Euskararen Gramatika

6.5. Eratorpena. Aurrizkiak (ber-/bir-, des-, erdi-, ez-)

6.5.1. Sarrera

6.5.1a Atzizkiek ez bezala, aurrizkiek ez dute oinarriaren kategoria aldatzen: birrarto, desegin, desberdin. Arto izena da eta birrarto ere bai; egin aditza da eta desegin ere bai; berdin adjektiboa da eta kategoria berekoa da desberdin ere. Hizkuntzalariek bigarren ezaugarri bat ere nabarmendu dute, kategoria bateko baino gehiagoko oinarriei lotzen zaizkie aurrizkiak; beheraxeago ikusiko dugu izenek eta aditzek har dezaketela bir- eta aditzek zein adjektiboek des-.

6.5.1b Bestalde, gauza jakina da euskal aurrizkien urritasuna, bai eta urritasun honen aurrean euskal gramatikariek izan duten kezka ere (hor daude adibidez Mitxelenak Arantzazuko biltzarrerako eginiko txostenean esandakoak). Areago, euskal aurrizki deitzen ditugun horietatik batzuk latinetik edo erromantzetik hartuak ditugu. Aurrizkien ordain asko hitz elkarketan aztertuko ditugu (§ 7.2.2.3g, § 7.2.2.4). Izan ere, bi motatako aurrizkiak bereiz ditzakegu, oinarriarekin duten harremanaren arabera: oinarriaren modifikatzaile huts direnak, eta argumentu egitura dutela esan daitekeenak (Gràcia & Azkarate 2000). Prefijo eta prehistoria eratorriak dira, hurrenez hurren, bi balio horien adierazle. Prefijo bada pre- (aurretik) doan hizkia; baina prehistoria ez da aurreko historia, baizik ‘historiaren aurreko garaia’; horregatik esan dezakegu pre- argumentu egituradun preposizioen pareko dela, prehistoria izeneko burua, eta historia osagarria. Euskarak burua eskuinean duenez (§ 1.4), eskuineko osagaien bidez ordezkatzen ditugu erdal argumentudun aurrizkiak (pre-, post-, contra-, etab.). Modifikatzaile direnak, berriz, ezkerreko osagaien bidez. Hurrenez hurren, historiaurre, gerraoste / aurrizki, gainzama. Esan bezala, hitz elkarketan aztertuko ditugu egitura hauek (ikus “Mugakizun bereziko izen elkartuak” § 7.2.2.3g eta “Mugatzaile bereziko izen elkartuak” § 7.2.2.4). Hemen aztertuko ditugun aurrizki guztiak, jakina, dagozkien oinarrien modifikatzaileak dira.

6.5.2. ber-/bir-

6.5.2a Lema aukeratzea ez da erraza. Villasantek bir- hautatu du; Lafittek bir- eta ber- aurrizkiak (pluralean) aipatzen ditu; Mitxelenak (1977b) ere “prefijo ber-, bir-” dio. Azkuek morfema bakar baten alomorfotzat hartzen dituela esan daiteke, bir- askoz emankorragoa dela zehaztuaz. Izenari erantsitako hitz zaharretan, bestalde, bir- da ageri den alomorfoa; zenbatzailearekin, ostera, ber- (berrogei, berrehun). Larramendiren hiztegian (1745) biak ageri dira, nahiz badirudien bir- dela maizen erabilia; gainera, ber- formaren ondoan askotan bir- aurrizkiaz osatutako aditza aurki daiteke. Lhandek (1926) ere bi alomorfoei ematen die sarrera. Zalantzak izanez gero, hiztegian begiratzea da gomendagarriena euskara estandarrerako zein forma den egokiena jakiteko.

Aditzei lotzen zaie ber-/bir-, baina ez du edozein aditzek onartzen ber-/bir- aurrizkia, telikoak izan behar dute aditzok (Gràcia et al. 2000); hau da, amaiera jakina duen gertaera adierazten dutenek bakarrik har dezakete bir-. Horrek esplikatzen du *berregon edo *berribili modukorik sortu ezina.

6.5.2b Hiztegigileek ber-/bir- aurrizkidun aditz askori eman diote sarrera, gaztelaniazko re- aurrizkidunen ordain gisa. Euskaltzaindiak, ordea, literatura tradizioan ageri direnak arautu ditu estandarrerako: berraztertu, berregin, berreraiki, berrerosi, berresan, berreskuratu, berrezarri, berrikusi, berpiztu, berretsi, birjaio, birlandatu, birlandu, birloratu, birmoldatu, birsaldu, birsortu. Aditzak adierazten duen ekintza edo gertaera errepikatzea, berriro gertatzea, hori da aurrizkiak gehitzen dion balioa.

