Euskararen Gramatika

9. Morfologia: hitz elkarketa (III)

9.1. Sarrera

Aditz kategoriako elkartuak dira ondoren aztertuko ditugunak, aurrekoetan bezala, osagaien kategoria eta bi osagaien arteko harremana kontuan hartuaz. Horren arabera, eta izen elkartuekin edo adjektibo elkartuekin bezala, bi sail nagusi bereziko ditugu: aditz dvandvak, bi osagaiak maila berean baitaude eta mendekotasunezko aditz elkartuak.

9.2. Aditz dvandvak

Gehienetan izen kategoriako lexema sortzen da bi aditzoin elkartzetik —esan-eginak, joan-etorriak, harremanak…— (§ 7.1.2), baina aditz kategoriak ere sor daitezke, beste edozein aditz bezala jokaturik aurkituko ditugunak literaturako testuetan (kontuan izan behar dugu Hegoaldeko testuetan aditz partizipioa ikusiko dugula aditzoinaren ordez): eraman-ekarri, jan-edan, joan-etorri, salerosi… Deus ordaindu barik ziurtasun osoz eraman-ekarri baitditezke (Euskadiko Agintaritzaren Egunerokoa); Bere odol-gorputz, ta arima ederra jan edan egizuz (Añibarro); Jan-edan artean solasta gintezke (Lafitte); Mozkorrekin jan-edaten asi badadi (Iraizoz); Zeren Jaunaren gorputza dela kontuan izan gabe jan-edaten duenak bere gaitzespena baitu jaten eta edaten (Elizen arteko Biblia); Zer bidez ioan-etorri ditekeen ez iakiñik ere (Orixe); Akzio horiek salerosi ahal izateko kapital merkatu jakin bat antolatzen da (Heras). Baina ez da eredu emankorra, inondik inora ez izen elkartu dvandven parekoa; adibide gutxi dira eta horiek ere gutxi erabiliak; jan-edan eta salerosi dira tradizioan zehar eta gaur ere erabiliak.

9.3. Mendekotasunezko aditz elkartuak: izena + aditza

9.3.1. Antzaldatu, gurutziltzatu, odolustu

9.3.1a Mendekotasunezko aditz elkartuak eskatzen du bigarren osagaia, mugakizuna, aditz kategoriakoa izatea, horrek emango baitio aditz kategoria hitz elkartu osoari. Lehen osagaia izen kategoriakoa izaten da maizenik: antzaldatu, bideberritu, bihotz-aldatu, esku-etendu, gurutziltzatu, herrialdatu, hostoberritu, hotzildu, itxuraldatu, larririki, lepomoztu, letraldatu, lokartu, maitemindu, odol hoztu, odolustu, uhanditu (ur + handitu).

9.3.1b Hitz elkartuen ezaugarriak betetzen dituzte goiko aditzok: bi osagaiak hurrenkera berean aurkituko ditugu beti (*arbola ez da berritu osto, *gure laguna ez mindu maite), osagaiek ez dute modifikatzailerik onartzen (*antz handi aldatu, *herri txiki aldatu…), azentu bakarraz ahoskatzen dugu aditz elkartua… Aditz elkartu hauetatik batzuk da motakoak dira; edo, agian zehatzagoa da da/du motakoak direla esatea, inkoatibo/kausatibo bikotea osa dezaketenak (berezia da lokartu, da motakoa izanik ere, lo mugatzaileak oraindik ere ergatibo marka gordetzen baitu § 23.2.2.2f). Beste batzuk, berriz, du motakoak dira: esku-etendu, gurutziltzatu, larririki (larru + ireki), lepomoztu. Argi ikusten da aditzaren kategoria ondorengo adibideetan: Baratz ori bezela, euskera ere antzaldatuko da (Orixe); Europako hizkuntza landuek joskera ere, batzuek besteen antzera eta guztiok latinaren arabera, antzaldatu dute (Mitxelena); Bere buruak odol-oztu ta onezkoak egiten dituzte (Zaitegi); Gauza guztiak itxuraldatu ziren (Mitxelena); Eta bakea bilha zazue hiriarentzat, zeintara nik herraldatu baitzaituztet (Duvoisin); Gero garija erne onduan, biar da jorratu, esku-etendu, zalgia ta bedar txar guztija aterateko (Mogel); Okin-nagusiari esan zion; iru egunen buruan Erregeak lepomoztuko zaitu (Lardizabal); Baña Kristauak etziran batere bildurtzen: orregatik etsaiak aek kastigatzeko, […] larririkitzen zituen, ta ateratzen zizten sabelak (Ubillos).

9.3.1c Izenak aditzarekin zer motatako harremana duen aztertzean, ohartzen gara perpaus batean postposizio sintagmaren eta aditzaren artean dagoenaren parekoa dela gehienetan: ‘herriz aldatu’, ‘odolez hustu’, ‘gurutzean hiltzatu’, ‘itxuraz aldatu’, ‘eskuz etendu’… Lardizabalen eta Ubillosen adibideetan, ostera, izen mugatzailea aditzaren barne argumentuari (§ 23.3.1), objektuari, dagokio. Izen horrek, bestalde, aditz elkartuko (gizaki) objektuaren gorputzeko zatia adierazten du: (zure) lepoa, (kristauen larrua). Balio bertsua dute Erregeak lepomoztuko zaitu edo etsaiak kristauak larririkitzen zituen eta beste egitura hauek: erregeak lepoa moztuko dizu, etsaiak kristauei larrua irekitzen zien. Idazkerari dagokionez, ikusi dugu bi osagaiak elkarturik ematen direla, edo marratxoz loturik.

