Euskararen Gramatika

6.2. Eratorpena. Atzizki adberbio-sortzaileak (-ero, -ka, -ki₃, -ro, -to)

6.2.1. Sarrera

Euskal gramatikariek jaso dituzten atzizki adberbio-sortzaileak bildu ditugu atal honetan. Baina ez dute guztiek hedadura eta emankortasun bera. -ka eta -ki₃ dira orokorrenak, literatura tradizioan eta gaur egun ere maizenik aurki ditzakegunak. Askoz mugatuagoak dira beste biak, -ro eta -to; gaur ihartutzat ere eman ditzakegu (§ 22.2.2).

6.2.2. -ero

Denbora adierazten duten izenei erantsirik ‘maiztasuna’ adierazten du: arratsaldero, astelehenero, astero, egunero, gauero, goizero, hilero, igandero, iluntzero, orduero, urtero. Hori da literaturan eta ahozko erabileran tradizioa duen moldea. Tradiziokoen ondoan, ordea, hedatuz joan da azken urteotan zenbatzaile sintagma ere oinarri hartzeko joera: hamabost egunero, hiru urtero edo hiru hilabetero. Azken egitura hauen ordez, beste hauek dira euskaraz tradizioa dutenak: hamabost egunetik behin, hamabost egunean behin, hiru urterik behin, hiru urtetik hiru urtera, lau urtetatik lau urtetara, lau urtez behin, lau urtetarik behin eta abar.

6.2.3. -ka

6.2.3a Oinarriaren gramatika kategoriari erreparatuz, erraz ohartuko gara kategoria bateko baino gehiagoko oinarriak har ditzakeela, baina bereziki izenei lotzen zaiela (izen konkretuei, bizidun zein bizigabeei). Oinarriaren kategoria kontuan hartuz, zazpi multzo bereizten ditu de Rijkek (2008):

a) Egin aditzarekin (edo beste aditz arin batekin) aditz lokuzioa osatzen duten izenetatik sortu ditugu aharrausika, aitarenka, arnaska, arrantzaka, barreka, bultzaka, deiadarka, doministikuka, garrasika, hasperenka, hazka, hoska, iheska, indarka, irrika, keinuka, lasterka, musuka, oihuka, ostikoka, txioka, zotinka edo zurrungaka. Gertaera izentzat har daitezke horietako gehienak.

b) ‘Baliabidea’ edo ‘tresna’ adierako izenak ere izan daitezke oinarri: aizkoraka, arraunka, atzaparka, eztenka, haginka, hozka, makilaka, ukabilka, zirika eta abar.

c) ‘Lekua’ adierazten duten izenak dituzte oinarri beste adberbio hauek: alboka, aldamenka, atzeka, aurreka, gibelka, han-hemenka, saiheska.

d) ‘Esateari’ lotua dagoen esanahia hartzen du adberbioak honako adibide hauetan: baiezka, ezezka, berorika, hika, ongi etorrika, otoika, zuka. Askotariko oinarriak ditugu adberbio horietan: adberbioak (baietz, ezetz), izenondoak (berori, hi, zu), aditz sintagma (ongi etorri)… Hemen sartzekoa da omenka ere, omen izena oinarri duena (§ 23.5.3.2e).

e) Zenbatzaile kategoriako oinarria —banatzaileak barne direla— dute banaka, binaka, bosnaka, ehunka, hirunaka, milaka eta abarrek.

f) ‘Kantitatea’ adierazten dute -karen oinarri diren beste izen batzuek: aldraka, apurka, bihika, izpika, pilaka, pitinka, sailka, saldoka, taldeka, tantaka, zatika… Kuantifikazio izenak (§ 12.3.5d) dira hor oinarri ditugunak, direla hesitzaileak (aleka, izpika, xerraka, zatika), direla neurri izenak (kiloka, litroka, metroka) edo multzo izenak (multzoka, pilaka, taldeka).

g) Denbora tartea adierazten duten aldi, arte, aste, egun, epe, hilabete, ordu, urte eta horrelakoak ere izan daitezke -ka atzizkiaren oinarri: asteka, egunka, urteka…

6.2.3b ‘Leku’ adierakoak dira postposizio sintagma hauek ere: atzera(ka), aurrera(ka), behera(ka), gora(ka). Erdialdeko euskalkietan ezagunak dira unibertsitateraka edo etxeraka modukoak ere.

