Euskararen Gramatika

5.6. Eratorpena. Atzizki adjektibo-sortzaileak (V). ‘Jabegoa’ adierakoak (-dun, -ko₃)

5.6.1. Sarrera

Oinarriari eransten dioten adieraz gain, badute beste berezitasun bat ondoren aztertuko ditugun bi atzizkiek: biek har ditzakete sintagma egiturako oinarriak. Oro har, eratorpenean (eta hitz elkarketan ere) kategoria lexikoak izaten dira oinarri eta kategoria lexikoak sortzen dira. Berehala ikusiko dugunez, ordea, salbuespen dira -dun eta -ko₃; ziurrenik, lehena erlatibo laburtua baino ez delako eta, beraz, aditzen osagarri zuzenek izan ditzaketen egitura berak har ditzakeelako. -ko atzizkiaren kasuan, berriz, hau ere berez flexioaren alorrekoa delako; beheraxeago ikusiko dugu zergatik esaten dugun hemen aztertuko dugun -ko₃ hau adjektibo-sortzailea dela, hau da, eratorpenaren eremukoa.

Oinarriaren kategoriak markatzen du, hein batean, bien arteko banaketa: izen kategoriako oinarriek, oro har, -dun hartzen dute (oso urriak dira izena oinarri duten -ko₃ eratorriak). Zenbatzaile sintagmek, oro har, -ko₃ hartzen dute. Izen sintagma edo adjektibo sintagma (bihotz on) kategoriako oinarriek, berriz, atzizki bata zein bestea onartzen dute. Adierari dagokionez, biek adierazten dute jabegoa, eutea (posesioa), eta posesioaren nolakotasunean dago, hain zuzen ere, aztergai ditugun bi atzizkien arteko desberdintasuna zenbait gramatikariren iritziz, nahiz -koren kasuan adiera zabalagoa izan, berehala ikusiko dugunez (epe luzeko inbertsiogile).

5.6.2. -dun (-tun)⁴²

5.6.2a Txistukariaren ondotik ager daiteke -tun, batez ere mendebaldean (bihoztun); edo aditz izeneko (ikaste, joste) azken bokala erori ondorengo herskariaren atzetik (ikastun, jostun…).

Adjektiboaren kapituluan esan dugunez (§ 14.2.3), -dun atzizkiaz eratorririko hitz horiek perpaus erlatiboetan dute oinarria: dirua duen neska perpausa izanik oinarrian ez da hortik zail pentsatzea perpaus horrek dirudun neska eman dezakeela. Horrek azalduko luke nola geratu diren -dun hitz horiek gramatikan izenaren ezkerrean, perpaus erlatiboak arruntean ezkerrean ematen ditugunez. Baina, aldi berean, egia da -dun hitz horiek eskuinean ere ager daitezkeela. Aldaketa gertatu da horretan, literatura tradizioan askoz maizago ageri da -dun adjektiboa izenaren ezkerrean; gaurko idazleen erabilerari erreparatuz, nagusituz doa -dun adjektiboa eskuinean ematea (§ 14.2.3e).

5.6.2b Emankortasunari dagokionez, ez dira horrenbeste atzizki honen bidez sorturiko adjektiboak, kontrakoa ematen badu ere. Gaurko euskaran, -dun hitz horien artean, maizen ageri dena euskaldun da, eta ondotik datoz, erabilerari dagokionez, ugaztun, arduradun, zaldun, txapeldun, haurdun, errudun, eledun, ahaldun, bizidun eta fededun.

Emankortasunean badu zerikusia izen balioan erabiltzeak. Euskaldun, ugaztun, errudun, txapeldun… corpusetan maiztasun handia duten eratorriak dira; horiek guztiek (eta beste batzuek ere) izen balioa hartzen dute sarri (baina, bestalde, izen balioan ageri den zergadunek oso agerraldi gutxi ditu). Halako baliorik ez dutenak bakanago ageri dira: Buruan loredun kapela (Lopez de Arana); Blusa loreduna (Navarro); Bitxi-loredun kapelak (Larrañaga); Gona laburreko trajea zeraman eta takoidun zapatak (Joxean Agirre); Galtzerdi koloredunak (Saizarbitoria); Jende koloreduna (Oñederra); Top beltza eta antezko takoidun botak daramatzan prostitua batek sua eskatu dizu (Gonzalez); Atorra loreduna jantzirik (Epaltza); Koadrodun gona itsusi bat zeraman (N. Zubillaga); Koadrodun alkandorarekin ibiltzen zen (Atxaga). Dena den, betaurrekodun, bibotedun, esperientziadun, koloredun, loredun, marradun, takoidun, tirantedun edo txanodun adjektiboek ehunetik gora (batzuetan ondotxo gora) agerraldi dituzte gaurko corpusetan. Bidenabar, ohart gaitezen -dun adjektiboaren kokapenaz goraxeago esan dugunaz, izenaren ezkerrean baino sarriago ageri dela gaur egun eskuinean, alegia.

