Euskararen Gramatika

7.2.8. Aposizio egiturako hitz elkartuak

7.2.8.1. Sarrera

Bi motatako aposizioak⁷² bereizi izan dira gramatiketan, aposizio ez-murrizgarriak (esplikatibo ere esan ohi zaie, aurrekoari buruz azalpen gehigarria ematen dutenak) eta murrizgarriak (murriztaile ere esaten zaie halakoei, aurretik aipatutakoa mugatzen dutenak). Aposizio ez-murrizgarriak dira honakoak: Gasteizen, Euskadiko hiriburuan, taberna gehiegi dago; Pellok, atzo aipatu nizun lagunak, andregaia utzi egin du. Erreferentzia bera duten bi sintagma ezartzen ditugu bata bestearen ondoan. Mota berekoak dira beste hauek ere Druso neure aita, Axular Sarako erretorea; hauetan ere erreferentzia bera dute Druso izen propioak eta neure aita sintagmak zein Axular eta Sarako erretorea osagaiek 109. araua: “Komunztadura aposizioetan”, Bilbon, 2001eko ekainaren 29an onartua.</p> ">⁷³. Beste batzuetan, berriz, aposizioan doan izenak konkretatu egiten du ondokoa. Horixe egiten dute izen propioek, objektu, leku, pertsona… baten erreferentzia konkretatu, sailkatu (Itziar andereñoa, Gipuzkoa plaza, Arrantzaleak taberna); predikazio erlazioa inklusiboa da aposizio mota honetan, izen propioak adierazten duen objektua edo pertsona, izen arruntak adierazten duen klase edo motaren barruan geratzen baita. Batzuetan utz daiteke isilpean izen arrunta; Aizkorrira igo gara esan daiteke, Aizkorri mendira igo gara esan beharrik gabe. Aposizio elkartu hauek, beraz, zerbait bakarra adierazten dute, eta horretan bereizten dira landare, animalia, mineral eta abarren barruan taxonomia, sailkapena egiteko baliatzen ditugun sumpsumtive motako elkartuetatik (§ 7.2.2.3h, § 28.9.2).

Badira itxuraz aposizio elkartuen egitura dutenak, Sabin Etxea, euskara eguna, antxoa eguna modukoak; baina horietan ez dago predikazio erlazio inklusiborik. Sabin ez da etxe baten izena (Aizkorri mendi batena bai, ordea). Beste horrenbeste esan daiteke antxoa edo euskara lehen osagaien eta egun bigarren arteko harremanaz. Itxura izan arren, ezin ditugu egiazko aposizio elkartutzat hartu. Eta ez dute lekurik izen elkartuen artean ere, balio generikoa izatea delako izen elkarketaren ezaugarrietako bat (§ 3.3a). Euskararen eguna, antxoaren eguna… determinatzaile sintagma dagokie, berez.

Osagaien kategoria kontuan harturik, honako konbinazioak aurkituko ditugu aposizio elkartuetan:

7.2.8.2. Izen propioa + izen arrunt bizigabea

Leku izenak (mendi, ibai, itsaso… izenak), kale izenak, eraikuntza izenak, ikastegi eta merkatari etxeenak, komunikabide izenak, kultura ekoizpenak, elkarte eta erakunde izenak, jaiegunen izenak, arlo tekniko-esperimentaleko izenak eratzen ditugu izen propioa eta izen arrunt bizigabea aposizioan jarriaz:

Perpaus oso bat ere bihur daiteke deitura, Que sais-je argitaletxea, The cultural background of personality liburua eta abar. Horrelako egiturek artikulua eskatzen dute beti, eta hurrenkera ere izen propioa + izen arrunta izaten da; beraz, San Migel gozotegia, Aloña jatetxea, eta ez *Aloña jatetxe, *gozotegi San Migel. Bestalde, zenbaitetan izen propioak -ko edo -en atzizkia ere har dezake: Garaziko herria, Antso Jakitunaren hiribidea. Batez ere izen propioa pertsona deitura denean (askotan ikertzailearen izena) gertatzen dira horrelako zalantzak: Magallanes-en estua, Gibbs-en printzipioa, Ampere-ren legea, Coulomb-en legea, Helmoltz-en energia, Joule-ren esperimentua / Joule efektua, Beaufort eskala, Celsius eskala, Geiger kontagailua, Helmoltz energia, Winkler metodoa, Golgi aparatua, Leydig zelula… Inguruko hizkuntzetan ere erraz aurkituko ditugu horrelako bitasunak.

Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoko ‘izen propioa (+ -en) + izen arrunta’ egiturako terminoak aztertu ondoren, hauxe izan zen ondorioa: “Agerikoa dirudien lehen ondorioa da teknologia-arlo gehienetan (Teknol., Metal., Elektron.) aposizioa erabide erabiliagoa dela zientzietan baino. Oso litekeena da horrek zerikusia izatea terminoaren bigarren osagaiaren izaerarekin”⁷⁴. Euskarazko, ingelesezko, frantsesezko eta gaztelaniazko mota honetako terminoak aztertu ondoren, berriz, ondorio hauek aipatzen ditu txostenak:

– “Aztertu ditugun lau hizkuntzetan GEN egituraren bidez eratu diren terminoek hitz jakin batzuk dituzte bigarren osagaitzat, eta dagokion pertsona-izenak emandako edo haren izenean bataiatutako “esakune” motakoak dira. Argi eta garbi, lege, printzipio eta teorema dira multzo horretakoak (mota bereko batzuk: postulatu, aieru, hipotesi, paradoxa…)⁷⁵. Aztertu dugun laginean ageri diren beste batzuk, ustez mota honetakoak, baina ingelesez aposizio bidez (edo aposizioz ere) eratu ohi direnak: ekuazio, konstante. Euskarazko erabilera-datuak argiak dira: GEN egitura da nagusia.

– Naturako fenomenoak adierazten dituzten hitz batzuek aposizioz eratzen dituzte terminoak (kasu ugariena: efektu), baina, beste batzuetan, bi egiturak aurkitu ditugu hiztegian edo testuetan: indar, difrakzio, ziklo, energia, hedapen…

– Neurketa-sistemekin erlazionatutako 2. osagaiak aposizioz eratu ohi dituzte terminoak: eskala, gradu, gogortasun…

– Teknologia: tresneria esperimentala, prozesuak, metodoak… Ez dago erabateko uniformetasuna, baina erregulartasun batzuk atzeman ditugu, eta hautagai garbiak dira aposizioa aukera lehenetsia izateko.

– Biziaren eta osasunaren zientziak: sakonago aztertu behar da, batez ere saio xume honetan ez dugulako aukerarik izan corpusetako erabilera aztertzeko. Hiztegiko sarreretan, -en atzizkiaren erabilera aski zabaldua dago, baina datu hori ez da nahikoa, eta aurrerago proposamen landuagoa egin behar genuke. Oraingoz, beraz, ezin da arlo horietarako proposamen landurik egin.

Txosten honetan, fisika-arloko terminoetarako proposamena egingo dugu, seguru aski beste zientzia batzuetarako ere baliagarria izan daitekeena (Matematika, Kimika, Astronomia, Geologia…)”.

Argi dago, beraz, aztertzen jarraitu beharreko alorra dela aposizio egiturako terminoena.

7.2.8.3. Izen arrunta + izen arrunta

Izen arrunta ere erabil daiteke eskuineko izenak adierazten duen multzotik bakarra bereizteko; hau da, ondoko izen arruntaren deitura gisa. Testu teknikoetan ere aurki daitezke mota honetako aposizioak. Letrek eta sinboloek ere bete dezakete funtzio hori:

7.2.8.4. Izen propioa + izen arrunt biziduna / izen arrunt biziduna + izen propioa

Gehienetan izen arruntak pertsonaren lanbidea, gizartean duen maila, edo ahaidetasuna adierazten du:

Osagaien hurrenkerari dagokionez, izen propioa bigarren posizioan ere aurki daiteke literatura tradizioan. Batez ere ahaidetasuna adierazten duten izen arruntekin baliatzen dugu hurrenkera hori. Gainerakoetan, izen propioa + izen arrunta hurrenkera hobetsi da estandarrean:

