Euskararen Gramatika

6.3. Eratorpena. Irizpen-atzizkiak: atzizki handigarriak eta txikigarriak (-kote, -ño, -tsu, -txo, -tzar, -xe, -xka, -xko)⁴⁷

6.3.1. Sarrera

Atal berezia osatzen dute pertsonei edo gauzei buruzko ikuspuntu edo iritzi subjektiboa adierazteko baliatzen ditugun atzizkiek. Sufijos apreciativos deitu zaie horrelakoei gaztelaniaz eta hiru azpiataletan banatu dituzte: handigarriak, txikigarriak eta gutxiespenezkoak (poblacho, villorrio, niñato…). Oinarriari eransten dioten ñabardura semantikoaz gain, badituzte bestelako ezaugarriak ere: ez dute oinarriaren kategoria aldatzen, eta kategoria bateko baino gehiagoko oinarriei erants dakizkieke (umetxo, txikitxo, berandutxo), nahiz ñabardura semantikoa ez beti berbera izan. Emankortasunean ere badira aldeak berehala ikusiko dugunez; batzuk ia edozein izeni edo izenondori erants dakizkieke, beste batzuk ez. Atzizki hauen beste ezaugarri bat flexio hizkien aurre-aurrean agertzea da; beraz, gainerako eratorpen-atzizkien ondoren: bertsolaritxo (*bertsotxolari). Ezaugarri horiek kontuan izanik, flexio hizkietatik gertu daudela esan izan da; euskaraz, esaterako, EGLUn eta Gramatika honetan ere, adjektiboaren mailakatzeaz ari garela aipatu ditugu adjektiboa oinarri duten mota honetako eratorriak; mailakatze horretarako marka morfologikotzat hartu ditugu. Hala ere, ondoren aztertu ditugun atzizkiek badute esanahi lexikoa, ez dira marka gramatikal hutsak. Eta flexio-morfemen aurretik kokatzen ditugu (artikuluaren, kasu markaren…. aurretik). Horrek guztiak eraman gaitu -txo, -ño, -kote eta horien antzeko atzizkiei Eratorpenean atal bat eskaintzera. Beste gramatika batzuetan ere, RAEren Nueva gramática de la lengua españolan edo Bosque eta Demontek argitaraturiko Gramática descriptiva de la lengua españolan, atal berezi bat eginaz, baina Eratorpenaren barruan aztertu dituzte horrelako atzizkiak. Euskaraz sail honetako atzizkiak horrenbeste ere ez direnez, alfabetoaren arabera zerrendaturik aztertuko ditugu; goraxeago esan bezala, gaztelaniaz hiru azpisail bereizi dituzten arren, euskaraz oro har handigarriak eta txikigarriak baino ez dituzte aipatu gramatikariek. Hala ere, ez da zaila zenbait eratorriren kasuan gutxiespenezko kutsua antzematea.

6.3.2. -kote

6.3.2a Izenari eransten zaion atzizki handigarria, begikote, gizonkote, lagunkote, liburukote, mutikote, xexenkote⁴⁸: Esaterako, ez dakit gizontxo txiki bat ote den ala gizonkote handia (Azkargorta); Hala direlako gauzak: gizonkote handiak direlako, hain zuzen, gauza txiki-txikietarako eginak daudenak (Elorriaga); Anaren gurasoen etxera aldatu nintzen umea jaio zenean; mutikote bat, hiru kilo eta zortziehun gramo, pentsa! (Zaldua); Neskaren begikote ilun eta sorgindu itxurako haiek une batez nire aurpegian pausatu ziren (Berrizbeitia); Xexenkote! Ez adi horrela jarri! (Goenkale).