9.3.2. Mendekotasunezko aditz elkartuak: leku-denborazko mugatzailedunak

Azpiatal berezi batean bildu zituen Euskaltzaindiak Hitz-Elkarketa/3 lanean (1991) aurre, azpi, gain, motako izena lehen osagai duten aditzak edo gora adberbioa mugatzaile dutenak. Azken batean, mendekotasunezko izen elkartuetan ikusi ditugun mugatzaile bereziak ditugu hemen ere, han esan bezala pre-, sub-, supra-… erdal aurrizkien ordainak emateko baliatu ditugunak (§ 7.2.2.4a): aurreikusi, azpikontratatu, azpimarratu, gainbegiratu, gainbihurritu, gainelikatu, gainezarri, gainzuritu, goraipatu, goraltxatu. Gaztelaniazko sub-, sobre- aurrizkidun aditzen ordainak eratu ditugu euskaraz leku-denborazko mugatzaile hauen bidez. Bi osagaien arteko erlazioa ‘modifikatzaile-buru’ motakoa da: ‘gainean ezarri’, ‘aurrez ikusi’, ’gainetik begiratu’ edo ‘behar baino gehiago elikatu’. Hona zenbait adibide: Leku horretan aurreikusi diren egitekoetako bakar bat ere bete gabe (Heras); Laster ikasi zuten antzara gainelikatzen (Errekondo); Produkzio prozesu guztia azpikontratatu egiten dute (Goenkale); Haietarik bat nihonek ere lehen behin goraipatu nuen zeren bereizten baitzituen eginbidea eta boterea (Xarriton).

9.3.3. Sintagma egiturako aditzak

9.3.3.1. Sarrera

Aditz elkartuak aztertzean aipatzen dira askotan gramatiketan onetsi, lan egin, min eman edo maite izan, gorroto izan modukoak. Hitz-Elkarketa/3 lanean ere aditz elkartuen artean aipatzen dira horiek guztiak. Hala ere, dituzten ezaugarrien arabera, bi ataletan banatzen dira goiko aditzak aipatu lanean: egiazko aditz elkartutzat hartzen dira gaitzetsi, miretsi edo onetsi modukoak; beraz, goian ikusi ditugun odolustu edo gainezarri egiturakoen ondoan aztertzen dira (§ 9.3.1, § 9.3.2).

Bigarren atal zabal bat osatzen dute aditz-esapide deitzen zaienak eta hor sailkatzen dira honako egiturak dituzten aditzak: [izena + egin/eman/hartu] lan egin, min eman, kontu hartu; [aditzoina + arazi] etorrarazi, ikusarazi, sendarazi; [aditza + behar/nahi/gogo/uste (izan)] etorri behar (du), esan nahi (du), esan gogo (dute), ikusi uste (dut). Hortaz, bigarren hauei aitortzen zaie sintagma egitura. Labur azalduko ditugu hemen egitura mota bakoitzaren ezaugarriak, baina, ezaugarri horiek erakutsiko digute sintagma egiturakoak diren heinean ezin direla egiazko aditz elkartutzat hartu. Sintagma egiturakotzat hartuko ditugu guk etsi bigarren osagai duten aditzak, aurreraxeago ikusiko ditugun ezaugarriak kontuan hartuta (§ 9.3.3.2). Aditzari eskainitako kapituluan aztertuko ditugu gainerakoak: aditz kausatibo gisa arazle bigarren osagai dutenak (§ 23.2.1.2, § 23.2.2.5c) eta aditz predikatu konplexuen artean gainerakoak (§ 23.2.1.3, § 23.2.2.2l, § 23.2.2.4b, § 23.2.2.4e, § 23.2.2.4f).

Preso hartu, soldadu joan, gizon egin, idolo bilakatu, ikasle egon nahiz kantari etorri, konforme gelditu edo lodi jarri predikazioari eskainitako kapituluan aztertuko ditugu (§ 24.2c).

9.3.3.2. Arazi

Aditz esapideen artean aztertu izan dira ‘aditz arazle edo kausatiboak, aditzoina + arazi’ motakoak, alegia: abiarazi, eginarazi, esanarazi, etorrarazi, gordearazi, ikusarazi, jakinarazi, mintzarazi, edo sarrarazi. Egia da elementu lexikoa dela arazi, baina elementu lexiko horren eginkizuna ez da, aditzoinari loturik, aditz elkartua sortzea. Hala balitz, adiera lexiko jakin bat eman behar lioke elkartu osoari. Ez da horrela, ordea; balio kausatiboa, arazlea, eransten du arazik; areago, ez dugu sarrera gisa aurkituko Euskaltzaindiaren Hiztegian, baizik aditz bakoitzaren forma kausatibo gisa. Beste hitz batzuetan esanda, atzizkien pareko trataera eman dio Euskaltzaindiaren Hiztegiak arazi osagaiari. Hala ere, ezin esan guztiz atzizki denik, arazle eratorria sortu baitugu aditzoin horretatik; badu, beraz, autonomia lexikoa, hein batean bederen. Datu horiek guztiak kontuan harturik —aditz guztiei erants diezaiekegu, balio kausatibo edo arazlea eransten dio aditzoinari (hau da, balio gramatikala), badu hein batean autonomia lexikala—, aditzari eskainitako kapituluan aztertuko dugu, zehazkiago aditz kausatiboak aztertzean, mota horretako aditzak sortzeko baliabide lexikal gisa (§ 23.2.1.2, § 23.2.2.5c).

