Euskararen Gramatika

6.1. Eratorpena. Atzizki aditz-sortzaileak (-tu)

6.1a Euskal eratorpenaz orain arte esan denaren arabera, sail honetako atzizki bakarra latinezko partizipioari dagokion -tu da, emankortasun handikoa. Berez lema kontuan ez genuke arazorik izan beharko, kontsonante ozenaren (sudurkari eta albokariaren) ondoan herskaria ahostunduz -du aldaera aurki daitekeela bereiziaz. Arazoa, ordea, -katu, -(z)tatu formek aurkezten digute. Atzizki bakarraren alomorfoak ote guztiak? Intuizioz baietz esango genuke; kontua distribuzioa finkatzea da. Villasantek hiru atzizki balira bezala ematen ditu. Ahalegin txiki bat egingo dugu bakoitzaren eremua ezartzeko adierak aztertzen ditugunean.

Bada, dena den, lema eta aldaeren banaketa baino auzi garrantzitsuagoa, Azkueren (1923-1925) lanean dagoeneko ikus dezakeguna. Batetik, euskal gramatikariek zalantzarik gabe -tu (-du) aditz kategoriako hitzak sortzeko atzizkitzat hartu dute. Ez, ordea, atzizki hau bakarrik. Lafittek, aditz bakunak sortzeko eratorpen atzizkien artean sartzen ditu -tu, -i (ikus > ikusi) eta -n (egi > egin), inolako azalpenik eman gabe. Azkuek -tu, -ra eta -i ere zaku berean sartzen ditu, aditz kategoriako unitateak sor ditzaketelako. Egia da hizkuntzaren ikuspegi diakronikoa darabilela azken bi horiek sartzean, aitortzen duelako biak ihartuak daudela. Nolanahi ere, deigarria da partizipio burutua adierazten duten atzizkiak eta gramatikari hauek eratorpen atzizkitzat hartzen dituztenak forma berekoak izatea. Zer esan nahi du horrek, itxuraz berdinak izan arren egiaz bi atzizki desberdin ditugula, bata deribazioan sartzekoa, eta bestea flexioan? Intuizioaren kontrako analisia da hori. Ez hori bakarrik, handi izenondoari -tu atzizki aditz-sortzailea eransten badiogu eta handitu, aditz kategoriako hitza sortu, nola hartzen ditu aditz horrek aspektu markak? Edo bestela esan, zergatik portatzen da ustez eratorpen atzizki den -tu hori aspektu marka balitz bezala? Ez baitirudi alderik dagoenik handi-tu, handi-tzen, handi-tuko eta eratorritzat hartzen ez dugun har-tu, har-tzen, har-tuko formen artean.

6.1b Jokabide honetaz oharturik, gaurko azterketetan (Gràcia et al. 2000; Hualde 2003b) flexioarekin duen gertutasuna azpimarratzen da. Hala ere, eratorpen atzizkitzat hartzen da⁴⁴ Gràcia eta besteren lanean. Hualdek (2003b) urrats bat gehiago egiten du esatean aditzak aski libreki erator daitezkeela izen eta adjektiboetatik. Eta aditz hauek guztiak -tu motako partizipio burutua duten aditzen sailekoak izaten direla. Honek esan nahi du ez dela -tu aditzak sortzeko baliabidea, -Ø baino. Iritzi berekoa da de Rijk (2008: 150-154), atzizki magikotzat hartzen baitu -tu: adjektiboak eta izenak, adberbio batzuk, -ra postposizio sintagma asko aditzoin gisa aurkituko ditugu maiz, inolako aldaketarik izan gabe. Aditzoin hauek guztiek -tu atzizkiaren bidez osatzen dute partizipio burutua.

6.1c Oinarriaren kategoria izena zein adjektiboa izan daiteke. Izenak dira ondorengo adibideetan oinarriak:

Aditzaren oinarri izan daitezkeen izenen sailkapena askotarikoa da (Odriozola 2003). Batzuk izen ‘psikologikoak dira, hala nola ardura, beldur, damu, ikara, irrika, lotsa edo poz (aditz psikologikoak edo [izen+izan] egiturako predikatu konplexuak —beldurtu, beldur izan— eratorriko dira horrelako izen oinarrietatik, § 23.2.1.3.4). Beste batzuk pertsona edo materia adierazten duten izenak dira: adiskide, ahaide, apaiz, gizon, ikatz, izotz, lurrun, ozpin, senide, ur. Hirugarren multzo bat osatzen dute osotasun bateko zatia adierazten duten izenak: adar, puska, zati. Leku adierako izenak dira, ostera, alde, azal, bazter, hondar, inguru, edo saihets. Tresna edo baliabidea ematen dute aditzera akuilu, giltza edo orrazi izenek; eguraldia edo urte sasoia, berriz, ateri, negu, sargori edo udaberri izenek. Gertaera nahiz ondorio izenek ere har dezakete -tu; [izena+ egin, eman, hartu] lokuzioetako izenak ere multzo honetan sar daitezke: arnas (hartu), barau (egin), behaztopa (egin), borroka (egin), irrista (egin), lehia, oldar, saio…