6.3.2b Adjektiboek ere hartzen dute -kote: baldarkote, gizenkote, gorrikote, handikote, lasaikote, lodikote, mardulkote, mozkote, onkote, puztukote, sendokote, tontokote, zozokote. Oro har, adjektiboei eransten zaizkien gainerako irizpen atzizkiek bezala, eratorri hauek ere ‘aski’ ñabardura hartzen dute, ‘aski ona’, ‘aski lodia’… Eta batzuek gutxiespen kutsua ere izan dezakete. Ikus ditzagun adibide batzuk: Beltzarana zen, mozkote samarra, isil, (Egunkaria); Hortaz —ari zen mutiko sendokote bat—, esan diot Justini gure logelan ezkutatzeko (I. Mendiguren); Zure izaera baldarkote horrek galtzen zaitu (Goenkale); Koadrilako bat da handia. Gizenkote askoa (Goenkale); Atzamar mozkote, horitu haiek luzatu (Goti); Nire sudur gorri puztukote hau eta nire aurpegiko ubeldurak (Lertxundi); Tipo meharra da, ile-horia, betaurrekoduna, beste zozokote bat Jan korrikalaria bezala (Rey).

6.3.2c Zenbatzaileei ere erants dakieke -kote, baina izen multzokaria da sortzen den eratorria (bikote, hirukote, zortzikote, § 4.3.8a).

6.3.3. -ño

6.3.3a Hegoaldean -txo bezala, Iparraldeko testuetan bereziki emankorra da atzizki txikigarri hau. Zuberoan -ñi aldaera ageri da: amañi, aitañi, maiteñi, urzoñi. Izenei eransten zaie, bizidunei zein bizigabeei, zenbakarriei eta zenbakaitzei, baita izen elkartuei ere:

6.3.3b Aurkitu dugu beste atzizki txikigarri baten ondotik doan -ñoren adibide bat ere, herrixkaño. Ikus ditzagun adibide batzuk. Nire haurtzaroan fama txarra zuen Lanbarak gure xaharren mihietan, huntza entzutean erraten baitzuten, halako trufaño batekin: “Lanbarako ülün-zeinüa!” (iluñabarreko ezkila) (Argia); Egun, berriz itzuliño bat eginez delako estreinaldirat, argazkiño batzu ager-araziz egun xoragarri horren lekuko eta oroitgarri, hauxe dugu azpimarratu nahi (Herria); Diapo-irudien bidez, arras arrotza ginuen Afrikako ugarte ttipi horren doi bat ezagutzeko paradaño bat ukan dugu (Herria); Mende erdiño batek zonbat egun ditu (Herria); Badira ere Hendaian bildu direnak eta andanaño bat Daniel Poulou deputatuaren etxe aintzineraino itzuliño bat egin duena… (Herria); Hori da, eta hor Eñaut Etxemendi erakasle erneak ere egin zituen zenbait urteño (Herria); Deneri, Guy Poulou auzapezak egin daizkiote konplimenduak eta zintzur bustitzeño batekin segitu da elgarretaratze hori (Herria).

6.3.3c Adjektiboei ere erants diezaiekegu -ño, kolore adjektiboei (gorriño, horiño, xuriño). Aurki ditzakegu beste adibide bakan batzuk ere, baina ez da oso emankorra: bereziño, besteño, handiño, ttipiño. Toki bereziño bat egina zaio Frederic Lafitte mendigoizale gazteari (Herria); Ateak zerratuko dituela iheslarieri edo doi-doia arteka ttipiño bat utziko idekirik (Herria); Erromanoek egin zubi zahar beregizkoaren muthurretik etxe xuriño batzu, eslaian, harrapatzera bezala badoazkio petik gora (J. Etxepare); Eta orai horra nun besteño bat plazaratu duen, berdin aberatsa, “Euskal-Herriko etxeak” (Herria). Dena den, ez dago argi adibide horietan atzizki txikigarria izenondoari bakarrik dagokion ala [izen+adjektibo] adjektibo sintagma osoari; adierari erreparatuaz, badirudi sintagma osoa dela atzizki txikigarriak besarkatzen duena.