5.6.2c Nolanahi ere, kokapenaz ari garelarik, ezkerrean edo eskuinean agertze horretan badu zerikusirik oinarriaren kategoriak. Goraxeago esan dugu egitura sintagmatikoak ere har ditzakeela oinarri -dunek; mota horretako oinarriekin nabarmenagoa da erlatibo jatorria eta ohikoa izaten da izenaren ezkerrean kokatzea adjektibo eratorria: Bufanda gorridun ijitoa (Osoro); Ertz gorridun liburuxka (Urrutikoetxea); Tomen aita […] alkandora gorridun hura zen (K. Izagirre); Bizar gorridun arrotza (Agirre); Bista onak betaurreko beltzdunarentzat (Cano). Egitura berekoak dira beste hauek ere, atorra dotoredun, azal ederdun, estalki zuridun… Oinarri konplexuagoak ere aurki ditzakegu, zenbatzaile sintagma egiturakoak, edozein irabazpidedun (Lizardi), kare gutxidun (Nekazaritzako irakurraldiak). Determinatzaile sintagmak, aldiz, ezin daitezke oinarri izan.

5.6.2d Eratorpen-atzizki honen bidez sorturiko adjektiboek nekez onartzen dute gradu-mailarik eta horrek erakusten du erreferentzia adjektiboak direla: *zapata hauek takoidunagoak dira beste horiek baino; *haur hori ez da hain betaurrekoduna… Hala ere, batzuek kalifikatzaile balioa ere hartu dute, esan baitaiteke ni ez naiz zu bezain fededuna, ni zu baino erredunago naiz horretan.

5.6.2e Atzizki izenondo-sortzailea bada, izenondoa oinarri duten atzizkiak ager litezke ondoren, baina oso bakanak dira halakoak (euskalduntasun eta besteren bat). Aurretik, aldiz, izenak (batez ere bizigabeak) sortzen dituzten atzizkiak aurkitzea ez da bat ere zaila: betaurrekodun, berokidun, osasundun, maitasundun, ongarridun, berogailudun, barazkidun…

5.6.3. -ko₃

5.6.3a Lemari dagokionez, formaz berdina izan arren, -ko izen-sortzailea (§ 4.2.5, § 4.4.3.6) eta hau bereizi beharko genituzke beste batzuetan egin dugun bezala (-era₁ eta -era₂, -tza₁, -tza₂ eta -tza₃ eta abar). Kategoria desberdineko eratorriak sortzen dituzte batzuek eta besteak (lekuko, oinetako / bihotz oneko); kategoria desberdineko oinarriak hartzen dituzte, eta adiera ere desberdina dute.

Bestalde, adjektibo kategoriako unitateak sortzen dituen -ko₃ honek bi aldaera erakusten ditu -ko eta -tako, euskalkien araberako banaketa dutenak. Oro har, -ko izan da Hegoaldean nagusi eta -tako Iparraldean, nahiz azken mendean -ko nagusitu euskalki guztietan (Azkarate eta Altuna 1992). Euskaltzaindiak, nagusitasun horretaz jabeturik, -ko hobetsi zuen batasunerako.

5.6.3b Oinarriaren kategoriari dagokionez, ohikoa du -ko adjektibo-sortzaile honek sintagma kategoriako oinarriak hartzea, hau da, izen+adjektibo multzoa (edo, agian zehazkiago, AdjS): azal zuriko, jenio txarreko, bihotz oneko, buru argiko, gerri estuko, iraupen laburreko, sudur handiko… Baita zenbatzaile sintagmak ere: kainoi biko, hiru urteko (haurra), hiru kilometroko (bidea), zenbat kilometroko (bidea), zazpi eguneko (epea), hiru orduko (emanaldia)… Neurria, adina, pisua, prezioa, tamaina edo denbora adierazten dute, oro har, horrelako egiturek. Izen soila ere izan daiteke oinarri, nahiz gutxi izan horrelako adibideak (antzeko, edadeko, esaneko, itxurako…). Beste batzuetan (-en) itxurako, (-en) antzeko hartuko ditugu oinarri. Baita ‘partizipioa + behar’ egiturak ere, izen sintagmatzat har ditzakegunak (egin beharreko, esan beharreko, hartu beharreko…). Euskaltzaindiaren 34. arauan aurki daitezke zehaztuak oinarri-mota hauek eta dagozkien adibideak.

