Euskararen Gramatika

9.3.1. Antzaldatu, gurutziltzatu, odolustu

9.3.1a Mendekotasunezko aditz elkartuak eskatzen du bigarren osagaia, mugakizuna, aditz kategoriakoa izatea, horrek emango baitio aditz kategoria hitz elkartu osoari. Lehen osagaia izen kategoriakoa izaten da maizenik: antzaldatu, bideberritu, bihotz-aldatu, esku-etendu, gurutziltzatu, herrialdatu, hostoberritu, hotzildu, itxuraldatu, larririki, lepomoztu, letraldatu, lokartu, maitemindu, odol hoztu, odolustu, uhanditu (ur + handitu).

9.3.1b Hitz elkartuen ezaugarriak betetzen dituzte goiko aditzok: bi osagaiak hurrenkera berean aurkituko ditugu beti (*arbola ez da berritu osto, *gure laguna ez mindu maite), osagaiek ez dute modifikatzailerik onartzen (*antz handi aldatu, *herri txiki aldatu…), azentu bakarraz ahoskatzen dugu aditz elkartua… Aditz elkartu hauetatik batzuk da motakoak dira; edo, agian zehatzagoa da da/du motakoak direla esatea, inkoatibo/kausatibo bikotea osa dezaketenak (berezia da lokartu, da motakoa izanik ere, lo mugatzaileak oraindik ere ergatibo marka gordetzen baitu § 23.2.2.2f). Beste batzuk, berriz, du motakoak dira: esku-etendu, gurutziltzatu, larririki (larru + ireki), lepomoztu. Argi ikusten da aditzaren kategoria ondorengo adibideetan: Baratz ori bezela, euskera ere antzaldatuko da (Orixe); Europako hizkuntza landuek joskera ere, batzuek besteen antzera eta guztiok latinaren arabera, antzaldatu dute (Mitxelena); Bere buruak odol-oztu ta onezkoak egiten dituzte (Zaitegi); Gauza guztiak itxuraldatu ziren (Mitxelena); Eta bakea bilha zazue hiriarentzat, zeintara nik herraldatu baitzaituztet (Duvoisin); Gero garija erne onduan, biar da jorratu, esku-etendu, zalgia ta bedar txar guztija aterateko (Mogel); Okin-nagusiari esan zion; iru egunen buruan Erregeak lepomoztuko zaitu (Lardizabal); Baña Kristauak etziran batere bildurtzen: orregatik etsaiak aek kastigatzeko, […] larririkitzen zituen, ta ateratzen zizten sabelak (Ubillos).

9.3.1c Izenak aditzarekin zer motatako harremana duen aztertzean, ohartzen gara perpaus batean postposizio sintagmaren eta aditzaren artean dagoenaren parekoa dela gehienetan: ‘herriz aldatu’, ‘odolez hustu’, ‘gurutzean hiltzatu’, ‘itxuraz aldatu’, ‘eskuz etendu’… Lardizabalen eta Ubillosen adibideetan, ostera, izen mugatzailea aditzaren barne argumentuari (§ 23.3.1), objektuari, dagokio. Izen horrek, bestalde, aditz elkartuko (gizaki) objektuaren gorputzeko zatia adierazten du: (zure) lepoa, (kristauen larrua). Balio bertsua dute Erregeak lepomoztuko zaitu edo etsaiak kristauak larririkitzen zituen eta beste egitura hauek: erregeak lepoa moztuko dizu, etsaiak kristauei larrua irekitzen zien. Idazkerari dagokionez, ikusi dugu bi osagaiak elkarturik ematen direla, edo marratxoz loturik.