Euskararen Gramatika

7.2.9. Izengoiti adierako izen elkartuak

7.2.9a Bi izen elkarren ondoan emanik osatzen ditugu askotan euskaraz pertsonen izengoitiak; lehena, pertsona horren izen propioa izan ohi da eta bigarrenak, berriz, pertsona horren ezaugarri nabarmenen bat ematen du aditzera. Izen propioaren ondoan adjektibo bat ezarririk ere era daitezke izengoiti elkartuak. Modu bateko baino gehiagoko ezaugarriak aukera daitezke pertsona bat nabarmentzeko: objektuak izan daitezke —abarka, txintxarri, txilibitu, anpolai…—, nortasun-marka hori anatomikoa ere izan daiteke, edo zaletasun edo izaeraren berri ematen duena. Beste batzuetan, lanbidearen edo jatorriaren aipamena egiten du bigarren osagaiak. Sei azpiataletan bana ditzakegu euskal izengoiti elkartuak⁷⁷:

a) Anton Berakatz, Anton Kaiku, Domingo Kanpaña, Joane Talotxu, Josepa Koipe, Madalen Bonbila, Manu Txurrut, Mateo Txistu, Martin Txilibitu, Mikela Txintxarri, Patxi Guzur, Patxiko Txerren, Pello Errota, Pello Kirten, Pepa Negar, Peru Abarka, Santi Anpolai, Txanton Piperri.

b) Etxahun Barkoxe, Etxahun Iruri, Joxe Larraburu, Joxe Lezo, Pello Tolosa.

c) Altza-Haundi, Altza-Txiki, Lazkao-Txiki, Teileri-txiki; Inazio-motz, Joan Manuel Haundi, Joanagorri, Joanito Zaparro, Juanito Koju(a), Katalingorri, Manuel zahar, Tomasa Handi, Txomin Zatar; frantses-txiki, hargin-txiki.

d) Anton Bekozko, Anton Guzurretxe, Garazi Gerrieder, Gaxuxa Mokobipil, Liño Ankabakar, Mari Begiluze, Mikel Eleder, Peru Ilegorri, Tomas Txorimalo, Teresa Kaskazuri.

e) Mari-apain, mari-atso, mari-bandera, mari-bihurri, mari-gorri, mari-matraka, mari-mutil, mari-sorgin, mari-sukalde, mari-zikin.

f) Artobero, Begi-txiki, Esnepel; Ardauzuri, Sardinzar; Lapikotxu; Moldagaitz.

7.2.9b Morfologia osaerari dagokionez, pertsona izen propioa dute lehen osagai horietako gehienek; azken-aurreko azpisaileko Mari ere izen arrunt bihurtu den izen propio orokortutzat har daiteke. Bigarren osagaia da goiko bost azpisail egiteko bide ematen duena. Lehenengo atalekoek izen arrunta dute bigarren osagai, nahiz izengoitiaren barruan egonik letra larriz eman; bereiz idazten dira mota honetako izengoitiak. Bigarrengoek, eskuineko osagaia leku izen propioa izanik, pertsonaren jatorria adierazten dute; hauek ere bereiz idaztekoak dira. Hirugarren azpiatalekoek, bigarren osagaia adjektiboa izatea dute ezaugarri; lehen osagaia, berriz, izen propioa da gehienetan, baina batzuetan leku izena aurkituko dugu (hau da, pertsonari izengoitia ematerakoan jatorrizko herria hartzen da hura izendatzeko), beste batzuetan pertsona izena.

7.2.9c Badira adibide gutxi batzuk izen arrunta edo adjektiboa dutenak lehen osagai, dela lanbidea adierazten duena, dela jatorria, gentilizioa. Laugarren atalekoak “izen propio + adjektibo” modukoak dira batzuetan (adjektiboa bahuvrihi moduko elkartua da ia beti, § 8.2.2), eta “izen propio + izen” modukoak besteetan. Mari lehen osagai dutenak bereizi ditugu beste azpisail batean; esan bezala izen arrunt bihurtu dela esan daiteke (hala erakusten du Euskaltzaindiaren Hiztegiak ematen duen definizioak, “zenbait izenen edo izenondoren aurrean ezarririk, emakumeak erdeinuz izendatzeko erabiltzen den hitza”). Horregatik idazten da letra xehez eta hitz elkartua bera oro har marraz loturik, edo bi osagaiak elkarturik (marizikin).

