Euskararen Gramatika

8.2.4. Aditzoin + adjektibo egiturakoak: asmaezin, ulergaitz, ulerterraz, sinesgogor, sinesbera

8.2.4a Aditzoinari ezin, gaitz, erraz, bera, gogor adjektiboak elkarturik osatzen diren adjektibo elkartu hauetan bi azpisail bereiz ditzakegu adjektiboaren esanahia kontuan harturik: ezintasuna edo traba adierazten duten ezin eta gaitz⁹⁵ batetik (emankortasunik gabeko gogor ere hemen sartzekoa litzateke); erraztasuna adierazten duten erraz eta bera bestetik. Adiera dela eta, ‘izaera elkarte’ deitu zaie Hitz-Elkarketa/4 liburuan⁹⁶. Adjektibo elkartu hauetakoren bat izen bihurtua da, egonezin. ‘Modifikatzaile-buru’ erlazioa dugu horrelako adjektibo elkartuetan:

8.2.4b Inoiz behin lehen osagaia partizipioa ere izan daiteke, saldugaitz, hautsi-erraz, baina salbuespenak dira. Aditzoinak zein motatakoak diren aztertuz gero, ohartuko gara gehienak bi argumentuko aditzak direla, du laguntzailea hartzen dutenak, eta adjektibo elkartuak kalifikatzen duen izena aditzaren barne argumentua dela, ondoko adibideek erakusten duten bezala. Euskara jator eta adierraz bat (A. Arrue); Lanaren kontrola da sindikatuen harmarik gogorrena eta arma hau aldagaitza eta mugatua da (Zehatz); Ari eten erraza badaruake (Mogel); Hauen obrak, edizio kontaezinen bitartez, euskal etxe zahar guztietan aurki daitezke (Sarasola); Arropa berriak jasan-gaitz ditugun bezala (J. Etxepare). Badira, ordea, argumentu bakarreko aditzak ere, da motakoak: aseezin, hilezin, pasaezin, izukaitz, konformagaitz… Aldagaitz bera ere horrela har daiteke (‘nekez aldatzen da’). Bereziki bera adjektiboaren mugakizuna izaten da argumentu bakarreko aditzoina.

Emankortasunari dagokionez, [aditzoina + ezin] eta [aditzoina + erraz] egiturak dira adjektibo berri gehien sortzen dituztenak. Bereziki emankorra gertatu da lehena lexikoan gaztelaniazko [in- + aditzoina + -ble] egiturako adjektiboen ordain gisa (inolvidable/ahaztezin, incalculable/kalkulaezin eta abar). Gogor eta bera bigarren osagai dituztenak, ostera, ez dute gaur egun bizi-indar handirik. Bi osagaiak elkarturik ematen ditugu idaztean.

⁹⁵ Batzuetan hasierako herskari ahostuna ahoskabe bihurtzen da, moldakaitz…

⁹⁶ Xehetasun gehiago nahi duenak ikus dezake Hitz-Elkarketa/3 (121-126).