9.3.3.3. Adjektiboa + etsi, iritzi

Egitura honetakoak dira asketsi, askietsi, baietsi, berantetsi, ederretsi, erdietsi, ezetsi, gaitzetsi, gaitziritzi, goretsi, gupidetsi, gutxietsi, handietsi, hautetsi, hobetsi, lehenetsi, luzetsi, miretsi, onetsi, salbuetsi, zilegi etsi. Lehen osagaiaren kategoriari dagokionez, gehienetan adjektiboa da, baina inoiz behin izena ere aurkituko dugu (gupida + etsi), adberbioa (berantetsi, goretsi, salbuetsi), nahiz zenbatzailea (askietsi, gutxietsi, lehenetsi). Kategoriak kategoria, mugatzaile guztiak predikatu sintagmatzat har ditzakegu (§ 14.6 eta 24. kapitulua), horixe dute bateratzen dituen ezaugarria. Izan ere, aditz hauetako etsi ‘iritzi’ adierakoa da, ez gaur beregaina den etsi aditzaren esanahia duena (‘itxaropena galdu, amore eman…’). XVII. eta XVIII. mendeetako testuetan, Axularrengan edo Duhalderengan, aurki dezakegu etsi beregaina ‘iritzi’ balioan: Eta nere ariman uste izan dezaket Jainkoak aski etsiko duela egin dudalako penitentzia egin ditudan hanbat bekhaturen aldera? (Duhalde); Gutiago ets nezake sekulako nekea Eta doloretan nuke konsolazione (Etxeberri Ziburukoa). Predikatu sintagma eta aditza dira hor aski, gutiago eta etsi; sintaxiko egitura, ez lexikoa. Hurrenkera ere bestelakoa dute Axularren beste adibide honetan: iakin dezagun ea zergatik daritzten Iainkoak hain gaitz hirur bekhatu suerte haui (Axular). Areago, gaitz osagaiak modifikatzailea hartu du hain gaitz predikatu sintagman. Beraz, ez dira betetzen hitz elkarketan ohikoak diren ezaugarriak, hurrenkera finkoa, osagaiak bakarka modifikatu ezina… Sintaxi egitura ihartuak dira, hortaz, etsi mugakizun dutenak. Azken urteetan ere sortu dira euskaraz modu horretako aditzak: Hautu bakoitzaren arrazoiak aintzatetsi ditut (Meabe); Erabaki hori erabat ezeztatzen bada, behin-behineko betearazpena largetsi egingo da (HAEE); Ondasunak ezin direnean itzuli, zenbatetsi egingo dira dohaintza-unean zuten balioaren arabera (Kode Zibila).

Modu bereko egiturak dira iritzi aditzarekin osatuak ere: Etzion gaitziritzi Konfesore aren kontu artzeari, ta bai egiñ Toledako Arzobispo, ain begiratua zalako animak zuzentzen, ta itzegiten beldurgabe (Mogel); Orain artean eder eretxi deutsazuen pekatuari gorroto gogorra artuteko (J. M. Zabala).

9.3.3.4. Aditz predikatu konplexuak

9.3.3.4.1. Sarrera

Ondoren aztertuko ditugun egiturak ere aditz elkartuen harira eman dira zenbait gramatika eta lanetan (ikus Azkue edo Lafitte): [izena + egin/eman/hartu] aditz lokuzioak, [izena + izan] motako aditzak, [aditza + behar, nahi (izan)] eta [partizipioa + gogo, uste (izan)]. Goraxeago esan bezala, hala aurkitzen dira Hitz-Elkarketa/3 lanean ere. Baina ez dira egiazko aditz elkartutzat hartzen, aditz esapidetzat baizik. Izan ere, osagai batez baino gehiagoz eratuak daude, askotan izena dute lehen osagai (horrek hurbiltzen ditu aditz elkartuetara); ezkerreko osagaiaren jokabidea edo izaera, ostera, aditz elkartuetakoa ez bezalakoa da. Hemen labur aipatuko ditugu egitura horiek guztiak, baina aditzaren aurkezpen kapituluan aztertuko ditugu aditz predikatu konplexuei eta aditz modalei eskainitako ataletan (§ 23.2.1.3, § 23.4).

9.3.3.4.2. Izena + egin, eman, hartu aditz lokuzioak

Ugariak dira euskaraz mota honetako egiturak, batez ere egin aditzarekin osatuak⁹⁸:

Itxuraz, izenaz eta aditzaz osatutako aditz elkartuak dirudite, goraxeago ikusi ditugun hostoberritu edo gurutziltzaturen parekoak. Horixe dute, hain zuzen ere, lehen ezaugarri morfologikoa, izen soila (determinatzailerik gabea) izatea ezkerreko osagaia. Meteorologiako gertakariak adierazten dituzten euria egin, elurra egin, izotza egin… aditzetan lehen osagaiak badu mugatzailea, baina hori da har dezaketen determinatzaile bakarra; ezin dute, adibidez, erakuslerik hartu (*elur hori egin, *izotz hau egin). Mugatzailerik hartzen ez duen lehen osagaia izateak berarekin dakar aditz hauek ez erreferentzialak izatea; hau da, erreferentzia jakina baino areago, erreferentzia generikoa dute (lan egin / agindu dizuten lana egin). Honetan ere bat letozke hitz elkartuen erreferentzia generikoarekin. Esapide hauetako aditzak ere, egin batez ere, aditz arinak direla esaten da, berezko esanahi sendorik gabeak; izenari aditz balioa ematea dute eginkizun nagusi. Izenarekin elkartuaz osatzen da aditz esapide hauen esanahia (§ 23.2.1.3h, § 23.2.1.3i).