Salbuespenak izan arren, adjektiboekin (herrenka, isilka) eta aditzekin ere ager daiteke -ka (esaka, joka, bereziki hitz elkartu sintetikoetan aho zabalka eta abar, § 9.4.3). Modu adierako adberbioak sortzen dira.

6.2.3c Oinarriaren arabera, -ka hitzek ere askotariko kategoria izan dezakete: zenbatzailea (milaka lagun, dozenaka liburu), aditza (musukatu, harrika egin), adberbioa (bultzaka sartu, saldoka atera, tantaka erori) eta erdialdeko euskalkietan, postposizio sintagma (etxeraka, unibertsitateraka). Ezaugarri horrek eraman gaitzake pentsatzera -ka ez dela egiaz adberbio kategoriako hitzak eratortzeko atzizkia, bestelako balioa duela: atzizki horrek esanahi jakin bat gehitzen duela, alegia (iterazioa, errepika, gehienetan). Baina Ø morfema batek (adierazpide morfofonologikorik gabeko morfema batek) ezartzen duela kategoria (§ 11.10).

6.2.3d Esanahia. Atzizkiak adberbioari ematen dion esanahiari dagokionez, izen bizigabeei erantsirik bi modutako balioak har ditzake sortzen den adberbioak: batetik, oinarriak adierazten duen eginez (bultzaka, burlaka, doministikuka, eztulka, garrasika, indarka, irrika, jauzika, keinuka, tiroka, zirika, zotinka, zurrungaka); egin aditzarekin aditz lokuzioak osatzen dituzte izen horiek eta ‘jarduera’ adierazten dute askok eta askok (§ 6.2.3a). Egon, ari, ibili eta hasi aspektu aditzen osagarriak izan daitezke adberbio horiek. Errepikatze, iterazio balioa, behin eta berriz gertatzea nabarmendu dute gramatikariek (de Rijk 2008; Etxepare 2003; Hualde 2003b). Iterazio balioa dute aditza oinarri duten ekainka, jaurtika, joka eta abarrek ere.

Bestetik, oinarriak adierazten duenaz kolpea emanez adierazten dute -ka formek (harrika, mazoka, ostikoka, ukabilka…). Baliabidea (tresna) edo modua adierazten dute adberbio hauek; baina, aldi berean, tresna edo baliabide horren bidezko jarduera ere bai (Hualde 2003b).

6.2.3e Iterazioa markatzen duen atzizki den heinean, -ka atzizkia gertakari izen telikoei bakarrik erants dakiekeela dirudi: saltoka, oihuka, kolpeka, baina *lanka, *jolaska edo *loka (Etxepare 2010: 105). Izan ere, iterazioa gertatzeko, amaiera-puntu naturala duen gertakari bat adierazi behar du izenak. ‘Denbora’ adierako izenak eta zenbatzaileak ere izan daitezke oinarri adiera honetan: binaka, bosnaka, ehunka, epeka, hamarnaka, hilabeteka ‘hilabetez hilabete’, hirunaka, milaka, taldeka, urteka. Horiek ez dira gertakari izen telikoak, baina bai izen zenbakarriak, eta -ka atzizkiak “zenbatuak diren entitateak ere har ditzake argumentu bezala: milaka lagun elkartu dira” (Etxepare 2010: 105).

