Euskararen Gramatika

8.2.5. Partizipioa + arin, partizipioa + berri, partizipioa + zahar egiturakoak

8.2.5a Adjektibo kategoriakoak dira ondoren aztertuko ditugun egiturak⁹⁷, baina lehen elementua partizipioa da, ez aditzoina; beste hitz batzuetan esanda, ez da kategoria lexikoa. Horrexegatik hartu dira elkarketaren eta sintaxiaren arteko mugako egituratzat (Odriozola 2004a); Hitz-Elkarketa/3 lanean ere sail berezitzat hartzen dira egin berri(a), irakurri berri(a), hil zahar eta horien antzekoak.

Euskaltzaindiaren Hiztegian begiratuz gero, ohartuko gara berri izen eta adjektibo kategoriakoa izan daitekeela. Horretaz gain, aditzaren era burutuaren ondoren ere erabil daitekeela, ‘duela oso gutxi’ esanahia gehitzen diola. Aditz jokatuaren barruan aurki daiteke azken adiera honetako berri —etorri berri da, irakurri berri dut—, edo adjektibo sintagmak osatuaz —liburu irakurri berria, eskuizkribu aurkitu berriak—. Partizipio / adjektibotzat hartzekoak dira, beraz, etorri berri(a), entzun berri(a), irakurri berri(a) eta abar. Honako hauek dira Hitz-Elkarketa/3ko zenbait adibide:

Sardina bizi bizia, Ondarrabitik ekarri-berriaaaaa (Azkue); Afrika-Asietako herri askatu berri edo askatasun bidean direnen marmar hotsa (Mitxelena); Emakume aurregin berriak utzi dezakee meza denbora puska batean (Agirre Asteasukoa); Dabillenak alaxe oinez urratuko elur jausi-berria, oraino mei deno (Orixe).

8.2.5b Predikatu funtzioa ere bete dezakete, beste edozein adjektibok bezala (oraintxe dago amaitu berri hogeita hamar pisuko eraikin ederra). Izen balioan erabiltzen ditugu jaioberri edo ezkonberri (aditzoina mugatzaile duena eta, horrenbestez, egiazko adjektibo elkartutzat har daitekeena). Oso antzeko esanahia du hurrenek ere, hilurren (egon). Adjektibo elkartuez gain, postposizio sintagmak ere osa ditzake [partizipioa + berri] segidak: abiatu berri hartan, bekatu egin berrian, errebelatu berrian, hasi berri hartan, jaio berritan… Bereiz idaztekoak dira berri bigarren osagai duten egitura hauek.

Berriren kontrako adiera ematen du egitura hauetan zahar adjektiboak, inola ere hain emankorra ez denak: hil zahar, ibili zahar, jan zahar. Eta badira arin adjektiboa duten bakan batzuk ere: egin-arin, erre-arin, jan-arin, landu-arin. Hitz-Elkarketa/4 lanak erdi-ihartutzat ematen ditu [partizipioa + zahar] eta [partizipioa + arin] egiturak. Haragi erre-arina ari dira jaten (Olarra); Egin arina zagon oraindik (Lertxundi); Baina “hilda dagoela”, gertuko norbait “hilda dagoela”, badirudi ez dagoela sekula hola-ta-hola sinesterik, ez hil-berritan eta ez hil-zaharretan; bizi denaz bai, lasai esaten dugu hori, baina bizia galdu duenaz ez (Segurola).

⁹⁷ Ikus Hitz-Elkarketa/3 (141-145) eta Hitz-Elkarketa/4 (72-73).