Adjektiboak ere erraz bihur daitezke aditz -tu hartuta; ia edozein adjektibo (ondorengo zerrendan bat baino gehiago izentzat ere har daiteke) izan daiteke oinarri, bai izaki mailako predikatu direnak, bai eta egoera mailakoak ere (§ 24.3.1):

Adjektibo⁴⁵ eratorri nahiz elkartuak ere izan daitezke oinarri: axolagabetu, bikoiztu, burusoildu, desberdindu, erdaldundu, etxetiartu, euskaldundu, ezgaitu, hiritartu, hirukoiztu, sentikortu; baita graduatzailedunak ere (biziagotu, handiagotu, txikiagotu). Napoleon garaitua eta gerrekin aspertua, Europa berriro ordenan jarria, Iraultza etxetiartuaren bakea gozatzen da (Azurmendi); Herri karguak betetzeko ezgaitu eta Biztanle kopuruaren galerak dakartzan ondorio larriez informatu eta jendea sentikortu nahi dute kanpainarekin (Berria); Hiritartu zaigu dena, baserri zokoraino, bereziki komunikabide berriei esker (Herria); Garunaren endekapen batek kalte handia eragin zion Raveli azken urteetan, eta afasia arina eragiteaz gainera, erabat ezgaitu zuen konposatzen zuen musika idazteko (Yetano). Harrigarriagoa da, baina gardena aldi berean, bizargorrizuritu ‘bizar gorri zuri bihurtu dena, bizargorri bizarzuri bihurtu dena’: Gerta liteke, ordea, nire lagun bizargorrizurituak arrazoia izatea horretan ere (Joxerra Garzia). Areago, adjektiboarekin batera izenaren modifikatzaile den izenlaguna ere izan daiteke oinarri: bertakotu, gaurkotu, hemengotu; berendu, guretu…

6.1d Esanahiari dagokionez, adjektiboa oinarri dutenek, ‘oinarriak adierazten duen izaerako bihurtu, izaera hori areagotu’ ematen dute aditzera. Oinarria izen kategoriakoa denean, ostera, zaila da adiera bakarraz hitz egitea; kasuistika zabala dugu (Gràcia et al. 2000). Batzuetan ‘bihurtu’ adiera dugu (alargundu, haragitu, izoztu, santutu, umetu); beste batzuetan ‘egoera jakin bat, sentimendu bat sortu’ (amorratu, beldurtu, damutu, izutu, ikaratu, mindu, sutu). Horietako asko [izena +egin/eman/hartu] aditz lokuzioen baliokide dira; baita beste hauek ere: dantzatu, egurtu, lagundu, zoriondu… Izenak adierazten duen hori kendu, hori gabeko egoerara iritsi adierazten dute larrutu edo lumatu aditzek. Eta alderantzizkoa, izenak adierazten duenaz bete, hornitu, beste hauek: loratu, lumatu. Oinarriak adierazten duen horretarantz joan izan daiteke babestu, baztertu, saihestu edo zigortu gisakoen esanahia.

6.1e Erregimena, balentzia, aztertuz gero, adjektiboetatik nahiz izenetatik eratorritako aditz gehienak da/du motakoak dira, inkoatibo/kausatibo sailekoak (§ 23.2.1.3.4g). Trantsitiboen, du motakoen, argumentu egitura honelakoa izan ohi da: egilea/kausa (erg.) – gaia/esperimentatzailea (abs.). Aditz psikologikoak dira alaitu, arduratu, harrotu, haserretu, ikaratu, lotsatu, poztu, tristatu edo zoratu. Beste batzuek, ostera, ‘esperimentatzailea’ (erg.) – ‘estimulua, gaia’ (abs.) motako argumentu egitura dute: damutu, deitorat.u, errespetatu, irrikatu (§ 23.2.2.5e).

Izenetatik eratorritako asko ere inkoatibo/kausatibo sailekoak dira (beldurtu, damutu, gosetu, ikaratu, izoztu, kristaldu, urtu, zatitu…). Badira du motakoak ere, trantsitiboak, egilea-gaia argumentu egitura dutenak, akuilatu, behaztopatu, giltzatu, laiatu, larrutu, zigortu, zoriondu… Beste batzuk intrantsitiboak dira, da laguntzailea hartzen dutenak: ahalegindu, barautu, mintzatu, saiatu.

