Euskararen Gramatika

7.2.6. Asmo, behar, gogo, gura, nahi, beldur, larri⁶⁸, min⁶⁹, egarri, gose, uste mugakizun dutenak

7.2.6a Asmo-elkarte izena eman zitzaien Hitz-Elkarketa/4 (1992) lanean ‘zerbaitetarako asmoa, gogoa, joera…’ adierazten dutelako (eta hemen sartu ziren zale mugakizun dutenak ere; gramatika honetan adjektibo elkartuetan aztertzen dira). Artiagoitiak (2011) osagarria eskatzen duten erlaziozko izenen artean bereizten dituen bost motetatik, izen abstraktuak dira, oro har, hemen aztergai ditugunak, semantikoki, egoera psikologikoak edo behar fisiologikoak adierazten dituztenak. Mugakizun horietako gehienek predikatu konplexua osa dezakete izan (da/du) laguntzaile hartuta (behar izan, beldur izan, egarri izan, gose izan, gura izan, nahi izan, uste izan). Batzuk, gainera, beste aditzen ondoan ere ager daitezke aditz modal gisa (esan asmo dut, etorri behar dut, nahi dut, gura dut, ikusi uste du⁷⁰, § 23.4). Mugatzailea izen kategoriakoa denean, ‘zeren’ nahia, beharra, gura, egarria, gosea… adieraziko du; hots, mugakizunaren osagarria izango da:

Behintzat ez dau itxutuko hau diru gosiak odola aterateko agindubaz (Mogel); Hori ez du aginte goseak ekarri, jakin goseak baizik (Mitxelena); Mikelak, aldiz, afari-min du (Orixe); Garbi ikusi da Euskaltzaindiak eskainitako batasun asmo eta arauek izan duten baietza eta eragina (Euskaltzaindia); Nola ez baitzuten kanporako traturik, diru beharrik etzuten (Duvoisin); Bazter dezagun ordea haur uste hori atso ipuinen ondoan (Jon Muñoz). Handi adjektiboa dute mugatzaile handinahi, handimin, elkartuek. Uste mugakizunak erraz onartzen du adjektibo kategoriako mugatzailea: eder-uste, handi-uste/hantuste, on-uste, zintzo-uste; ‘handi delako ustea’, ‘eder delako ustea’ adieran ulertu behar ditugu. Gure artzain on-uste osoduna (Kirikiño). Gora, behera adberbioak ere ager daitezke mugakizun hauetako batzuen ezkerrean: behera behar, gora nahi, gora behar. Mota honetako izen batzuk nahiko ihartuak daude eta gaurko hiztun askok ez dute mugatzailea eta mugakizuna bereizten jakingo: azkura.

7.2.6b Ezkerreko osagaia aditz partizipioa (batzuetan aditzoina ere bai), edo aditz-lokuzioa ere izan daiteke:

Gure alda-nahiak aurkitu du non ase (Mitxelena); Egondu zen nekerik ekusi ezpalu bezala, ta atera-nai bat erakusten etzuela (Mendiburu); Bizi bearrak agintzen dik emen (Etxaniz); Horrela jakin genezake egunkaria egin diteken ala ez ta orra, jakinlarri orretxek eraso gaitu oraingo aldian (Lizardi); Nola alabaña ez da debekatua izango gauza baten gura, edo egin-naia, egitea gaiztoa bada? (Agirre Asteasukoa); Erdi bearra… erditu bearra… Orra zein izurrik io gaituan (Lizardi); Jaiotze hutsagatik -justiziaz- hiltzea zor duenaren hil-beharrak edo hil-nahiak hartzen dituen hamaika mila izenekilako gaitzek obratzen dutena (Segurola).

‘Partizipioa + beharra dago’ egituran, berriz (adierazi beharra dago, esan beharra dago, etab.), formalki behar mugatzailearekin azaldu arren, balioan ez du alde handirik ‘partizipioa + behar da’ aditz egiturarekin. Beste horrenbeste esan daiteke Euskal Herritik kanpora bizi beharra du eta antzeko egiturez. -z, -n postposizio-atzizkiak ere har ditzakete: hil beldurrez, erori beldurrez, (bere izen ona) garbi-beharrez, ito beharrez, iraungi ustean, han eta hemen eranskin batzuk egin asmotan, apaingarriz edo osagarriz hornitu asmotan… Horrelako egiturak eredu hartuta, batez ere ‘partizipioa + asmotan’ moldea, hedatu da ‘partizipioa + asmoz’, literaturan tradiziorik ez duena. Euskaltzaindiak, horren ordez -tzeko asmoz arautu zuen batasunerako.

7.2.6c Aditz sintagma ere izan daiteke lehen osagai, goiko adibideko Ameriketara joan-behar hori, aurrera sartu nahia, edari mingots hori edan- beharra, gaitzari bideak ebaki beharra, jokabide bateratu batetara bultzatu beharra, ogia ikusi nahia, oro jakin nahi, santu izan nahi. Santutasun edo behintzat santu izan-naia (S. Mitxelena); Ameriketara joan-bear ori Euskalerriarentzat kalte aundia izan dala (J. R. Zubillaga). Esan daiteke aurretik partizipioa zein aditz sintagma osoagoa daramatenean, bi modutako jokabidea erakusten dutela behar, gura eta nahik: izen balioa gorde dezakete eta izen sintagma osatu (garaiz iritsi beharrak bultzatu nau autoa hartzera) edo du laguntzailea hartu eta aditz modal gisa jokatu (garaiz iritsi beharko dut kanpoan utz ez nazaten). Beraz, lexikoaren eta sintaxiaren arteko eremukoak dira egitura hauek.

Ondoko adibideek, bestalde, erakusten dute ‘partizipioa + nahi’ egiturek adjektibo balioa ere har dezaketela: Erle joan naia, ez ezti, ez breska (Mogel); Haurra ernea zen, deneri ohartua, oro jakin-nahia (J. Etxepare). Nahia, adibide horietan, ‘nahi duena’ren baliokide da. Baita beste adibide honetako beharra ere, ‘behar duena’: Hemen nauzu orain ni hil beharra, errugabe izanik (J. A. Mujika).

7.2.6d Bestalde, predikatu sintagma balioan ere ageri zaizkigu mugakizun abstraktua duten elkartu hauek: Ez izan noski egi-beldur ta bai osoki gizon (Lizardi); Gazte dena jostagura baita beti (J. Etxepare); Alta ez ziren ez espantu gose (Erdozaintzi-Etxart); Leitzarrak ez ditugu berriketa-gogo (Orixe).

Berrelkarketa adibideak baditugu, barru-ikara gose, handimin-hazi. Orrelako barru-ikara-gose bai-nazu (Etxaniz). Eta izen elkartu hauek eratorpeneko oinarri ere izan daitezke: handinahikeria, txixaguratu, handi-usteko, zintzo-usteko, jakin-nahiko, on-uste osodun.

Nahi edo gura izenen pareko da gaur bera bakarrik erabiltzen ez den gale, besteek bezala izena, aditz partizipioa edo aditz sintagma ezkerrean har dezakeena (baita adberbioa ere goragale elkartuan): jolasgale, logale, negargale, jangale, bere lana egin gale (Orixe).

⁶⁸ Izen kategoriakoa.

⁶⁹ ‘Gogo’ adierakoa.

⁷⁰ Behar izan, nahi/gura izan eta uste izan aditzek, gainera, onartzen dute -ko prospektiboa zuzenean lotzea (beharko, gurako, nahiko, usteko); gainerakoetan izan laguntzaileak hartzen du marka hori: asmo izango du, beldur izango da eta abar (§ 23.4.1a).