6.3.4. -tsu

Bereziki ekialdean izenei erantsirik ‘gutxi gorabehera’ adiera gehitzen die oinarriei: orentsu, artetsu, erditsu… Bi oihanen artetsuan bada ur erreka bat (Duvoisin); Iragan mendearen erditsuan, mila zortzi ehun eta berrogoi’ta zortziko Erreboluzione-egunetan (Barbier). Adjektiboek ere hartzen dute -tsu: azkentsu, berdintsu, igualtsu, lehentsu. 1528an Otsailaren azkentsuan, gizon gazte hetarik bat, bertziak eskolan direlarik, sartzen da ganbara hartan (Laphitz); Urriaren lehentsu hartan zen (Larre).

Adberbioei eta izenordainei erantsirik ageri zaigun -tsu ere sail honetan (txikigarrien sailean) sar dezakegu, izenei erantsirik hartzen duen ‘gutxi gorabehera’ adiera berean: bezalatsu, halatsu, nolatsu, nortsu, nontsu, zenbatsu… Teofilo Mariak arrazoi du alde batetik, aita, zeren a), b) eta c), baina bestetik ez du, zeren d), e) eta f); baina, Domingoren arrazoiei bagagozkie, halatsu, zeren hiru arrazoi gutxienez baditu alde […], baina beste hiru ere aurka (Irigoien); Eta ertzainek esan digute denbora kontua dela. Orain badakite nontsu dabilen Gaizka. Eta patruila mordo bat ibiliko da haren atzetik (Goenkale); Luzexko ez bada, zubiak zer nolako neurriak zituen, eta nolatsu egiten zen, irudipen bat egiteak ere, ez dut uste kalterik eginen dienik zure zentzu argizale jostari horiei (Perurena). Adberbio horiek ondoren postposizio atzizkiak har ditzakete: bezalatsuko, nontsutik, nolatsuko… Ez naiz oroitzen nolatsuko aurpegia zuen (Rey); Edo, Joanito Errandonea jetziz, ez al digu Moralaren Genealogia berritu, edo Zaratustragana nontsutik jo erakutsi? (Perurena).

6.3.5. -txo

6.3.5a Emankortasun handikoa da batez ere Hegoaldeko testuetan aurkituko dugun atzizki txikigarri hau. Edozein motatako izenek har dezakete:

6.3.5b Adjektiboek ere hartzen dute -txo: berdetxo, gaiztotxo, gaztetxo, gorritxo, handitxo, luzetxo, loditxo, txikitxo, urdintxo, zahartxo. Adibide hauetan, adjektiboei eransten zaizkien gainerako atzizki txikigarrien pareko balioa aurkituko dugu, ‘aski gaztea’, ‘aski handia’, ‘lodi samarra’ (§ 14.10.3b)… Gortinak jartzera joan den neska loditxo hori (Atxaga); Horregatik gustatzen zaie horrenbeste zahartxoei, bizitza ia agortu zaienei, hitz egitea, kontatzea, esatea (Oñederra). Batez ere bizkaieraz, -egi graduatzailearen pareko dira horrelako zenbait adjektibo, ‘aukeran gazteegi, txikiegi…’ Oraindik txikitxoa da baina ilusioa egingo lidake gure zaharrarekin ibiliko balitz, hark basoez asko daki eta (M. Amuriza). Adberbio batzuk ere hartzen dute -txo: berandutxo, goiztxo, urrutitxo.