6.1f Aspektu lexikoari dagokionez lorpenak (burutzapenak) edo erdiespenak adierazten dituzten neurrian, aditz hauetatik gehienak telikoak dira (Gràcia et al. 2000), amaiera jakina duen prozesua edo gertaera adierazten dute. Baina badira atelikoak ere (aholkatu, babestu, zigortu). Aditz horien sailkapen zehatzagoa egiten du Odriozolak (2003) aspektu lexikoari dagokionez. Izenetatik eratorri aditzen artean batzuek lorpenak edo burutzapenak adierazten dituzte (izoztu, lurrundu, ozpindu, urtu); beste batzuek, erdiespenak (adiskidetu, gizondu, jabetu, umetu § 26.1.4.1a). Adjektiboetatik eratorrien artean, batzuek burutzapen ‘abiakaria’ adierazten dute, hau da, guztiz burutu gabea dena, gehiagora doana; horrelakoak dira, bereziki, graduatzailea hartzen dutenak edo har dezaketenak (biziagotu, handiagotu, larriagotu, luzeagotu, sendoagotu, txikiagotu; ahuldu, bigundu, loditu, txukundu, zurbildu…). Beste batzuek, berriz, lorpen ‘puntukaria’ adierazten dute: antzutu, bikoiztu, isildu, okertu. Eta badira amaierarainoko burutzapena edo lorpena adierazten dutenak ere: agortu, berritu, gaitu, xahutu.

6.1g Postposizio sintagmak ere izan daitezke oinarri. Batetik, -ra, -gana postposizioak: ahoratu, aireratu, alboratu⁴⁶, argitaratu, atzeratu, aurreratu, azaleratu, azpiratu, barneratu, beheratu, bereganatu, bideratu, bururatu, elkarrenganatu, elkarretaratu, erdiratu, eskuratu, espetxeratu, etxeratu, gaineratu, gogoratu, goratu, hondoratu, itsasoratu, kaleratu, kanporatu, kartzelaratu, konturatu, lehorreratu, lurreratu, oheratu, zeruratu… Oinarriak adierazten duen horretara joan, sartu… adiera izan daiteke guztietan ageri dena, nahiz aditz psikologikoen kasuan (bururatu, gogoratu, konturatu) mugimendua metaforikoa izan. Aditz psikologiko horietan ‘esperimentatzailea’ izan daiteke sintagma ergatiboa (gogoratu du), absolutiboa (konturatu da) zein datiboa (bururatu zaio, gogoratu zaio). Gainerako aditz gehienak da/du motakoak dira, trantsitiboak ‘agente/kausa’ (erg.) – ‘gaia’ (abs.) eredukoak izanik. Beste aditz batzuek ez dute mugimendu adierarik, lexikalizatu egin baitira: argitaratu, begiratu, eguneratu, plazaratu.

6.1h -pe atzizkidun oinarriek ere har dezakete -tu: araupetu, auzipetu, giltzapetu. Mugimendua adierazten dute horrelakoek ere: ‘araupean sartu/jarri’ (‘arau jakinen pean ezarri’ Euskaltzaindiaren Hiztegia, ‘auzipean jarri, auzitara eraman’). Horregatik ez da harritzekoa -pera(tu) formak ere aurkitzea: auziperatu, giltzaperatu, lurperatu. Lanpetu, berriz, ez da gaur aditz balioan erabiltzen, partizipio/adjektibo balioan baino. Aditz trantsitiboak dira ‘egilea (agentea)’ (erg.) – ‘gaia’ (abs.) egiturakoak.

6.1i Beste batzuetan, -z postposizio sintagma izango da oinarri: aireztatu, altzairuztatu, azaleztatu, azukreztatu, balioztatu, begiztatu, berriztatu, beruneztatu, egiaztatu, eguzkiztatu, erroztatu, eskuztatu, idoiztatu, keztatu, koipeztatu, legeztatu, mugarriztatu, oholeztatu, oinazeztatu, ongarriztatu, papereztatu, sariztatu, ureztatu, urreztatu, zilarreztatu… Goraxeago aipatu dugun -tatu aldaera dugu aditz hauetan (§ 6.1a). Aditz horietatik bat baino gehiago azken urteetan sortutako neologismoak dira. Adierari dagokionez, Salaberryk (1856) aipatzen duena, ‘-z hornitu/estali’ alegia, zenbaitetan betetzen dela ikusten dugu, baina ez beti. Bestetik, instrumental marka gabeak dira ondokoak, auhendatu, gezurtatu, hegaldatu, izendatu, segurtatu, tolestatu, ziurtatu. Ez dirudi gainera ñabardura semantiko bereziei zor zaizkienik forma hauek. Balentziari dagokionez, aditz trantsitiboak dira, ‘egilea/kausa’ (erg.) – ‘gaia’ (abs.) egiturakoak.

