Euskararen Gramatika

7.2.7. Izen elkartu sintetikoak

7.2.7.1. Sarrera

7.2.7.1a Aditzetik eratorritako mugakizuna duten elkartuak izendatzeko erabili da ‘sintetiko’ deitura, beste hainbat hizkuntzatako hitz elkartuak aztertzean ere aurkituko duguna. Hortaz, eratorpenean aztertzen diren -le, -tzaile, -gailu, -garri, -ki, -era, -keta, -kuntza, -pen, edo -tze atzizki izen sortzaileak ikusiko ditugu eskuineko osagaian (§ 4.2.4, § 4.5). Elkartu sintetikoak ez dira, bestalde, izen kategoriakoak bakarrik, baditugulako aditzoina oinarri harturik, adjektiboak edo adberbioak sortzen dituzten atzizkiak ere, hala nola -garri edo -ka. Hau da, hemen izen elkartu sintetikoak aztertuko ditugun arren, adjektibo elkartu sintetikoez (§ 8.2.3g) eta adberbio elkartu sintetikoez (§ 9.4.3) ere jardungo dugu.

Morfologikoki duten ezaugarriaz gain —aditzoinetik eratorririko mugakizuna izatea, alegia—, elkartu sintetikoek badituzte bestelako ezaugarriak ere esanahiari begiratzen badiogu. Izan ere, kale-garbitzaile elkartuan ez da zalantzarik bi osagaiak, mugatzailea eta mugakizuna, zein diren: kale + garbitzaile; berdin gertatzen da euri-neurgailu izen-elkartuan ere. Izen horien adierak, ostera, [kalea(k) garbitu] + -tzaile eta [euria neurtu] + gailu egiturak iradokitzen dizkigute, hurrenez hurren; hau da, ‘kaleak garbitu’ ekintza egiten duen pertsona, ‘euria neurtu’ egiten duen aparatua. Baina badakigu euskaraz ez dugula ez *kale-garbitu eta ez *euri-neurtu aditzik. Beste hitz batzuetan esanda, parte-hartzaile bada parte har(tu) + -tzaile, baina kale-garbitzaile ez da *kale-garbi(tu) + -tzaile, edo euri-neurgailu, *euri-neurtu + -gailu. Ingelesez bracketing paradoxes terminoa erabili dute morfologiaren eta esanahiaren arteko bat ez etortze hori adierazteko.

7.2.7.1b Mugakizunak, bestalde, aditzetik eratorriak diren heinean, osagarria hartzen duten elementuak dira; hots, bi osagaien arteko erlazioa osagarri-buru motakoa da (Artiagoitia 2011). Ezkerreko osagaia, mugatzailea, aditzoinaren barne argumentuari dagokio. Antzeko erlazioa dago, azken batean, oinarriaren eta -dun, -gin, edo -gile atzizkien artean ere (dirudun, etxegile, okin, talogile). Horregatik sailkatu ziren Hitz-Elkarketa/4 (1992) lanean izen elkartu sintetikoen artean aipatu berri ditugun adibideak (eta horien parekoak). Nolanahi ere, eratorpenaren eta hitz elkarketaren arteko bereizgarriak zein diren aztertzean (§ 3.2a, § 3.3a) esan dugu osagaien beregaintasuna dela hitz elkarketaren ezaugarririk nabarmenetakoa. Eta, jatorria jatorri, euskaraz aspaldian ez ditugu izen beregain gisa erabiltzen -gin edo -gile.

Atzizkiak aztertzean, izen bizidunak sortzen dituzten atzizkiak bereizten ditugu, batetik, eta horien artean sartzen -le eta -tzaile (§ 4.2.4); bestetik, ‘gertaera-, egoera- edo ondorio-izenen sortzaileak’, -era, -kera, -keta, -kuntza eta abar (§ 4.5). Horren arabera, bi azpimultzo egingo ditugu izen elkartu sintetikoetan ere: ‘egile adierako elkartu sintetikoak’ eta ‘ekintza adierako elkartu sintetikoak’.