6.3.5c Estandarrerako -xe indartzailea hobetsi den arren (ikus § 6.3.7), Hegoaldean, eta bereziki mendebaldean, ahozko erabileran -ago konparazio markaren aurretik ere ezar daiteke: atzeratxoago, aurreratxoago, beheratxoago, berandutxoago, goiztxoago, goratxoago…

6.3.6. -tzar

Tzar adj. kategoriako sarrera da hiztegietan, adiera hauek dituena: ‘gaiztoa, txarra; erraldoia’. Azken adiera honetan izenari loturik aurkituko dugu gehienetan eta, beraz, badirudi atzizki bihurtua dela:

Adierari dagokionez, ez dago zalantzarik atzizki handigarrien artean sailkatzeko; hiztegiek ere ‘handi’ darabilte askotan definizioa ematerakoan, ‘katu handia’, ‘piztia handia’, ‘suge handia’. Baina ‘handia’ baino zerbait gehiago ere bada: balio adierazkorra duen atzizki den neurrian, bereziki handia, deigarri izateraino handia, edo horrelako zerbait adierazten duela esan daiteke. Hona zenbait adibide: Erregaiak arriskutsu bihurtzen ditu hegazkinak, su hartzen baitute, eta berehala sutzar bihurtzen baitira (Egunkaria); Itxi ezak hire ahotzar hori, baboa! (Goenkale); Purutzar bat ezpainetan duela dator (Goenkale); Luxuzko hotel batean ostatatu ninduten eta autotzar dirdiratsu bat eman zidaten bazterrak kurritzeko (Berrizbeitia); Mundu guztia egon izanen da noizbait - une batez badere - jenderik gabeko eliza baten barrenean, eta jakinen du nolako sentsazioa sortzen duten gogoan nabetzar isil horiek (Rey); Izugarrizko dunatzar batzuen erdian zeuden (X. Aranburu).

6.3.7. -xe

Azkuek (1923-1925) dioen bezala, adjektiboei erantsirik ‘gehiegi’ adiera ematen dio oinarriak adierazten duen kualitateari (§ 14.10.3b), ekialdeko euskalkietan: gazixe, handixe, ttipixe. Erabilera orokorragoa da -ago konparazio markaren aurretik kokatzea bai adjektiboekin eta bai adberbioekin, ‘pitin bat’ adiera emanaz: berrixeago, gaztexeago, handixeago, laburxeago, luzexeago, txikixeago, zaharxeago; aurreraxeago, atzeraxeago, beheraxeago, goraxeago… Partizipio burutuek ere har dezakete -xe, ‘aski, nahikoa’ balioa emanik: ahaztuxe, garatuxe, landuxe, utzixe. Eskual-herri betean, asko etxetarik haizatua eskuara; utzia edo utzixea (Hiriart-Urruti); Ahaztuxe nituen lerrook, eta hala jarraituko zuten ez bagintuzte britainiarrek kolpetik iratzarri (Berria).

Zalantza handiagoak sortzen ditu erakusleei eransten zaien -xek (orduantxe, oraintxe adberbioetan ageri denak). Eratorpen atzizkitzat hartu behar ote dugu? Batetik, balio indargarria ematen dio erakusleari, hauxe, horixe, honexek, eta, alde horretatik, defenda dezakegu marka gramatikal huts baino zerbait gehiago badela. Baina kokaguneari erreparatzen badiogu ikusiko dugu batzuetan postposizio atzizkiaren aurretik doala, baina beste batzuetan atzetik (honetaraxe, honekintxe, horretarakoxe, holakoxe…). Eta kapitulu honen hasieran flexio morfemen eta eratorpen morfemen arteko aldeak aztertzean esan dugunez, eratorpena beti doa flexioaren aurretik (§ 3.1j). Eta horrek esan nahi du nekez har dezakegula -xe benetako eratorpen atzizkitzat.

6.3.8. -xka, -xko (-ska, -sko, -zka)

Alomorfo edo aldaerei dagokienez, hiru txistukariak aurki ditzakegu: horizka, horiska, horixka. Euskaltzaindiaren Hiztegiko formak kontuan hartuaz, batasunerako -xka aukeratu da, oro har, forma adierazkorrak izaten direlako txikitasuna adierazten dutenak.