6.1j Ingelesez kokapen aditz deitu zaie euskarazko etxeratu edo mahaigaineratu aditzen pareko direnei, eta kokagai aditz, ostera, ureztaturen parekoei. Oinarriak postposizio sintagma izateak argi adierazten du ez dela beti erraza kategoria lexikal / kategoria funtzional bereizketa. Edo, beste modu batera esanda, ez direla beti kategoria lexikoak eratorpenaren oinarri direnak (§ 3.1j, § 11.4).

6.1k Adberbioetatik eratorriak. Adberbio soila izan daiteke oinarri, oso ugariak ez izan arren eredu honen arabera eratorritako aditzak: berandutu, hurbildu, urrundu. Edo leku adberbioa: beheititu, gainditu, goititu; atzeratu, aurreratu, beheratu, goratu, kanporatu (-ra postposizioa oinarri duten heinean aurreko multzoan ere eman daitezke, § 6.1g). Leku adberbioetatik eratorriak da/du motakoak edo du motakoak izan daitezke. Trantsitiboak direnean, ‘egilea/kausa’ (erg.) – ‘gaia’ (abs.) edo egiturakoak dira eta amaieraranzko mugimendua adierazten dute (Odriozola 2003).

Askotan -ka atzizkiaz (§ 6.2.3) sorturiko adberbioak izango dira oinarri, adarkatu, aldarrikatu, aztalkatu, harrikatu, horzkatu, lerrokatu, mailukatu, mokokatu, multzokatu, musukatu, oihukatu, sailkatu, txandakatu, zatikatu. Aditz ez-telikoak dira -ka adberbioa oinarri dutenak, du motakoak, egilea-gaia argumentu egitura dutenak. Aditzak, berriz, errepikapen-balioa, iterazioa adierazten du, oinarri duen adberbioak duena, alegia.

Baina beste batzuetan ez dago -ka oinarririk; beraz, -katu osorik hartu behar da atzizkitzat (de Rijk 2008). Hala gertatzen denean, oinarria izan daiteke aditz kategoriakoa, postposizioa, zein adjektiboa: berdinkatu, ibilkatu, ikuskatu, iraulkatu, irudikatu, ordezkatu, parekatu.

6.1l Baditugu, azkenik, kalko hutsez sortuak ere; gaztelaniazko eredua kontuan izanik eratu ditugunak. Zaila da horrelakoetan esanahi lexikoa zein den zehaztea. Horien artean ditugu ezaugarritu, harremandu/harremanatu, lagindu, sukaldatu, txarangatu eta horien gisakoak: Musikari gazte hauek etxean, tabernetan, txosnetan zein gaztetxean urteetan entzundako rock kantu ezagunenen artean aukeraketa egin eta “txarangatu” egin dituzte (I. Barandiaran); Esaldi bakar batean ezaugarritu beharko balitz sozialismoa egokiago izango litzateke giza askapeneko mugimendu bat bezala deskribatzea (X. Mendiguren Bereziartu). Badirudi horien ondoan erraz erabil genitzakeela aditz predikatu konplexuak: harremanak izan, laginak hartu, ezaugarri izan eta abar.

⁴⁴ Baina zehaztapen hau egiten da: “Sin embargo, hay una serie de características que le podrían acercar a la condición de sufijo flexivo, ya que una vez formado el verbo derivado, el sufijo -tu se comporta exactamente como el sufijo “flexivo” -tu: por una parte es la forma empleada para nombrar el verbo y, por otra, se utiliza en las formas perifrásticas perfectivas” (448). Jarrera bera hartu zuen Azkuek ere -i atzizkiari izaera bikoitza aitortu zionean: “En muchos verbos figura este elemento como meramente terminativo. En calidad de derivado interviene ya en muy contados vocablos”.

⁴⁵ Gogoan izan behar da euskaraz askotan izen nahiz adjektibo balioa izan dezaketela eratorri horietako batek baino gehiagok. Eta berdin esan daiteke alargun, arrotz, etsai eta beste hainbat lexemari buruz ere.

⁴⁶ Albo, azpi, erdi edo gain erlaziozko leku izenak dira eta -ra postposizioa hartzean lexikalizatu eta adberbio bihurtu dira (Odriozola 2003).