7.2.7.2. Egile adierako elkartu sintetikoak

7.2.7.2a Ugariak dira euskaraz [izena + _iz[aditzoina + -le/-tzaile]_iz] nahiz [izena + _iz[aditzoina + -gailu, -garri, -ki]_iz] egiturako elkartuak, bai literatura tradiziokoak eta bai azken urteetan sortuak ere. Eredu emankorra da, beraz, euskaraz, adibidez, lanbide izenak, objektu eta aparatu izenak edo beste modu bateko terminoak sortzeko⁷¹:

Eratorpenari eskainitako partean, -le/-tzaile atzizkiak aztertzean esan dugu (§ 4.2.4) atzizki horrek aditzoinaren kanpo argumentua (egilea zein esperimentzailea) xurgatzen duela, eta barne argumentua izen elkartuko lehen osagai gisa gauza daitekeela. Horixe da, hain zuzen, goiko izen elkartuetan ikus dezakeguna. Aterki, bertso, bide, bizi, boto, diru, esne… mugatzaileek dagokion aditzoinaren (sal, bil, erakuts, eman, jaso, sal, hurrenez hurren) barne argumentua adierazten dute.

7.2.7.2b Bestalde, ohikoena ez izan arren, -ari atzizkia ere erants dakioke aditzonari (§ 4.2.2). Beraz, ez da harritzeko behor-gidari, bulego-zaindari, erbi-ehiztari, film-kritikari, ontzi-gidari moduko elkartuak aurkitzea; horietan ere, barne argumentua adierazten du ezkerreko osagaiak.

Egile elkartu sintetikotzat har daitezke, halaber, zain bigarren osagai dutenak eta, literatura tradizioko adibide ugariez gain, azken urteetan lanbide bateko edo besteko pertsonak izendatzeko baliatu ditugunak: aberezain/abeltzain, arimazain, artxibozain, artzain, atezain, baratzezain, bidezain, diruzain, erizain, erlezain, ertzain, etxezain, euskaltzain, ganaduzain, haurtzain, itzain, labezain, liburuzain, mahaizain, sabeltzain, txerrizain, udaltzain. Egia da gehienetan bigarren osagai gisa ageri dela zain; baina gaur gutxi erabilia dela esan arren, sarrera eman dio Euskaltzaindiaren Hiztegiak, izen kategoriakoa dela esanaz. Badu, beraz, beregaintasuna. Horregatik sartu dugu izen elkartuetan, zinemaldi, erredakzioburu, babesgune, errektoreorde eta abar bezalaxe (§ 7.2.2.3f).

7.2.7.2c Hemen sar daitezke -gailu, garri edo -ki₁ atzizkiaz eratorritako izenak mugakizun dituztenak ere. Eratorpenean esan bezala (§ 4.4.1), atzizki hauek ‘baliabidea, tresna’ adiera ematen diote sortzen den izenari eta, aldi berean, badakigu ‘baliabidea’ adieraz daitekeela -z (edo -kin) postposizio sintagma baten bidez, baina baita sintagma ergatiboaren bidez ere: objektu horrek beroa neurtzen du, aparatu horrek boza goratzen du, aparatu horrek euria neurtzen du / objektu horrekin, horren bidez grapak kentzen ditugu, aparatu horren bidez (horrekin) kilometroak kontatzen ditugu… eta abar. Berriro ere, aditzoinaren barne argumentua adierazten du ezkerreko osagaiak, mugatzaileak:

7.2.7.3. Ekintza adierako elkartu sintetikoak

7.2.7.3a ‘Gertaera, ekintza’ adierako mugakizunak dituzte mota honetako izen elkartuek. -dura, -era, -keta-, -kuntza, -pen… atzizkiek, aditzoinari erantsirik, sortzen duten izenak ‘gertaera’, ‘ekintza’ adieraz dezake, baina baita ‘emaitza’ edo ‘ondorioa’ ere (§ 4.5). ‘Gertaera’ izenek bakarrik bidera dezakete, ordea, osagarri-buru erlazioa, ez ‘ondorio’ izenek. Hau da, erosketa izan daiteke ‘erostea’, nahiz ‘erosi d(ir)ena(k)’; lehena da ‘gertaera’, ‘ekintza’ adierakoa, ez bigarrena. Lehen adierakoa da, beraz, liburu-erosketa izen elkartuko mugakizuna; eta liburu mugatzailea, ekintza horretan ‘zer’ erosi den adierazten duena. Eratorpenari eskainitako atalean aztertzen da zer motatako aditzoinei eransten zaien, batez ere, atzizki bakoitza. Batzuek da motako oinarria hartzen dute; beste batzuek, ostera, du edo da/du motakoa.