6.5.2c Euskararen ondare lexikoan aurki ditzakegu izenari bir- erantsirik sorturiko izen eratorriak ere: birrarto, birrazi, birgari, birririn, birloba, birlora, birzahi… ‘Bigarren aldiz lortzen dena’ izan daiteke oro har izen hauen adiera. Eratorbide ihartutzat eman daiteke. Mota honetakoak ditugu birraitona edo birramona ere.

6.5.2d Bi aurrizki ezin dira metatu, baina bai hitz berean aurrizkia eta atzizkia azaldu; zehazkiago esateko, aurrizkidun aditzak, beste edozein aditzek har ditzakeen atzizkiak hartzen ditu: berrikusle, berronespen, berpizgarri, berpizkunde…

6.5.3. des-

6.5.3a Euskarak bere egin du aurrizki erromantze hau eta euskal jatorriko oinarriei erantsi. Kategoria batekoak baino gehiagokoak izan daitezke oinarri hauek.

6.5.3b Aditz telikoek har dezakete des-, amaiera jakina duen prozesua edo gertaera adierazten dutenek. Aurrizkiak, berriz, ‘kontrakoa’ balioa ematen dio oinarriari; aditzoinak adierazten duen ekintzaren kontrakoa, alegia. Oraingoan ere ugariak dira hiztegigileek hiztegi elebidunetan emandako ordainak, baina literatura tradizioan erabili gabeak. Ber-/bir- aurrizkia aztertzean esan bezala, tradizioa dutenak edo azken urteetan sortu eta erabiliak hartu ditu kontuan Euskaltzaindiak; corpusetan ageri diren batzuk ere gehitu ditugu ondorengoen artean: desagertu, desarmatu, desberdindu, desbideratu, desegin, desitxuratu, desobeditu. Maiztasun handiegirik gabe, baina beste hauek ere aurki ditzakegu corpusetan: desadoretu, desadostu, deseman (Zuz. arloan), deseraiki eta abar.

Ez da beti erraza euskal eratorria dugun ala mailegu egokitu hutsa den erabakitzea; hala gertatzen da, esaterako, desamortizatu, desanexionatu, desinfektatu edo desordenatu aditzen kasuan. Berez interpreta daitezke amortizatu, anexionatu, infektatu eta ordenatu oinarri hartu eta aurrizki bidez eratorririko aditz gisa; baina baita desamortizar, desanexionar, desinfectar edo desordenar gaztelaniazkoen egokitzapen gisa ere.

6.5.3c Hain emankorrak ez izan arren, adjektiboak ere izen daitezke oinarri: desatsegin, desberdin, desegoki, deseroso, desleial, desonest. Baita izenak ere: deserri, desohore, desordu, desoreka, destenore, desplazer. Hemen ere badira zalantza sortzen dutenak, eratorritzat hartu ala mailegu egokitutzat: desondra, desordena.

6.5.3d Des- aurrizkia daramaten aditzek ondoren -le, -tzaile, -pen, -garri eta abar har ditzakete. Eta aurrizki honen bidez eratorririko adjektiboek, berriz, adjektibo oinarriak eskatzen dituzten atzizkiak har ditzakete, -tasun, edo -tu, esaterako. Izenek ere har dezakete -tu (desohoratu).

6.5.4. erdi-⁵⁰

Ez da erraza erdibide, erdi-ase edo erdikusi non sailkatu asmatzea. Izan ere, Euskaltzaindiaren Hiztegiak bi kategoria ematen dizkio erdi lexemari. Izena da batetik, beste izen baten eskuinean ageri dena, eta “mutur edo ertzetatik distantzia berera dagoen puntu edo aldea” adierazten duena: erdi prezioan (saldu), erdi-lanak, erdibide. Izen elkartu dira adibide horiek, zalantzarik gabe; gehienez ere mugatzaile bereziko elkartutzat hartuko genituzke (hala egiten du Hitz-Elkarketa/3 lanak ere). Adberbio kategoria ematen dio EHk, bestetik, “erdizka” adierarekin; balio honetako erdi- da izenondoen, adberbioen edo aditzen aurretik ageri dena (gaztelaniazko edo frantsesezko semi- aurrizkiaren parekoa): erdi biluzik, erdi hilik, erdi hutsa, erdi hutsik, erdi-ikusi, erdi negarrez, erdi txantxetan, erdi zabalik. Euskaltzaindiaren Hiztegiak ‘erdizka’ adiera honetan sartzen ditu erdi gizon eta erdi emakume ere, ‘erdizka’ balioa duelakoan. Beraz, kategoria bati baino gehiagori eransten zaion heinean, bat dator aurrizkien ezaugarriekin. Horrek eraman gaitu hemen sartzera erdal semi- aurrizkiaren baliokide den erdi-.