Balioari dagokionez, atzizki txikigarritzat hartuko dugu izenei eransten diegunean: adaxka, arrainxko, bidexka, buruxka, gelaxka, herrixka, idisko, liburuxka, ligaxka, mendixka, mordoxka, ontzixka, sardexka, zuhaixka. Adjektiboekin, bereziki kolore eta tamaina adierakoekin, goraxeago esan dugunaren arabera, ‘aski’, ‘samar’ esanahia eransten dio oinarriari, ‘aski luzea’, ‘lodi samarra’. Kolore adjektiboei ‘gorriaren antzekoa, gorrira jotzen duena’, ‘horiaren antzekoa, horirantz jotzen duena’… esanahia eransten die -xka, -xko atzizkiak (§ 14.10.3a): berdexka, gaiztoxko, gaztexko, gorrixka, horixka, ilunxko, lodixka/lodixko, luzexka/luzexko, urdinxka, zurixka. Testuetan hainbat aldaera aurkituko ditugu: luzezka, luzeska, berdeska, horixka, horizka, zurizka… Adberbio batzuk ere har dezakete -xka, -xko: beranduxko ‘berandu samar’, urrunxko ‘urrun samar’.

6.3.9. Beste atzizki batzuk (-kila/-kilo, -xkila, -tila, -ko; -ail, -antz, -ats, -kara, -zta)

6.3.9a Badira atzizki gehiago ere literatura tradizioan, baina adibide gutxi aurkitu ditugu gaur egun; eta, oro har, ihartutzat eman ditzakegu. Batetik, -ko, animalia izenei eransten zaiena, astoko, azeriko, mandoko, otsoko, zozoko… eta balio txikigarria duena. Izenei eransten zaie Lafittek jasotzen duen -xkila ere, buruxkila, jaunxkila (gutxiespenezkotzat ere har daitekeena, ‘señorzuelo, señoritingo’ ematen du ordain OEHk), lanxkila, puxkila. Otsail azken arte, lanxkila batzuk baizik ez nituen egiteko, baina laster denentzat izan zen lan (Etxehandi); Orduko nexkatxak etziren Paueko, Tolosako edo Pariseko jaunxkilen ondotik ibiltzen (Zerbitzari). Izen kategoriako oinarria hartzen du balio txikigarria eransten dien -tila atzizkiak ere, kutxatila, lehiatila, neskatila. Adjektiboa oinarri duela, harroskilo (On Camillo bezalako harroskiloen panparroikeriek ez gaituzte inondik ere beldurtzen, Biguri). Izenek eta adjektiboek har dezakete -kilo/-kila izen kategoriako eratorriak sortzeko: aberaskilo, andrakila, astakilo, gizonkilo, potrokilo (sagar mota bat). Adierari dagokionez, askotan gutxiespenezko kutsua hartzen dute eratorri hauek. Ikus ditzagun adibide batzuk: Proserpine andereñoa: ezin duzu egunik aurkitu nabarmenkilo horientzat? (Jon Agirre); Sinesgaitza da baina Abramovich bezalako aberaskilo batek markatu dezake artearen irizpidea (Argia); Ez dago lehengo kemenik, gizonkilo potrogabeak dira gaurko heroi guztiak (Linazasoro).

6.3.9b Badira kolore adjektiboei eransten zaizkien irizpen atzizkiak ere, ondoan dituzten izenek adierazten dutena erabat kolore horretakoa ez dela aditzera emateko; bestelako izenondoak direnean oinarri, ‘samarra’, ‘nahikoa’ gradua adierazten du atzizkiak. Horrelakoak ditugu -ail (berdail, gorrail, xurail), -antz (gaziantz, gorriantz, hotzantz…), -ats (gorrats), -kara (gorrikara, horikara, luzekara, nabarkara, zabalkara, zurikara), -zta (gorrizta, horizta…), -xka txikigarriaren aldaeratzat ere har daitekeena.

⁴⁷ Azkuek (1923-1925) askoz atzizki gehiago aipatzen ditu, baina emankorrenak bakarrik jaso ditugu.

⁴⁸ Balio txikigarria duen palatalizazio adierazkorra eta atzizki handigarria biltzen dituena.