Euskararen Gramatika

7.2.7.3. Ekintza adierako elkartu sintetikoak

7.2.7.3a ‘Gertaera, ekintza’ adierako mugakizunak dituzte mota honetako izen elkartuek. -dura, -era, -keta-, -kuntza, -pen… atzizkiek, aditzoinari erantsirik, sortzen duten izenak ‘gertaera’, ‘ekintza’ adieraz dezake, baina baita ‘emaitza’ edo ‘ondorioa’ ere (§ 4.5). ‘Gertaera’ izenek bakarrik bidera dezakete, ordea, osagarri-buru erlazioa, ez ‘ondorio’ izenek. Hau da, erosketa izan daiteke ‘erostea’, nahiz ‘erosi d(ir)ena(k)’; lehena da ‘gertaera’, ‘ekintza’ adierakoa, ez bigarrena. Lehen adierakoa da, beraz, liburu-erosketa izen elkartuko mugakizuna; eta liburu mugatzailea, ekintza horretan ‘zer’ erosi den adierazten duena. Eratorpenari eskainitako atalean aztertzen da zer motatako aditzoinei eransten zaien, batez ere, atzizki bakoitza. Batzuek da motako oinarria hartzen dute; beste batzuek, ostera, du edo da/du motakoa.

Kasu guztietan, osagarriak, ezkerreko osagaiak, barne argumentua biltzen du. Aldea honetan datza: da motako aditzetan, argumentu hori subjektu gisa agertuko da sintaxian; du motako aditzetan, berriz, objektu gisa. Aldatu, amaitu, hasi, sartu… da motakoak izanik, ‘ikastaroa amaitu’, ‘demografia aldatu’, ‘gizartea aldatu’, ‘mendea hasi’, ‘nobizioa(k) sartu’… irakurketa dute beheko izen elkartuek. Beste askotan, ordea, ‘norbaitek adarra jo, bertsoak paratu, botoa eman, denbora galdu, hazia erein, lana utzi, adimena aztertu, bidea aldatu, datuak bildu, jantzia(k) garbitu, hitzak josi, txostena(k) prestatu, berria(k) laburtu, erlijioa irakatsi, etxea(k) eraiki, industria irauli, lana eskaini, ura kutsatu’ eta abar gisa ulertzen ditugu:

7.2.7.3b Gerta daiteke atzizki berezirik ez izatea ‘gertaera, ekintza’ adierako izenak (§ 4.6); baina Euskaltzaindiaren Hiztegiak argi erakusten du horixe dela, hain zuzen, izen hauen adiera (edo adieretako bat, behintzat): jorra ‘jorratzea’, erakutsi (izen kategoriakoa) ‘erakustea’, eske ‘eskaria, eskatzea’, jan (izen kategoriakoa) ‘jatea’, ehiza ‘animaliak harrapatzea edo hiltzea helburu duen jarduera’… Mota honetakoak dira ondoko izen elkartuak: artajorra, barkamen-eskea, behaztopa, diru-eske(a), egun-pasa, esku-erakutsi, ezkontza-eskea, gau-pasa, hitz-etorri, hitz-jario, muxar-ehiza, txuleta-jan, edo uso-pasa.

Berrelkarketaren adibide dira honako izen elkartuak: ardo- eta kafe-saltzaile, ate eta jantzi-kutxa apurtzaile, txistu- eta danbolin-jotzaile, ile- eta bizar-moztaile, paper-langile ugaltze, toki-izen bilatzaile, zurgin-lantegi garbiketa. Horietan mugatzailea da, aldi berean, izen elkartua. Beste hauetan, berriz, mugakizuna (nahiz oso urriak izan horrelako adibideak): barku betetze eta hustutze, begi itxi-ireki, abere-salerosle.

Idazkerari dagokionez, marrarekin zein bereiz idatz daitezke elkartu sintetikoetako osagaiak. Hala ere, bereiz idatziz gero, zalantza sor daiteke batzuetan nola ulertu behar den begien aurrean dugun elkartua, izen elkartu sintetikotzat ala atributu egiturako elkartutzat (§ 7.1.3c); intsektu hilgarri, esaterako, izan daiteke ‘norbait hiltzeko ahalmena duen intsektua’ (ziztada da hilgarria), baina izan daiteke ‘intsektuak hiltzeko substantzia edo gaia’. Nahasketarik sor ez dadin, atributu egiturako elkartuaren irakurketa duena bereiz idaztea gomendatzen da, eta elkartu sintetikoa, aldiz, marratxoz: intsektu hilgarri / intsektu-hilgarri (bide beretik molekula hartzaile / molekula-hartzaile, etab.). Zain bigarren osagai dutenak, aldiz, elkarturik ematen dira.