7.2.8.5. Jaun/andre osagaitzat dutenak

Izen propioa eta izen arrunt biziduna biltzen dituen aposizio elkartuaren kasu berezitzat hartu izan da egitura hau, izen arrunta begirunezko deitura edo antzeko zerbait delakoan. Baina jaun eta andre ez ditugu izen propioen ondoan bakarrik erabiltzen, baita pertsona batek gizartean zer estatus duen adierazten duten izen arruntekin ere:

Iparraldeko testuetan, aldiz, lehen posizioan ikus ditzakegu jaun eta andere: jaun erretora, jaun bikarioa, jaun auzapeza, jaun Bertrand de Echaus…

7.2.8.6. Aposizio egiturako elkartuak eta atribuzio egiturakoak

Aipatu berri ditugun egiturak hartu dira aposizio elkartutzat euskaraz (ikus Hitz-Elkarketa/3), baina beste hizkuntza batzuetan aposizio murriztailetzat hartu dira bebé probeta, buque escuela, cena tertulia, coche bomba, hombre rana, mujer objeto, mujer soldado, visita relámpago edo oferta estrella. Izen sintagmaren barruan gertatzen den predikazio erlazioa baldin bada aposizioa, bi izen aposizioan ematean morfologiaren eta sintaxiaren mugan gabiltza eta aposizio erlazioa lexikoan ere gerta daiteke (Suñer 1999). Lexikoan sortuak, izen elkartuak dira bebé probeta eta abar. Horien baliokide diren probeta-ume, eskola ontzi, afari-tertulia, bonba auto, gizon igel, emakume objektu, emakume soldado, bidaia tximista edo produktu izar⁷⁶. Hitz-elkarketa/4 liburukiko hitz elkartuen sailkapenari jarraiki, “atributu eta koordinazio egiturako elkartuetan” aztertu ditugu gaztelaniaz aposiziotzat hartu dituzten egiturak (§ 7.1.3), hau da, ‘ontzia, aldi berean eskola dena’, ‘afaria, tertulia izateko propietatea ere baduena’… gisa ulertzen ditugunak. Han ikusi ditugu balio metaforikoa duten gizon igel modukoak. Aposizioan ematen den izenak jatorrizko esanahia galdu eta kuantifikazioaren pareko balioa ere har dezakeela dio Suñer-ek (1999): vida padre, oferta estrella, momento cumbre, noticia bomba, situación límite, momento clave, hora punta, ciudad monstruo. Azken honen baliokide den hiri munstro, atributu elkartutzat hartu dugu euskaraz, A nolako B, konparazio-kutsua duen atributu elkartutzat (§ 7.1.3e).

Beste batzuetan, ordea, aposizioan doan izenak sailkatu egiten du ondoko izena Suñer-ek dioenez: la letra f, el símbolo +, el número 9 edo izen propioa duten egiturak. Horiek dira, hain zuzen, guk aposizio elkartutzat hartu ditugunak. Aposizioan doazen bi izenen artean inklusiozko erlazioa dakartenak eta ‘zera’ bakarra (pertsona, mendi, kale, argitaletxe, zenbaki, letra…) izendatzen dutenak.

⁷² Ikus Hitz-Elkarketa/3 (1991: 89-99); Odriozola eta Perez Gaztelu (2002).

⁷³ Ikus honetaz Euskaltzaindiaren 109. araua: “Komunztadura aposizioetan”, Bilbon, 2001eko ekainaren 29an onartua.

⁷⁴ Antton Gurrutxagaren txostena, “Izen berezia + (-en) izen(a) egiturako terminoak”, Euskaltzaindiaren 2013/05/25eko osoko bilkuran onartua.

⁷⁵ Euklidesen postulatuak, Goldbachen aierua, Riemannen hipotesia, Russellen paradoxa…

⁷⁶ Azken urteetan sortuak dira horrelako asko, publizitatearen harira, besteak beste. Ikus postaria-n izandako iritzi-trukea proyecto estrella euskaraz nola eman. (https://postaria.com).