Euskararen Gramatika

6.5.3. des-

6.5.3a Euskarak bere egin du aurrizki erromantze hau eta euskal jatorriko oinarriei erantsi. Kategoria batekoak baino gehiagokoak izan daitezke oinarri hauek.

6.5.3b Aditz telikoek har dezakete des-, amaiera jakina duen prozesua edo gertaera adierazten dutenek. Aurrizkiak, berriz, ‘kontrakoa’ balioa ematen dio oinarriari; aditzoinak adierazten duen ekintzaren kontrakoa, alegia. Oraingoan ere ugariak dira hiztegigileek hiztegi elebidunetan emandako ordainak, baina literatura tradizioan erabili gabeak. Ber-/bir- aurrizkia aztertzean esan bezala, tradizioa dutenak edo azken urteetan sortu eta erabiliak hartu ditu kontuan Euskaltzaindiak; corpusetan ageri diren batzuk ere gehitu ditugu ondorengoen artean: desagertu, desarmatu, desberdindu, desbideratu, desegin, desitxuratu, desobeditu. Maiztasun handiegirik gabe, baina beste hauek ere aurki ditzakegu corpusetan: desadoretu, desadostu, deseman (Zuz. arloan), deseraiki eta abar.

Ez da beti erraza euskal eratorria dugun ala mailegu egokitu hutsa den erabakitzea; hala gertatzen da, esaterako, desamortizatu, desanexionatu, desinfektatu edo desordenatu aditzen kasuan. Berez interpreta daitezke amortizatu, anexionatu, infektatu eta ordenatu oinarri hartu eta aurrizki bidez eratorririko aditz gisa; baina baita desamortizar, desanexionar, desinfectar edo desordenar gaztelaniazkoen egokitzapen gisa ere.

6.5.3c Hain emankorrak ez izan arren, adjektiboak ere izen daitezke oinarri: desatsegin, desberdin, desegoki, deseroso, desleial, desonest. Baita izenak ere: deserri, desohore, desordu, desoreka, destenore, desplazer. Hemen ere badira zalantza sortzen dutenak, eratorritzat hartu ala mailegu egokitutzat: desondra, desordena.

6.5.3d Des- aurrizkia daramaten aditzek ondoren -le, -tzaile, -pen, -garri eta abar har ditzakete. Eta aurrizki honen bidez eratorririko adjektiboek, berriz, adjektibo oinarriak eskatzen dituzten atzizkiak har ditzakete, -tasun, edo -tu, esaterako. Izenek ere har dezakete -tu (desohoratu).