7.2.9d Eta azken azpisail bat egin dugu izen elkartu arrunt edo izenondo elkartu egiturako izengoitiekin. Batzuek adjektibo “bahuvrihi”en parekoak dira⁷⁸, hots, [izen+izenondo] elkartuak, berez adjektibo kategoriako behar luketenak (§ 8.2.2), baina izen propio gisa erabili direnak: Ni oker ez banago, bi orduko lanean Ondartzak Begi-Txikiren doble belar ebaki bear zin (Tx. Garmendia); Nik eztot ezer ikusi —erantzun eban Lapikotxu, Esnepelen txalopakoak— (Agirre). Beste batzuetan izen kategoriako ‘hitz-andana ihartua’ (§ 7.2.11) da goitizena emateko baliatu dena, izen propio gisa: Gizadi ona, gazteri indartsua: Ardauzuri, Gatzbako, Moldakatx, Artobero, Kaiua, bere seme Anjel (Agirre); Sardinzarrek, ardantegian, bere semea laster da ondo ezkonduko zala esan ei eban (Agirre). Badira, besterik gabe, izen arrunt soilak ere goitizen moduan ageri direnak, aurreko adibideko Lapikotxu nahiz Kaiua esaterako. Edo adjektibo elkartuak, Gatzbako ‘gatzgabe’, Moldakatx ‘moldagaitz’ (§ 8.2.4).

7.2.9e Izen propioak direnez, Peru Abarka, Etxahun lruri eta Garazi Gerrieder modukoak mugagabean joan ohi dira normalean: “Martin Txilibituk esan du”, “Garazi Gerriederren irribarrea”. Izengoiti elkartu hauen emankortasuna aztertzean, ikusten dugu bizi-indarrik ez zaiela falta, gaur egun⁷⁹: Matxin Burdin (Martin Fierro-ren itzulpen ezaguna), Antonino Apreta, Kandido Txapuza, Simon Besaluze, Santi Nonzebarri, Satan Bihotz-txiki. Emankorrak gertatzen ari dira, gainera, pareko erdal izengoiti ezagunak euskaraz emateko orduan, Euskaltzaindiak arautu dituen pertsona-izenak aztertzean ikus daitekeen bezala⁸⁰: Adalberto Garailea, Alberto Artz(a), Alberto Handia, Alfontso Ausarta, Alfontso Konkistatzailea, Alfontso Mendakaria, Alfredo Handia, Antso Azkarra, Dionisio Nekazaria, Eduardo Ele-ederra, Eduardo Zaharra, Erik Aizkora Odoldua, Erik Gorria, Karlos Gaztea, Rikardo Lehoi bihotz(a) (erregea), Federiko 1 Bizargorri(a) (enperadorea), Filipe Zuhurra, Fernando Zuzena, Artaxerxes Eskuluze(a), Karlos II Burusoil(a), Enrike Txori-ehiztari(a), Juan Lurgabe(a), Walter Landerra. Erdi Aroan ere baziren euskaraz hauen parekoak: Domingo de Behorburu, Garzia Hartzburu. Izen elkartu arrunt edo adjektibo elkartu egiturakoak dira, berriz, amerindiar buruzagien izenak emateko arautu diren beste hauek: Adar Berde, Belatz Beltz, Bele Txiki edo Bufalo-konkor.

7.2.9f Hala ere, hauxe irakur daiteke Hitz-Elkarketa/1 liburuan: “beren burua euskalduntzat duten askok eta askok (bizigunez, lanbidez edo adinez erdararen erasana gogorrago jasaten dutenek bereziki) nekez sortzen dituztela era honetako esaerak: Pipi calzaslargas bat mingain-puntanago sentitzen badute Periko Metxala edo Olentzero Begigorri baino, ez da euskal eraikuntza sintagmatiko hori erdarazkoa baino korapilatuagoa delako, hiztun horiek erdal kontzeptu-sareak eta irudi-munduak kolpatuago daudelako baizik: Ramos Azkarate «Galtzaundi»-ren garaian baino agitz kolpatuago, nolanahi ere” (215).

⁷⁷ Hitz-Elkarketa/1 lanetik hartuak dira adibideak (1987: 209-216, 445-450). Lan horretan Peru Abarka izena eman zitzaion elkartu mota honi.

⁷⁸ Hitz-Elkarketa/1 lanean astaputz moduko elkartuetan aztertu ziren, hau da hemen elkartu exozentrikotzat hartu ditugunekin batera (§ 7.2.10). Baina adibideetan argi ikusten da izen propio balioa dutela eta horregatik ikusi dugu egokiago izengoitiekin batera ematea.

⁷⁹ Gaur egun bakarrik ez. Aspaldiko ohitura izan da izengoiti elkartuaz baliatzea, Erdi Aroko nafar dokumentuak lekuko. Peru Abarka modukoak dira garai horretako Garindo Aketza (grafia euskara batura egokitu dugu), Eneko Behia, Garzia Erlea, Tota Zerria, Semen Zapata, Juan Orti Sudurra… Beste hauek, berriz, Mikel Eleder elkartuaren egiturakoak dira: Domingo Burugorri, Berasko ahozabala, Elbira Mutil Ederra, Domenka begi urdina…

⁸⁰ Aipatu egituretako izengoitien zerrenda luzea aurki daiteke ondoren aipatzen diren arauetan.