Euskararen Gramatika

5.6.3. -ko₃

5.6.3a Lemari dagokionez, formaz berdina izan arren, -ko izen-sortzailea (§ 4.2.5, § 4.4.3.6) eta hau bereizi beharko genituzke beste batzuetan egin dugun bezala (-era₁ eta -era₂, -tza₁, -tza₂ eta -tza₃ eta abar). Kategoria desberdineko eratorriak sortzen dituzte batzuek eta besteak (lekuko, oinetako / bihotz oneko); kategoria desberdineko oinarriak hartzen dituzte, eta adiera ere desberdina dute.

Bestalde, adjektibo kategoriako unitateak sortzen dituen -ko₃ honek bi aldaera erakusten ditu -ko eta -tako, euskalkien araberako banaketa dutenak. Oro har, -ko izan da Hegoaldean nagusi eta -tako Iparraldean, nahiz azken mendean -ko nagusitu euskalki guztietan (Azkarate eta Altuna 1992). Euskaltzaindiak, nagusitasun horretaz jabeturik, -ko hobetsi zuen batasunerako.

5.6.3b Oinarriaren kategoriari dagokionez, ohikoa du -ko adjektibo-sortzaile honek sintagma kategoriako oinarriak hartzea, hau da, izen+adjektibo multzoa (edo, agian zehazkiago, AdjS): azal zuriko, jenio txarreko, bihotz oneko, buru argiko, gerri estuko, iraupen laburreko, sudur handiko… Baita zenbatzaile sintagmak ere: kainoi biko, hiru urteko (haurra), hiru kilometroko (bidea), zenbat kilometroko (bidea), zazpi eguneko (epea), hiru orduko (emanaldia)… Neurria, adina, pisua, prezioa, tamaina edo denbora adierazten dute, oro har, horrelako egiturek. Izen soila ere izan daiteke oinarri, nahiz gutxi izan horrelako adibideak (antzeko, edadeko, esaneko, itxurako…). Beste batzuetan (-en) itxurako, (-en) antzeko hartuko ditugu oinarri. Baita ‘partizipioa + behar’ egiturak ere, izen sintagmatzat har ditzakegunak (egin beharreko, esan beharreko, hartu beharreko…). Euskaltzaindiaren 34. arauan aurki daitezke zehaztuak oinarri-mota hauek eta dagozkien adibideak.

5.6.3c Lehen ere esan dugu -ko berez flexio morfema dela (postposizio atzizkia § 21.7, § 21.8), eta hala erakusten dute goiko adibideek: bihotz oneko, iraupen laburreko, jenio txarreko, zazpi eguneko. Azkuek azpimarratu bezala, flexio morfemekin bakarrik ageri dira horrelako lotura-bokalak, ez eratorpen morfemekin. Baina postposizio sintagma bati lotzen zaio -ko flexio morfema denean (kategoria funtzionala denean), izenlagunak sortzeko (etxerako, egurrezko, aitarenganako, zerutiko…). Eta -ko flexio morfemaren aurretik postposizio morfemarik ageri ez denean ere, -n postposizioa dagoela esaten dugu; hau da, mendiko, zenbait menditako eta Gipuzkoako mendietako izenlagunak, mendian, zenbait menditan eta Gipuzkoako mendietan postposizio sintagmak dituzte oinarri. Eratorpenean aztertzen dugun -ko₃ honek, aldiz, izen sintagma, adjektibo sintagma edo zenbatzaile sintagma ditu oinarri, baina ez postposizio sintagma. Eta adierari dagokionez ere, ‘eutea’, posesioa adierazten du -ko eratorpen morfemak; flexio morfemek, ostera, ez dute esanahi lexikorik, erlazio gramatikalak baino ez dituzte adierazten (ikus “-koren lana morfologian” § 21.8). Bestalde, ohikoa ez bada ere, -ko₃ atzizkiaz eratorritako adjektibo hauek izan daitezke, aldi berean, beste eratorpen atzizki baten oinarri: buru bikotasun (hemen jokoa da buru bikotasun horretan elkarrekin ondo aritzea, (Berria)).

5.6.3d Literatura tradizioan askotan -ko eta -dun lehian ikusten ditugu, oinarria sintagma kategoriakoa denean⁴³. Zenbait gramatikariren iritziz (Altube 1929) -ko baliatzen dugu berezkoak zaizkigun ezaugarriak adierazteko, bereziki kualitate abstraktu edo immaterialak, eta -dun, ostera, aldi batekoak baino ez direnak adierazteko, edo pertsonaren atalak. Horrek azaltzen du zergatik izaerari dagozkion jenio txarreko, azal leuneko edo bihotz oneko adjektiboek -ko hartzen duten, eta erraz alda daitezkeen ezaugarriak adierazteko, aldiz, -dun aukeratzen den (bizar gorridun, ile zuridun, edo begi belzdun…). Baina kontuak ez daude hain argi. Esaterako, traje ederra izatea ezin har daiteke berezko ezaugarritzat, eta, hala ere traje ederreko sortu dugu; begiak badira pertsonen gorputzeko atal, baina begi ederreko ere aurki dezakegu literaturan.

Ikus ditzagun adibide batzuk: Jendeak zioen ile luzeko gizon bat zela, mamu antzekoa (A. Arana); Txima luzedun hippyen aroak kalitatezko ekoizpen apartak ezagutu zituen (Bidetxea); Iparra hormatuak hemen nonahi ikusten diren zango luzedun lore ubel delikatuak bortizki mugiarazten ditu (Arkotxa); Historia luzeko museoa (Egunkaria); Bakarkako gairako neurri luzeko doinuak hautatu zituzten (Egunkaria); Takoi luzeko kanperak oinetan (Arretxe); Kaxa blindatuan zeukan guztia emateko agindu zion traje ederreko gazteak (Hernandez Abaitua); Pentsamentu ederreko liburu batetik neure egiten ditut bi pasarte ttipi (Perurena); Begi ederreko neskarenganaino iristeko bidea ireki zuen jende artean (Rey); Ile belzdun neskaren ondoan (X. Aranburu); Ehun bat lagunek lortu zuten tartean xingola belzdun ikurrinekin korridore bat egitea (Hermosilla). Bestalde, oro har, Euskaltzaindiaren arauak dioen bezala, -ko₃ baliatzen dugu tamaina, iraupena eta abar adierazteko: epe luzeko gaixotasun, epe luzeko helburu, iraupen luzeko bidaia.

5.6.3e Zenbatzaile sintagmak oinarri dituzten eratorrietan, terminologia beharrei erantzuteko, mota bateko eta besteko eratorriak aurkituko ditugu hasiera batean: hiru-buruko / hiru-burudun ‘tricéfalo’, hiru-loreko / hiru-loredun ‘trifloro’, hiru-gurpileko ‘triciclo’, hiru-margoko / hiru-margodun ‘tricolor’, hiru-aldizko / hiru-faseko ‘trifásico’… Gaur, ordea, -ko nagusitu da erdal bi-, tri-… aurrizkien bidez sorturiko terminoei ordainak emateko: letra biko, zati biko ‘bimembre’, bi motorreko / motor biko ‘bimotor’, gingil biko ‘bilobulado’, ardatz biko ‘biaxial’, buru biko ‘bicéfalo’, hirurteko ‘trienio’, hiru faseko ‘trifásico’, hiru hilabeteko ‘trimestral’…

⁴³ Ikus bereziki honetaz Altube (1929), Gramatika Batzordea (1987a), Azkarate eta Altuna (1992), Zabala (1999).