5.6.3c Lehen ere esan dugu -ko berez flexio morfema dela (postposizio atzizkia § 21.7, § 21.8), eta hala erakusten dute goiko adibideek: bihotz oneko, iraupen laburreko, jenio txarreko, zazpi eguneko. Azkuek azpimarratu bezala, flexio morfemekin bakarrik ageri dira horrelako lotura-bokalak, ez eratorpen morfemekin. Baina postposizio sintagma bati lotzen zaio -ko flexio morfema denean (kategoria funtzionala denean), izenlagunak sortzeko (etxerako, egurrezko, aitarenganako, zerutiko…). Eta -ko flexio morfemaren aurretik postposizio morfemarik ageri ez denean ere, -n postposizioa dagoela esaten dugu; hau da, mendiko, zenbait menditako eta Gipuzkoako mendietako izenlagunak, mendian, zenbait menditan eta Gipuzkoako mendietan postposizio sintagmak dituzte oinarri. Eratorpenean aztertzen dugun -ko₃ honek, aldiz, izen sintagma, adjektibo sintagma edo zenbatzaile sintagma ditu oinarri, baina ez postposizio sintagma. Eta adierari dagokionez ere, ‘eutea’, posesioa adierazten du -ko eratorpen morfemak; flexio morfemek, ostera, ez dute esanahi lexikorik, erlazio gramatikalak baino ez dituzte adierazten (ikus “-koren lana morfologian” § 21.8). Bestalde, ohikoa ez bada ere, -ko₃ atzizkiaz eratorritako adjektibo hauek izan daitezke, aldi berean, beste eratorpen atzizki baten oinarri: buru bikotasun (hemen jokoa da buru bikotasun horretan elkarrekin ondo aritzea, (Berria)).

5.6.3d Literatura tradizioan askotan -ko eta -dun lehian ikusten ditugu, oinarria sintagma kategoriakoa denean⁴³. Zenbait gramatikariren iritziz (Altube 1929) -ko baliatzen dugu berezkoak zaizkigun ezaugarriak adierazteko, bereziki kualitate abstraktu edo immaterialak, eta -dun, ostera, aldi batekoak baino ez direnak adierazteko, edo pertsonaren atalak. Horrek azaltzen du zergatik izaerari dagozkion jenio txarreko, azal leuneko edo bihotz oneko adjektiboek -ko hartzen duten, eta erraz alda daitezkeen ezaugarriak adierazteko, aldiz, -dun aukeratzen den (bizar gorridun, ile zuridun, edo begi belzdun…). Baina kontuak ez daude hain argi. Esaterako, traje ederra izatea ezin har daiteke berezko ezaugarritzat, eta, hala ere traje ederreko sortu dugu; begiak badira pertsonen gorputzeko atal, baina begi ederreko ere aurki dezakegu literaturan.

Ikus ditzagun adibide batzuk: Jendeak zioen ile luzeko gizon bat zela, mamu antzekoa (A. Arana); Txima luzedun hippyen aroak kalitatezko ekoizpen apartak ezagutu zituen (Bidetxea); Iparra hormatuak hemen nonahi ikusten diren zango luzedun lore ubel delikatuak bortizki mugiarazten ditu (Arkotxa); Historia luzeko museoa (Egunkaria); Bakarkako gairako neurri luzeko doinuak hautatu zituzten (Egunkaria); Takoi luzeko kanperak oinetan (Arretxe); Kaxa blindatuan zeukan guztia emateko agindu zion traje ederreko gazteak (Hernandez Abaitua); Pentsamentu ederreko liburu batetik neure egiten ditut bi pasarte ttipi (Perurena); Begi ederreko neskarenganaino iristeko bidea ireki zuen jende artean (Rey); Ile belzdun neskaren ondoan (X. Aranburu); Ehun bat lagunek lortu zuten tartean xingola belzdun ikurrinekin korridore bat egitea (Hermosilla). Bestalde, oro har, Euskaltzaindiaren arauak dioen bezala, -ko₃ baliatzen dugu tamaina, iraupena eta abar adierazteko: epe luzeko gaixotasun, epe luzeko helburu, iraupen luzeko bidaia.

5.6.3e Zenbatzaile sintagmak oinarri dituzten eratorrietan, terminologia beharrei erantzuteko, mota bateko eta besteko eratorriak aurkituko ditugu hasiera batean: hiru-buruko / hiru-burudun ‘tricéfalo’, hiru-loreko / hiru-loredun ‘trifloro’, hiru-gurpileko ‘triciclo’, hiru-margoko / hiru-margodun ‘tricolor’, hiru-aldizko / hiru-faseko ‘trifásico’… Gaur, ordea, -ko nagusitu da erdal bi-, tri-… aurrizkien bidez sorturiko terminoei ordainak emateko: letra biko, zati biko ‘bimembre’, bi motorreko / motor biko ‘bimotor’, gingil biko ‘bilobulado’, ardatz biko ‘biaxial’, buru biko ‘bicéfalo’, hirurteko ‘trienio’, hiru faseko ‘trifásico’, hiru hilabeteko ‘trimestral’…

⁴² Hitz-Elkarketa/3 liburuan Euskaltzaindiak (1991) hitz elkartutzat hartu zituen dirudun, bizardun edo alkandora gorridun eta elkartu sintetikoen artean sailkatu, dirudun pertsona edo bizardun mutila sintagmetan objektu-aditz-subjektu erlazioa antzeman daitekeelako, liburu-saltzaile edo kale-garbitzaile izen elkartuetan bezalaxe. Baina -dun ez da morfema beregaina eta horregatik egokiago iritzi diogu eratorpenean aztertzeari, Azkuek, Villasantek edo Lafittek egin bezala.

⁴³ Ikus bereziki honetaz Altube (1929), Gramatika Batzordea (1987a), Azkarate eta Altuna (1992), Zabala (1999).