Baina beste zenbait ezaugarri aztertzen hasi orduko ohartuko gara ez direla goraxeagoko gurutziltzatu, lekualdatu edo odolustu aditz elkartuak bezalakoak. Bi ezaugarri nabarmendu dituzte gramatikariek:

a) Partitiboa onartzen du lehen osagaiak, ez du lanik egin, ez du minik hartu, ez du negarrik egin… Egia da aditz esapide hauetako batzuetan izenak ez duela partitiboa hartzeko aukerarik, ez, behintzat, bestelako ñabardura semantikoren bat erantsi gabe (ez du hitz egin / ez du hitzik egin, ez du inoiz hutsegin / ez du inoiz hutsik egin). Baina gutxi batzuk dira horrelakoak; gehien-gehienek onartzen dute partitiboa, Martinezek (2015) erakutsi bezala.

b) Izena lekuz alda daiteke galdegai/mintzagai jokoaren arabera (§ 41.4.2): gauak ematen dit beldur, zuk egin diozu burla, egizu kontu…

“Bi arrazoi hauek direla eta, zuzenago dirudi ‘Izena + egin/eman/hartu’ egiturak aditz elkartutzat ez hartzea. Jatorriz sintaxi egiturak direla esan daiteke, erabileraren poderioz ihartzera jotzen dutenak, aditz esapide bihurtuaz” (Hitz-Elkarketa/3: 11). Martinezek (2015) beste test batzuk ere aplikatu zituen, hala nola elipsiarena koordinazio egituretan (iseka eta irain egiten zieten / *leku eta herrialdatu egiazko aditz elkartuetan; otoitz eta barau egin ondoren, baina umeak ez du lo egiten, negar baizik eta abar), edo lokailuekikoa (batzuetan barre ere egiten du). Horiek guztiek indartu baino ez dute egiten Hitz-Elkarketa/3 liburuan esana. Horregatik aztertuko ditugu aditz predikatu konplexuen artean (§ 23.2.1.3.1).

9.3.3.4.3. Izena + izan

Bi motatako aditzak bereiz ditzakegu izan aditzaren balioen arabera (izan naiz / izan dut). Lehen motakoak dira beldur izan, egarri izan, gose izan, lotsa izan… Bigarren motakoak, balio izan, behar izan, damu izan, ezagun izan, gorroto izan, gura izan, higuin izan, maite izan, merezi izan, nahi izan… Predikatu hauetan ere osagaiak lekuz alda daitezke, bihotz-bihotzez zaitut maite, zu zara horren beldur, ez naiz ezeren damu… Eta ‘izena + egin’ lokuzioetako aditzaz esan dugunaren haritik, aditz arinak direla alegia, hauetan ere izan ia laguntzaile soila dela esan daiteke, aditzaren aspektu balio desberdinak adierazteko bidea (maite izan dut, maite izaten dut, maite izango dut). Emankortasunari dagokionez, Hitz-Elkarketa/3 lanean esaten den bezala, adibideek zerrenda dagoeneko osatua eratzen dutela dirudi; aspalditxoan ez da berririk sortu. Beste modu batera esanda, egitura hauek ez dira gaur emankorrak. Predikatu konplexuei eskainitako atalean aztertzen ditugu xehekiago [izena + izan] egiturak (§ 23.2.1.3.4).

Predikatu horiek osatzen dituzten izenetako batzuk izen elkartuetako mugakizun izan daitezke: diru gosea, erlijio beldurra, odol egarria, bihotz damua, batasun nahia (§ 7.2.6).

9.3.3.4.4. Partizipioa + behar, gura/nahi (izan)

Nekez har daitezke aditz elkartutzat ‘partizipioa + nahi, behar’ egiturak, ez eta predikatu konplexutzat ere. Izan ere, modalitatea adierazten dute aditz partizipioaren ondoren ezartzen ditugun behar, gura, nahi osagaiek. Jatorriz izenak dira, baina ahal eta ezin izenekin batera partizipioen ondotik modalitatea adieraztea beste eginkizunik ez dute. Horregatik aztertuko ditugu aditz modalei eskainitako atalean (§ 23.4).

9.3.3.4.5. Partizipioa + asmo, gogo, uste (izan)

Modalitatea adierazten dute partizipioaren ondoren asmo, gogo edo uste (izan)ek: edan gogo, egin gogo, esan uste, garaitu uste, hil uste… Beti partizipio burutua behar dute eskuinean gogok eta asmok; ezinezkoa da gogo dut edo asmo dut bakarrik erabiltzea. Uste izan bada aditz predikatua, perpaus osagarria eskatzen duena; baina hemen aztergai ditugun egituretan, partizipioak adierazten duen gertaeraren egiazkotasunari ‘uste’aren ñabardura eransten dio. Hortaz, aditz modaltzat hartuko ditugu egitura hauek guztiak ere (§ 23.4.1d).

