaldiaren (joango zara) eta ahaleratik gertuko zerbaiten artean (joan zaitezke).

¹⁰⁷ Aginterazko adizki sintetikoek badute, guztiek ere, besteek ez bezalako debeku bat, ez baitute onartzen forma sintetikoan berean ezeztapena: #ez zoaz, *ez betoz/bekarte; #ez gauden; #ez daramatela. Analitikoetara jo behar: ez zaitez joan; ez bitez etor; ez bezate ekar; ez gaitezen egon; ez dezatela eraman.

¹⁰⁸ Adizki sintetikoek berez dute, indikatibozkoaz gainera, subjuntibozko balioa ere, forma berean: Datorrela oraintxe; Dabilela erne; Gauden isilik; Daramala deabruak; Dagigun otoitz; Ongi etorri zarela; Zarela zintzo; Laudatu dela; Duzula kuraia. Inoiz, laguntzailearen lekuan ere erabili izan da: Dugun maita/lauda/ikus/edan.

¹⁰⁹ Hizkeraren batean, arruntak dira artikulurik gabeak: zer/zein polit!

¹¹⁰ Erne: baldintzazko perpausen menderagailuak forma bera du —(baldin) ba—, baina besterik da.

¹¹¹ Izan ere, bereiztekoak direla modu gramatikala (indikatibo, subjuntibo, ahalera eta abar: kontu formala) eta modalitatea (kontu pragmatikoa). Antzeko bereizkuntza egin dugu arestian perpaus tipo formalaren eta kasuan kasuko haren indar ilokutiboaren artean.

¹¹² Modalitatea adierazteko bideetariko bat baino ez dira, bistan da, aditz (lokuzio) modalak: behar izan, nahi/gura/gogo izan. Halakoek perifrasiak osatzen dituzte partizipio-perpausekin: Isilik hurbildu nahi/behar dut haiengana. Komunztadura-aldaerak: zubereraz arauzkoa (eta beste euskalkietako tradizioan, tarteka, hautazkoa), hüllantü nahi niz (hurbildu nahi naiz); hizkera batzuetan, hautazkoa, hurbildu behar naiz. Euskalki guztietan, zaio motako partizipioekin, aukera bakarra da haren komunztadurari eustea: hurbildu behar/nahi natzaie (ni haiei) vs hurbildu behar/nahi diet (nik haiei zerbait).

¹¹³ Izan ere, asertzioaren “egia” enuntziazioaren subjektuari dagokio, eta ez proposizioari berari, ustel gerta bailiteke betiere baieztapen ziur horren objektua, ezen ez baieztatzea bera: Irabazi(ko) du = [Nik baieztatzen dut]_asertzio: [irabazi(ko) du]_proposizio.