Kasu guztietan, osagarriak, ezkerreko osagaiak, barne argumentua biltzen du. Aldea honetan datza: da motako aditzetan, argumentu hori subjektu gisa agertuko da sintaxian; du motako aditzetan, berriz, objektu gisa. Aldatu, amaitu, hasi, sartu… da motakoak izanik, ‘ikastaroa amaitu’, ‘demografia aldatu’, ‘gizartea aldatu’, ‘mendea hasi’, ‘nobizioa(k) sartu’… irakurketa dute beheko izen elkartuek. Beste askotan, ordea, ‘norbaitek adarra jo, bertsoak paratu, botoa eman, denbora galdu, hazia erein, lana utzi, adimena aztertu, bidea aldatu, datuak bildu, jantzia(k) garbitu, hitzak josi, txostena(k) prestatu, berria(k) laburtu, erlijioa irakatsi, etxea(k) eraiki, industria irauli, lana eskaini, ura kutsatu’ eta abar gisa ulertzen ditugu:

7.2.7.3b Gerta daiteke atzizki berezirik ez izatea ‘gertaera, ekintza’ adierako izenak (§ 4.6); baina Euskaltzaindiaren Hiztegiak argi erakusten du horixe dela, hain zuzen, izen hauen adiera (edo adieretako bat, behintzat): jorra ‘jorratzea’, erakutsi (izen kategoriakoa) ‘erakustea’, eske ‘eskaria, eskatzea’, jan (izen kategoriakoa) ‘jatea’, ehiza ‘animaliak harrapatzea edo hiltzea helburu duen jarduera’… Mota honetakoak dira ondoko izen elkartuak: artajorra, barkamen-eskea, behaztopa, diru-eske(a), egun-pasa, esku-erakutsi, ezkontza-eskea, gau-pasa, hitz-etorri, hitz-jario, muxar-ehiza, txuleta-jan, edo uso-pasa.

Berrelkarketaren adibide dira honako izen elkartuak: ardo- eta kafe-saltzaile, ate eta jantzi-kutxa apurtzaile, txistu- eta danbolin-jotzaile, ile- eta bizar-moztaile, paper-langile ugaltze, toki-izen bilatzaile, zurgin-lantegi garbiketa. Horietan mugatzailea da, aldi berean, izen elkartua. Beste hauetan, berriz, mugakizuna (nahiz oso urriak izan horrelako adibideak): barku betetze eta hustutze, begi itxi-ireki, abere-salerosle.

Idazkerari dagokionez, marrarekin zein bereiz idatz daitezke elkartu sintetikoetako osagaiak. Hala ere, bereiz idatziz gero, zalantza sor daiteke batzuetan nola ulertu behar den begien aurrean dugun elkartua, izen elkartu sintetikotzat ala atributu egiturako elkartutzat (§ 7.1.3c); intsektu hilgarri, esaterako, izan daiteke ‘norbait hiltzeko ahalmena duen intsektua’ (ziztada da hilgarria), baina izan daiteke ‘intsektuak hiltzeko substantzia edo gaia’. Nahasketarik sor ez dadin, atributu egiturako elkartuaren irakurketa duena bereiz idaztea gomendatzen da, eta elkartu sintetikoa, aldiz, marratxoz: intsektu hilgarri / intsektu-hilgarri (bide beretik molekula hartzaile / molekula-hartzaile, etab.). Zain bigarren osagai dutenak, aldiz, elkarturik ematen dira.

⁷¹ Hitz-Elkarketa/3 eta Hitz-Elkarketa/4 liburuetatik hartuak dira adibideak.