Bestalde, gogo eta uste izenak izen elkartuetako mugakizun ere izan daitezke: berriketa-gogoa, iseka gogoa, dotorezia-ustea, porrot ustea (§ 7.2.6).

9.4. Hitz elkarketa. Adberbio elkartuak

Izen eta adjektibo elkartuetan bezala, hemen ere bi osagaien arteko erlazioa hartuko dugu kontuan sailkapena egiteko.

9.4.1. Adberbio dvandvak

Maila berean dauden bi adberbio elkartzetik sortzen dira adberbio dvandvak: dela bi erakusle, bi moduzko adberbio, edo bi denborazko… Han-hemen, han-hor, hala-nola, harat-honat, gaur-biharretan, bihar-etzi(etan), luze-laburrean, goien-barren, ezker-eskuin, atzera-aurrera, goiti-beheiti. Hemendik erator ditzakegu adjektibo dvandvak ere: luze-zabaleko (programazioa), leku-denborazko atzizkiak, ikus-entzunezko (ikasmateriala). Bigarren osagaiak -ka atzizkia (§ 6.2.3) daramala, laztan-musuka, irri-barreka, izkuta-agirika, negar-zotinka… Hona zenbait adibide: Izatekotan, han-hemen, pattar tantaren batzuk (Jon Muñoz); O! zer pozakin laztan-musuka zaitun artuko besora! (López Alén); Burdiñak gora, txatarrak atzera-aurrera (Erkiaga); Afrikan sortu zen, orain dela 140.000 urte, urte bat goiti-beheiti (Salaburu).

9.4.2. Mendekotasunezko adberbio elkartuak

Ondoren ikusiko ditugun adberbio elkartuetan, bigarren osagaia da burua, adberbio kategoriakoa. Lehen osagaia izena izaten da. Izen eta adjektibo elkartuetan bezala, hemen ere elkartu sintetikoak eta bahuvrihi elkartuak bereiz ditzakegu.

9.4.3. Jarduera adierako elkartu sintetikoak

9.4.3a Osagarri-buru erlazioa dugu bi osagaien artean jarduera elkartu sintetikoetan (§ 7.2.7, § 8.2.3). Egitura mota bat baino gehiago hartzen ditu kontuan Hitz-Elkarketa/3 lanak. Batetik, [aditzoina + -ka] adberbio eratorriak mugakizun dutenak, aho-zabalka, ate-joka, begi-zabalka, arrosario esaka, esku-zartaka, gaizki esaka, hitz-etenka, isats-eraginka, mamu-atzemanka, mutur-joka, ostatu-galdezka. Besoak tirahala luzatuz, ahozabalka hasi zen Otsoko (Satrustegi); Malkotan blai, itz-etenka, oiu egiten omen zioten (S. Mitxelena).

9.4.3b Bila, eske bigarren osagai dutenak; lehen osagaiak, ‘zeren’ bila, ‘zeren’ eske adierazten du, osagarria, alegia:

Joan, egon, etorri, ibili… aditzen predikatu sintagma funtzioa betetzen dute horrelako elkartuek; horregatik esaten zaie ‘jarduera elkartu’ (izen kategoriako elkartu sintetikoetan ikusi ditugu izen kategoriako eskerekin osatutako diru-eske(a) eta abar § 7.2.7.3b). Bai eske natorkizu inola al baleite (Orixe); Itxaso delako norbaitekin dabiltza beti zirika, atun-bila (Mitxelena); Begira begira egon ondoan haragi bila joatea erabaki zuen (Satrustegi); Landareak beti ur eske daude (Nekazaritzako irakurraldiak). Lehen osagaia sintagma ere izan daiteke, Baztango gai bila urte askoan ibilia (Bitaño); Batzuek gu gorde naiez, besteak gure diru ta iskillo billa (J. M. Lertxundi).

9.4.3c Zain (egon) bigarren osagai duten eguna zabaldu zain, mutil kaiku horiei burura etorri zain egon… Nabarmena da lehen osagaia aditz sintagma dela, ez kategoria lexiko soila. Bestetik, izen kategoriako elkartu sintetikoetan (§ 7.2.7.2b) ikusi ditugun aberezain, artzain, behizain, errentazain, ganaduzain, haurtzain edo ontzizain izenek predikatu sintagma funtzioa betetzen dute askotan egin, egon, ibili, joan… aditzekin doazenean (35 urte ganadu-zain egin; artzain joan Amerikara eta abar).

9.4.3d Beste modu batera ere azter daitezke, ordea, aurreko puntuetako adibideak: bila ibili, zain egon, eske ibili predikatu konplexutzat har daitezke, jarduera zein egoera adierazten dutenak (Zabala 2004). Predikatu horien osagarria hainbat kategoriatakoa izan daiteke: izena (ardo, diru, sustrai edo ur), [izenlagun+izen] sintagma (Baztango gai, gure diru eta iskilu) edo aditz sintagma (perpaus jokatugabea): eguna zabaldu, mutil kaiku horiei burura etorri. Aditzaren aurkezpeneko kapituluan aditz predikatu konplexuen artean jasotzen dira egon eta ibili aditzekin eratzen direnak (§ 23.2.1.3.5).