6.2.3f ‘Bila ibili/joan’… adierako adberbioa sortzen du batzuetan -ka atzizkiak: arrainka, egurka, urzoka… Gure Pelo Hasi zen arrainka, Sakekin miaka (Oxobi); Urzoka joan zen eta ostiraliaz geroz etzen ageri (Herria). Nolanahi ere oso adibide gutxi ditugu eredu honetakoak, Iparraldekoak guztiak. Iterazio balioa ageri da erabilera honetan ere.

6.2.4. -ki₃

Lemari dagokionez, kasuren batean sudurkariaren ondotik -gi aldaera ageri da (ongi), baina ez da hori jokabide orokorra (gizonki, ozenki…).

Ia edozein adjektibok onartzen du atzizki hau adberbioa sortzeko, maileguek nahiz euskal izenondoek, izenondo bakunek nahiz eratorriek, kualitatea adierazten duten neurrian, noski. Adjektibo balioa har dezaketen izenek ere onartzen dute -ki (gizonki). Kualitate hutsaz gain beste ñabarduraren bat duten adjektibo eratorriak ez dirudi adberbio bihur daitezkeenik: *lotsatiki, *bizardunki, *donostiarki. Nolanahi ere, OEHko corpusean badago euskaldunki; baita miragarriki, ikaragarriki ere. Badira bestelako debekuak ere, esaterako kolore izenondoek ez dute -ki₃ onartzen, ez eta ezaugarri fisikoak adierazten dituztenek ere (argal, gizen…):

-z postposizio sintagma ere izan daiteke oinarri (artezki, bidezki, desohorezki, dolorezki, egiazki, mirakuiluzki, ohorezki…); baina emankortasun mugatua du eredu honek, oro har -z bera aski izaten da-eta aditzondo balioa emateko: hitzez, eskuz… (ez *hitzezki, *eskuzki…).

EGLU-I liburukian esan bezala, -ki adberbio batzuk inesibo sintagma dute ondoan (itsuki eta itsuan, ezkutuki eta ezkutuan). Ez da harritzekoa txandakatze hau, bi kategoriak dira-eta aditzekin bateragarriak.

Hegoaldean ohikoa da adjektibo soila erabiltzea adberbio funtzioan (§ 11.9b); hau da, aditzak adierazten duen gertaeraren modua adierazteko: Bizkor jiratu eta sukaldeko leihotik adi-adi begira geratu zen (I. Mendiguren); Azkar sartu zen gelan (Lopez de Arana); Tarjeta gorria ateratzen zaio oso erraz (P. Zabala); Beti modan eta dotore jantzita (Iturralde). De Rijkek (2008) dio Iparraldeko euskalkietan ohitura handiagoa dagoela -ki erabiltzeko: Dotoreki jantzia zen gaztea (R. Etxeberri); Jendea azkarki mugitzen da uda heldu denean (Herria).

6.2.5. -ro

Mitxelenaren iritziz orokorra zatekeen atzizki hau aditzondo berriak sortzeko nahikoa ihartua dagoela esango genuke. Aspaldi samar sortutako astiro, berriro, dongaro, geldiro, luzaro, oparo, osoro, zeharo… erabiltzen ditugu oraindik ere, baina ez dugu berririk sortu. Askotan -ki₃-rekin batera ageri zaigu (nahiz bi atzizkien arteko hurrenkera aldakorra izan): egiazkiro, emekiro, gaingiroki, handikiro/handiroki, maitakiro/maitaroki, zorrozkiro.

6.2.6. -to

Bizkaieraz (nahiz aditzondoren batek edo bestek askoz eremu zabalagoa izan) askotan -ki₃-ren ordez erabili da atzizki hau. Sudurkariaren ondotik herskaria ahostun bihurtu eta -do alomorfoa aurkituko dugu ondo adberbioan. Ez dirudi halere -ki-k adinako emankortasunik duenik: ederto, errazto, galanto, hobeto, ondo, polito, zatarto.