Adjektibo, aditz, adberbio eta izenei erantsirik doan erdi-ren adibideak dira, hurrenez hurren, ondorengoak. Guztietan ‘erdizka’ adiera du erdik (nahiz Hitz-Elkarketa/3 lanean aitortu askotan ez dela erraza jakitea zein adierakoa den izenaren ezkerrean ageri den erdi, “erdizka” ala “mutur edo ertzetatik distantzia berera dagoen puntu edo aldea”, alegia):

Adjektiboekin eta adberbioekin da bereziki emankorra; askoz gutxiago aditzekin.

6.5.5. ez-

Azkuek, Villasantek eta Lafittek aurrizkien artean aztertzen dute, ukatzeko erabiltzen dugun elementu bera dela esanez. Nolabaiteko beregaintasuna duenez, esan al daiteke aurrizki dela? Baietz uste dugu, beregaina denean perpaus mailako elementua delako, bereziki aditzaren inguruan ageri dena (§ 22.9.3.7). Ondoko adibideetan, berriz, izenari edo adjektiboari erantsirik aurkituko dugu: ezaldi, ezbehar, ezezagun, ezgarai, ezgauza, ezizen, ezleku, ezordu, ezoren, ezuste; ezatsegin, ezaxola, ezberdin, ezdeus, ezezagun, ezgai, ezikasi, ezjakin… Berehala ohartzen gara askotan ez dagoela alde handirik des- eta ez- aurrizkien artean eta bikoteak aurki ditzakegula, batez ere adjektiboak oinarri ditugunean: desordu/ezordu, desatsegin/ezatsegin, desberdin/ezberdin…

Batez ere izenondoari eransten zaizkion atzizkientzat izan daitezke oinarri aurrizkidun forma hauek: ezdeustasun, ezjakintasun, ezdeustu, ezdeuskeria…

6.5.6. Beste aurrizki batzuk: erre- (arra-), anti-

6.5.6.1. erre- (arra-)

Villasantek (1974) aurrizkien artean sartzen du aurrizki hau, berez erdal re- aurrizkiaren euskarazko egokitzapena baino ez dena. Ematen dituen adibide gehienak mailegu egokitutzat hartuko genituzke, hala nola erredoblatu, errekeritu, erremediatu, errendatu, errepartitu, errepika edo errezuzitatu. Mailegu egokituak dira, halaber, OEHtik hartu ditugun erreforma, errekalatu, errekontatu, errematxatu eta beste asko. Euskal oinarria dute, ordea, beste hauek, erreberritu, errebidatu, erregaldu. Ipar-ekialdeko arra- aldaera ageri da arrailoba, arramaiatz edo arraseme izenetan, eta arrabizi, arraerori, arragoratu, arraikusi, arrajin, arramoldatu edo arra-oritarazi aditzetan. Arra- aldaera bizirik dago gaur ere ipar-ekialdean, honako adibide hauek erakusten dutenez: Hitzeman du bestalde erien asurantza kutxa arramoldatuko dela eta sei hilabete barne ezagunko dela hori nolatsu eginen den (Herria); Lehenagoko aldi batez aipatü badeitzüegü ere, arra-oritaraz dezagün, halaber, Domingo Garat trajeria hontan ariko direnetan kargü nausien etxekizaleak zoin diratekean (Herria).

6.5.6.2. anti-

Bada beste erdal aurrizki bat ere, anti-, tarteka euskal oinarriei erantsirik aurki dezakeguna; ez da emankorra, baina zenbait hitz eratorri sortu ditu: antiabertzale, antiamatasun, antimendekotasun, antisorgailu…

⁵⁰ Ikus Hitz-Elkarketa/3 (1991: 163-170).