9.4.3e Pasa mugakizun dutenak, berez aditzoin izan arren, izen batekin elkarturik ‘nola’ adierazten duena, denbora-pasa, egun-pasa, gau-pasa (izen kategoriakoak ere izan daitezke § 7.2.7.3b): Josefina nire alaba Salinasera eraman zuen egun pasa (Aristi); Edo gau pasa joaten diren zenbait autobusetako gazteei (Salaburu).

9.4.3f Antzekoak dira berez bizidunen jarduna adierazten duten kantari edo kontari mugakizunekin osatzen ditugun kontu-kontari, kantu-kantari (aritu, jardun, egon…): Bazkalosteko barealdian kontu kontari jarduten ziren (Maia); Mahaian geratuko dira, patxaran gehiagoren eta gitarraren konpainian kantu kantari (X. Mendiguren Elizegi).

9.5. Modifikatzaile-buru erlazioa dutenak

Hemen bilduko ditugu bigarren osagai gorririk, hutsik, makurrik edo zabalik mugakizun dutenak: esku-hutsik, galtzontzilo-hutsik, larru-hutsik, buru-makurrik, aho-zabalik, beso-zabalik, hanka gorririk. Jantziak emeki-emeki erantzi eta galtzontzilo-hutsik geratu ginen laster (A. Arana); Negu gorria buru-makurrik airoso zen aldegina (Olarra); Sarritan gizon bat ikusi, eta haren besoetara joko nuen beso zabalik (Zubizarreta). Huts bigarren osagai duten elkartuak ere adberbio elkartutzat har ditzakegu, predikatu sintagma funtzioa betetzen duten heinean (musu huts geratu, mutur-huts agertu). Beste forma batzuk ere har ditzake mugakizunak, gorrian (larrugorrian, ikara-gorrian).

9.6. Sinbolismo fonetiko eta hots uztardurak

Hitza baino areago hotsa da, era honetako elkartu askotan, funtsezko osagai eta adiera-sortzaile¹⁰⁰. Elkartu hauetako osagaiak ez dira kategoria jakin bateko lexemak, ez dira hiztegietako sarrerak; nolabait esateko, ez dute izaerarik bakoitza bere aldetik. Hots jokotik sortzen diren elkartuak, aldiz, adberbio izaten dira gehienetan; izenak noiz behinka, bereziki hots errepiketan (zirimiri, esamesa(k), dardara, zurrumurru, dirdira, marmarra, tirabira…). Bi hots-joko mota bereiz ditzakegu: hots errepikak (hau da, lehen osagaia errepikatzean datza jokoa), eta errima-bikoteak. Azken hauetan, aldi berean, bi motatako bikoteak bereiz ditzakegu: bokal aldaketa oinarri dutenak -i bokala duela lehen osagaiak / o edo a bigarrenak; bigarren osagaiaren hasieran m sudurkari ezpainkaria edo b herskari ezpainkaria daramatenak:

Hona zenbait adibide (bai adberbio eta bai izen kategoriakoak): Zenbait urteren buruan, hautsi-mautsi bat egin ondoan elizarekin (Xarriton); Binbili-bonbolo, kili-kolo, tikili-tokolo (Arranz); Txoriak txio-txioka ari ziren (Navarro); Jantokitik irten zen tirriki-tarraka (Lopez de Arana); Han aurretik firfira ezti eta txintxin-hotsa zetorrela ematen zuen (I. Mendiguren). Emankortasun ahulekotzat jotzen ditu Hitz-Elkarketa/4 lanak horrelako elkartuak; hala ere, izen kategoriakoak izan daitezke beste izen elkartu bateko mugatzaile, eman dugun azken adibideak erakusten duen bezala (txintxin-hotsa).

9.7. Zenbatzaile elkartuak, galde hitz elkartuak

9.7a Zenbatzaile elkartuen ditugun adibide apurrak dvandva egiturakoak dira: sei-zazpi, zortzi-hamar, hamar-hamaika, hamar-hamabi, hogei-hogeita bost (urte), hirurehun-laurehun (ardi), gutxi-asko. Ikus dezakegunez, gertuko zenbakiak adierazten dituzte elkartzen ditugun zenbatzaileek; nekez esango genuke bi-hamar (????) edo hogei-laurogei (???). Bi osagaien arteko harremanari dagokionez, edo juntagailu hautakariaren bidez eman dezakegu bi elementuen arteko berri, “bi edo hiru”, “hamar edo hamabi”. Horixe berresten dute beste egitura hauek ere: bizpahiru, hiruzpalau, lauzpabost, bospasei.

9.7b Non-zer moduko galde hitz dvandvak ere baditugu gure literatura tradizioan eta gramatikako terminologian, noiz-nongo, zer-nola(ko), nor-nori, nor-nori-nork. Hauetan, aldiz, eta juntagailuak irudikatuko luke galde hitz hauen arteko harremana. Nolanahi ere, emankortasun urrikoak dira bai bata (bi-hiru) eta bai bestea (noiz-nongo). Aitak zer-nola lantzen zuen (J. R. Zubillaga); Bi gorputz aiek gutxi gora-bera non zeuden galdezka, zer nolatan atera bear genitun asmatzearren (I. Alkain eta A. Zavala).

Ez zenbatzaileak eta ez galde hitzak dira ohiko kategoriak hitz elkarketan. Ez dira, beraz, eredu emankorrak.

