Euskararen Gramatika

7.2.7.2. Egile adierako elkartu sintetikoak

7.2.7.2a Ugariak dira euskaraz [izena + _iz[aditzoina + -le/-tzaile]_iz] nahiz [izena + _iz[aditzoina + -gailu, -garri, -ki]_iz] egiturako elkartuak, bai literatura tradiziokoak eta bai azken urteetan sortuak ere. Eredu emankorra da, beraz, euskaraz, adibidez, lanbide izenak, objektu eta aparatu izenak edo beste modu bateko terminoak sortzeko⁷¹:

Eratorpenari eskainitako partean, -le/-tzaile atzizkiak aztertzean esan dugu (§ 4.2.4) atzizki horrek aditzoinaren kanpo argumentua (egilea zein esperimentzailea) xurgatzen duela, eta barne argumentua izen elkartuko lehen osagai gisa gauza daitekeela. Horixe da, hain zuzen, goiko izen elkartuetan ikus dezakeguna. Aterki, bertso, bide, bizi, boto, diru, esne… mugatzaileek dagokion aditzoinaren (sal, bil, erakuts, eman, jaso, sal, hurrenez hurren) barne argumentua adierazten dute.

7.2.7.2b Bestalde, ohikoena ez izan arren, -ari atzizkia ere erants dakioke aditzonari (§ 4.2.2). Beraz, ez da harritzeko behor-gidari, bulego-zaindari, erbi-ehiztari, film-kritikari, ontzi-gidari moduko elkartuak aurkitzea; horietan ere, barne argumentua adierazten du ezkerreko osagaiak.

Egile elkartu sintetikotzat har daitezke, halaber, zain bigarren osagai dutenak eta, literatura tradizioko adibide ugariez gain, azken urteetan lanbide bateko edo besteko pertsonak izendatzeko baliatu ditugunak: aberezain/abeltzain, arimazain, artxibozain, artzain, atezain, baratzezain, bidezain, diruzain, erizain, erlezain, ertzain, etxezain, euskaltzain, ganaduzain, haurtzain, itzain, labezain, liburuzain, mahaizain, sabeltzain, txerrizain, udaltzain. Egia da gehienetan bigarren osagai gisa ageri dela zain; baina gaur gutxi erabilia dela esan arren, sarrera eman dio Euskaltzaindiaren Hiztegiak, izen kategoriakoa dela esanaz. Badu, beraz, beregaintasuna. Horregatik sartu dugu izen elkartuetan, zinemaldi, erredakzioburu, babesgune, errektoreorde eta abar bezalaxe (§ 7.2.2.3f).

7.2.7.2c Hemen sar daitezke -gailu, garri edo -ki₁ atzizkiaz eratorritako izenak mugakizun dituztenak ere. Eratorpenean esan bezala (§ 4.4.1), atzizki hauek ‘baliabidea, tresna’ adiera ematen diote sortzen den izenari eta, aldi berean, badakigu ‘baliabidea’ adieraz daitekeela -z (edo -kin) postposizio sintagma baten bidez, baina baita sintagma ergatiboaren bidez ere: objektu horrek beroa neurtzen du, aparatu horrek boza goratzen du, aparatu horrek euria neurtzen du / objektu horrekin, horren bidez grapak kentzen ditugu, aparatu horren bidez (horrekin) kilometroak kontatzen ditugu… eta abar. Berriro ere, aditzoinaren barne argumentua adierazten du ezkerreko osagaiak, mugatzaileak:

⁷¹ Hitz-Elkarketa/3 eta Hitz-Elkarketa/4 liburuetatik hartuak dira adibideak.