Euskararen Gramatika

6.3.7. -xe

Azkuek (1923-1925) dioen bezala, adjektiboei erantsirik ‘gehiegi’ adiera ematen dio oinarriak adierazten duen kualitateari (§ 14.10.3b), ekialdeko euskalkietan: gazixe, handixe, ttipixe. Erabilera orokorragoa da -ago konparazio markaren aurretik kokatzea bai adjektiboekin eta bai adberbioekin, ‘pitin bat’ adiera emanaz: berrixeago, gaztexeago, handixeago, laburxeago, luzexeago, txikixeago, zaharxeago; aurreraxeago, atzeraxeago, beheraxeago, goraxeago… Partizipio burutuek ere har dezakete -xe, ‘aski, nahikoa’ balioa emanik: ahaztuxe, garatuxe, landuxe, utzixe. Eskual-herri betean, asko etxetarik haizatua eskuara; utzia edo utzixea (Hiriart-Urruti); Ahaztuxe nituen lerrook, eta hala jarraituko zuten ez bagintuzte britainiarrek kolpetik iratzarri (Berria).

Zalantza handiagoak sortzen ditu erakusleei eransten zaien -xek (orduantxe, oraintxe adberbioetan ageri denak). Eratorpen atzizkitzat hartu behar ote dugu? Batetik, balio indargarria ematen dio erakusleari, hauxe, horixe, honexek, eta, alde horretatik, defenda dezakegu marka gramatikal huts baino zerbait gehiago badela. Baina kokaguneari erreparatzen badiogu ikusiko dugu batzuetan postposizio atzizkiaren aurretik doala, baina beste batzuetan atzetik (honetaraxe, honekintxe, horretarakoxe, holakoxe…). Eta kapitulu honen hasieran flexio morfemen eta eratorpen morfemen arteko aldeak aztertzean esan dugunez, eratorpena beti doa flexioaren aurretik (§ 3.1j). Eta horrek esan nahi du nekez har dezakegula -xe benetako eratorpen atzizkitzat.