9.8. Exoelkartuak

Osagaietako bat kultur erroa edo, azken ordukoetan, ingelesezko hitza edo hizkia izaten da; beste osagaia, aldiz, euskal hitza. Halako osaera dutenei deitzen zaie Exoelkartu (Hitz-Elkarketa/4). Unean uneko sorkariak dira horietako asko, baina exohizki batzuk aurrizki moduko izaera eskuratzen ari dira apurka-apurka: extra-, infra-, hiper-, mini-, tele- eta batez ere ultra- halako neurri batean bertakotzen ari dira.

Exohizkia mugatzaile izan daiteke. Izen arruntak dira elkartu horietako asko, baina izen propioak ere izan daitezke:

Exohizkia mugakizun da beste hauetan (askoz gutxiago ditugu horrelako adibideak): adinlekto, argiteknia, astokrazia, berrimetro, enbormobil, euskarologo, jainkofago. Anglo-euskarazko elkartuak ere sortu ditugu: euskara light, copyright-agiria, softwaregintza, Arrasate Press, Etxekit, Euskalsoft, Eusko-card visa, Euskophoto…

Berri samarrak izan arren, beharrezkoak zaizkigu gaurko euskaran mota honetako egiturak ere.

9.9. Bikoiztapenak

Hitz bera errepikatuz sortzen diren egiturei eman zaie izen hori. Egiturok, ordea, askotan ez dira kategoria lexikoak, sintagmatikoak baizik, postposizio sintagmak / adberbio sintagmak, alegia. Edo, kategoria lexikoak izanik ere, adjektiboak esaterako, esanahia ez da lexikoa, gramatikala baino, aurreraxeago ikusiko dugunez. Horrexegatik eztabaidagarria izan daiteke hitz elkarketaren barruan aztertzea; hain zuzen ere, bai etxeko eta bai kanpoko gramatikarien artean izan dira horrelako egiturak hitz elkarketaren barnean aztertu dituztenak, eta baita sintaxian aztertu beharrekoak direla defendatu dutenak ere. Azkuek, adibidez, graduazio edo maila-adberbioez ari dela aipatzen ditu on-on-ona moduko egiturak (beheraxeago —c) azpiatalean— aztertuko ditugunak); Euskal Gramatika: Lehen Urratsak-I lanean ere izenondoak errepikatzea goren maila adierazteko baliabidetzat hartzen da, eta herriz herri eta horien antzekoak esapide gisa ematen dira. De Rijkek (2008) ere bereizi egiten ditu hitz elkarketa eta bikoiztapenak. Lafitte da gramatikari bakarra hitz elkarketaz ari dela bihotz-bihotzetik motako egiturak kontuan hartzen dituena¹⁰¹. Nolanahi ere, Hitz-Elkarketa/1 eta Hitz-Elkarketa/4 lanetan kontuan hartu ziren bikoiztapenak. Guk ere hemen emango ditugu, nahiz, ondoren aipatuko ditugun edozein, zernahi eta abar bezala, ezin esan daitekeen egiazko hitz elkartuak direla: bikoiztapena ez da kategoria lexiko bat sortzeko bi kategoria lexiko elkartzen dituen prozedura.

Hiru azpiatal nagusitan banatu ziren bikoiztapenak Hitz-Elkarketa/4 lanean:

a) Amredita elkartuak. Formalki, -z edo -(r)ik postposizioa nahiz genitibo marka hartzen du lehen osagaiak; bigarrenean, berriz, soilik, inolako markarik gabe ageri da osagai hori bera (gehienetan izen kategoriakoa izan ohi dena). Adierari dagokionez, lekua edo denbora adierazten dute adberbio sintagma hauek “behin eta berriroko gertaeren nondik norakoa adierazten dute sarri. […]. Errepikatze-lan hori banakakoa, ‘aldian bat’ekoa izan ohi da” (Hitz-Elkarketa/4: 48). Emankortasunari dagokionez, erraz sortzen dira egiturako horietako bikoiztapenak: bulegoz bulego, euskaltegiz euskaltegi edo belodromorik belodromo. Badira, bestalde, ihartu, eta lokailu bihurturiko batzuk ere horrelako egitura dutenak: batik bat, behinik behin… Bereiz idazten dira mota honetako bikoiztapenak:

b) Atzizkiren bat duen osagaia bi aldiz errepikaturik duten egiturak. Atzizki hori izan daiteke eratorpen atzizkia (apurka-apurka, aldiro-aldiro) edo postposizio atzizkia (aldian-aldian). “Antzutu samarrik dago euskal sorbide hau” irakur dezakegu Hitz-Elkarketa/4 lanean, baina hala ere azpimarratzen da badirela aski bizirik dauden sorbideak, hala nola, zikloka-zikloka, edo fasean-fasean modukoak. Denbora eta neurria dira, oro har, bikoiztapen mota honen bidez aditzera ematen ditugunak; eta marraz elkarturik ematen ditugu bi osagaiak.

