Euskararen Gramatika

5.6.2. -dun (-tun)⁴²

5.6.2a Txistukariaren ondotik ager daiteke -tun, batez ere mendebaldean (bihoztun); edo aditz izeneko (ikaste, joste) azken bokala erori ondorengo herskariaren atzetik (ikastun, jostun…).

Adjektiboaren kapituluan esan dugunez (§ 14.2.3), -dun atzizkiaz eratorririko hitz horiek perpaus erlatiboetan dute oinarria: dirua duen neska perpausa izanik oinarrian ez da hortik zail pentsatzea perpaus horrek dirudun neska eman dezakeela. Horrek azalduko luke nola geratu diren -dun hitz horiek gramatikan izenaren ezkerrean, perpaus erlatiboak arruntean ezkerrean ematen ditugunez. Baina, aldi berean, egia da -dun hitz horiek eskuinean ere ager daitezkeela. Aldaketa gertatu da horretan, literatura tradizioan askoz maizago ageri da -dun adjektiboa izenaren ezkerrean; gaurko idazleen erabilerari erreparatuz, nagusituz doa -dun adjektiboa eskuinean ematea (§ 14.2.3e).

5.6.2b Emankortasunari dagokionez, ez dira horrenbeste atzizki honen bidez sorturiko adjektiboak, kontrakoa ematen badu ere. Gaurko euskaran, -dun hitz horien artean, maizen ageri dena euskaldun da, eta ondotik datoz, erabilerari dagokionez, ugaztun, arduradun, zaldun, txapeldun, haurdun, errudun, eledun, ahaldun, bizidun eta fededun.

Emankortasunean badu zerikusia izen balioan erabiltzeak. Euskaldun, ugaztun, errudun, txapeldun… corpusetan maiztasun handia duten eratorriak dira; horiek guztiek (eta beste batzuek ere) izen balioa hartzen dute sarri (baina, bestalde, izen balioan ageri den zergadunek oso agerraldi gutxi ditu). Halako baliorik ez dutenak bakanago ageri dira: Buruan loredun kapela (Lopez de Arana); Blusa loreduna (Navarro); Bitxi-loredun kapelak (Larrañaga); Gona laburreko trajea zeraman eta takoidun zapatak (Joxean Agirre); Galtzerdi koloredunak (Saizarbitoria); Jende koloreduna (Oñederra); Top beltza eta antezko takoidun botak daramatzan prostitua batek sua eskatu dizu (Gonzalez); Atorra loreduna jantzirik (Epaltza); Koadrodun gona itsusi bat zeraman (N. Zubillaga); Koadrodun alkandorarekin ibiltzen zen (Atxaga). Dena den, betaurrekodun, bibotedun, esperientziadun, koloredun, loredun, marradun, takoidun, tirantedun edo txanodun adjektiboek ehunetik gora (batzuetan ondotxo gora) agerraldi dituzte gaurko corpusetan. Bidenabar, ohart gaitezen -dun adjektiboaren kokapenaz goraxeago esan dugunaz, izenaren ezkerrean baino sarriago ageri dela gaur egun eskuinean, alegia.

5.6.2c Nolanahi ere, kokapenaz ari garelarik, ezkerrean edo eskuinean agertze horretan badu zerikusirik oinarriaren kategoriak. Goraxeago esan dugu egitura sintagmatikoak ere har ditzakeela oinarri -dunek; mota horretako oinarriekin nabarmenagoa da erlatibo jatorria eta ohikoa izaten da izenaren ezkerrean kokatzea adjektibo eratorria: Bufanda gorridun ijitoa (Osoro); Ertz gorridun liburuxka (Urrutikoetxea); Tomen aita […] alkandora gorridun hura zen (K. Izagirre); Bizar gorridun arrotza (Agirre); Bista onak betaurreko beltzdunarentzat (Cano). Egitura berekoak dira beste hauek ere, atorra dotoredun, azal ederdun, estalki zuridun… Oinarri konplexuagoak ere aurki ditzakegu, zenbatzaile sintagma egiturakoak, edozein irabazpidedun (Lizardi), kare gutxidun (Nekazaritzako irakurraldiak). Determinatzaile sintagmak, aldiz, ezin daitezke oinarri izan.

5.6.2d Eratorpen-atzizki honen bidez sorturiko adjektiboek nekez onartzen dute gradu-mailarik eta horrek erakusten du erreferentzia adjektiboak direla: *zapata hauek takoidunagoak dira beste horiek baino; *haur hori ez da hain betaurrekoduna… Hala ere, batzuek kalifikatzaile balioa ere hartu dute, esan baitaiteke ni ez naiz zu bezain fededuna, ni zu baino erredunago naiz horretan.

5.6.2e Atzizki izenondo-sortzailea bada, izenondoa oinarri duten atzizkiak ager litezke ondoren, baina oso bakanak dira halakoak (euskalduntasun eta besteren bat). Aurretik, aldiz, izenak (batez ere bizigabeak) sortzen dituzten atzizkiak aurkitzea ez da bat ere zaila: betaurrekodun, berokidun, osasundun, maitasundun, ongarridun, berogailudun, barazkidun…

⁴² Hitz-Elkarketa/3 liburuan Euskaltzaindiak (1991) hitz elkartutzat hartu zituen dirudun, bizardun edo alkandora gorridun eta elkartu sintetikoen artean sailkatu, dirudun pertsona edo bizardun mutila sintagmetan objektu-aditz-subjektu erlazioa antzeman daitekeelako, liburu-saltzaile edo kale-garbitzaile izen elkartuetan bezalaxe. Baina -dun ez da morfema beregaina eta horregatik egokiago iritzi diogu eratorpenean aztertzeari, Azkuek, Villasantek edo Lafittek egin bezala.