c) Indargarriak. Morfologiaren ikuspegitik egitura bat baino gehiago aurkituko dugu ondoko adibideetan, baina esanahiak ematen die bateratasuna guztiei. Izan ere, Hitz-Elkarketa/4 liburuan esaten den bezala, horrelako bikoiztapenek “oinarri-hitzaren esanahia indartu [egiten dute], inoiz superlatibo mailaraino”. Batzuetan adjektibo kategoriako osagaia da errepikatzen dena, baina hortik ez da beste esanahi bat duen adjektiboa sortzen (adjektibo elkartuetan ikusi dugun moduan); indarra emateko modua baino ez da (§ 14.10.3c). Errepikatze-estrategia hau adberbioekin ere egiten dugu, ondoko adibideetan ikus dezakegun bezala; direla predikatu sintagma osatzen dutenak (adi-adi egon), direla eratorpen atzizkien bidez sortuak (poliki-poliki, astiro-astiro); beste batzuetan, egin aditzarekin osatzen ditugun aditz lokuzioetako lehen osagai gisa ageri dira (asper-asper egin). Zenbatzaile eta graduatzaileak ere errepika ditzakegu (guzti-guztiak) eta, gaur emankortasunik gabeak izan arren, izenordainak ere aurki ditzakegu errepikatuak (bere-bere(a)). Beste batzuetan bigarren osagaiak postposizio atzizkia hartzen du, a) azpiatalean ikusi dugun estrategiaren aurkakoa, beraz; bikoiztapen egitura adberbio sintagma da, jakina: azken-azkeneraino, bihotz-bihotzez, barru-barrutik, gain-gainera… Aski emankorrak dira bikoiztapen indargarriak, hauetako batzuk behintzat (bereziki izenondo eta adberbio errepikatzeak). Marratxoz elkarturik ematen ditugu, oro har, bi osagaiak.

“Zailtasunak zailtasun, bidezkoa dirudi oro har indargarrien semantikazko giltzarria intentsitatean, eta amreditena behin eta berriro-tasunean dagoela esatea” (Hitz-Elkarketa/1: 142). Eta, ondorioz, esanahi bat ala bestea gailendu, horrela sailkatu daitezke elkartu moduok [sasi-amreditak]:

9.10. Galde hitzaren gain osatutako morfema konplexuak

Euskarak baditu morfema konplexuak galde hitz batez eta beste elementu batez osatuak; beste elementu hori edo, nahi edo bait- izan daiteke. Hau da, honako morfema konplexuez ari gara: norbait, nornahi, edonor; zernahi, zerbait, edozer; edozein; nonahi, nonbait, edonon, noranahi, norabait, edonora… Galde hitza nolako, zein kategoriatako, morfema konplexua ere kategoria berekoa izango da; izenordainak dira norbait, nornahi, edonor, zernahi, zerbait, edozer (§ 13.10); determinatzaileak dira edozein, zein-nahi (§ 17.2); adberbioak dira, ostera, non-nahi, nonbait, edonon, noranahi, norabait, edonora, non-nahitik / nondik-nahi eta abar. (§ 22.3.3.2). Nekez esan daiteke, hala ere, hitz elkarketaren emaitza direnik aipatu berri ditugun egiturok. Egia da morfema konplexuak direla, hau da, osagai bat baino gehiago dutela; eta egia da, halaber, hitz elkarketan gertatzen den bezala, osagai batek ematen diola kategoria egitura osoari. Baina, batetik, galde hitzak ez dira izaten hitz elkarketako osagai; kategoria lexikoak bai (izenak, adjektiboak, aditzoinak…), baina ez galde hitzak edo izenordainak. Bestetik, are zailagoa da beste osagaiaren kategoria zein den zehaztea: edo lokailua dela esango genuke? Bait partikula? Eta nahi? Zein kategoria emango genioke hor ageri den nahi horri? Izena dela esaten badugu, egitura osoak izen kategoria behar luke (ikus “osagarri-buru egiturako izen elkartuak” § 7.2.4). Badirudi beste osagai horrek balio indefinitua, zehaztugabea ematen diola morfema osoari, dela izenordain, determinatzaile edo adberbio; hori dela eginkizun nagusia. Hirugarrenik, zenbatzaileak ematen badio kategoria morfema osoari, bigarren osagai izan behar luke, buru alegia. Beraz, ez gaude hitz elkarketaren eremuan.

⁹⁸ Informazio gehiago nahi duenak ikus dezake Azkarate (1990b: 409-415); Hitz-Elkarketa/3 (1991: 8-14); Martinez (2015); Oyharçabal (2006a); de Rijk (2008: 298-306); Rodríguez eta García Murga (2003); Zabala (2004).

⁹⁹ Hitz-Elkarketa/3 lanean aditz esapidetzat hartu ziren ‘izena + eragin’ motakoak ere; berez, ‘izena + egin’ aditz esapideen kausatiboak baino ez dira, aspaldi ihartua dugun -ra- artizki kausatiboaz sortutako eragin (egin > e-ra-gin) bigarren osagai dutenak.

¹⁰⁰ Ikus Hitz-Elkarketa/1 (1987: 179-197).

¹⁰¹ Ikus Hitz-Elkarketa/1 (1987: 117-147).

¹⁰² Hitz-Elkarketa/1 liburuak ‘amredita nahasi’ deitzen die beste hauei (eta, beraz, bikoiztapenetan sartzen ditu): onez onean, pozaren pozez, egunetik egunera. Lexema bera da bi osagaietakoa —hemen legoke bikoiztapenetan sartzeko arrazoia—, baina osagai bakoitzak hartzen du postposizio atzizkiren bat. Are zailagoa da horrelako egiturak hitz elkartutzat hartzea.

¹⁰³ Azken bi hauek aditz jokatuaren errepikapena dute oinarri.