Euskararen Gramatika

4.5.7. -men/-pen

4.5.7a Lemari dagokionez, zaila zaigu alomorfo bakarra oinarrizkotzat hartzea. Jatorriari begiratuz (Mitxelenak 1977b: 346), Azkuek eta Villasantek -men ematen dute lematzat eta gainerakoak aldaeratzat. Baina gaur egun -pen dela hedatuena esango genuke eta ingurune fonetikoak ez duela gehiegi laguntzen, nahiz herskariaren ondoko ahoskabetzeaz sortua izan -pen (*oroitmen > oroipen, cf. orhitmen, Tartas); itzulpen, laburpen edo eratorpen eratorrietako -pen aldaera ez du ingurune fonetikoak azaltzen. Areago, aldaera bakoitzak ñabardura jakin bat hartu duela ere esan dezakegu, beheraxeago ikusiko ditugun bikoteak aintzat hartzen baditugu —aitormen eta aitorpen, hedamen eta hedapen, irudimen eta irudipen, ukimen eta ukipen eta abar—. Aldaera huts zirenak atzizki beregain bihurtzeko bidean egon daitezke. Bada beste aldaera bat ere, -mendu, latinezko -mentumekin lotura garbia duena. Ekialdeko erabilera zaharrean askotan maileguei lotzen zaien forma dirudi eta oro har -tu partizipiodunei.

4.5.7b Oinarria du motako aditza izan daiteke, halakoak dira gehienak: adierazi, aipa(tu), aitor(tu), barka(tu), bedeinkatu, ebatzi, ekarri, ekoitzi, eratorri, gaitzetsi, goretsi, irakatsi, itxaron, luza(tu), labur(tu), lor(tu), onetsi, salba(tu), senti(tu)… Beste hauek, berriz, du motakoak izan arren, argumentu bakarrekoak dira (intrantsitibo ergatibodunak, ikus § 23.2.2.1): etsi, iraun. Eta badira da edo zaio motako aditzoinak ere, nahiz askoz bakanagoak izan; atzeratu (da/du), galdu (da/du), gibelatu (da/du), hasi, iruditu, urrikaldu… Aditz horietatik eratorriak dira ondorengo izenak:

Beste eratorri hauek, berriz, -mendu aldaeradunak dira:

4.5.7c Adierari dagokionez, de Rijken (1991) iritziz, -penek ez du ‘ekintza’ adierarik, ‘burututako’ zerbait adierazten du, eta hala da askotan, adierazpen, aitorpen, ekarpen, ekoizpen, itzulpen, laburpen, lorpen… ez baititugu ulertzen gehienetan ‘adieraztea’, ‘aitortzea’, ‘ekartzea’… gisa, baizik ‘adierazi dena’, ‘ekarri dena’, ‘lortu dena’ eta abar. Baina nahikoa da Euskaltzaindiaren Hiztegiak edo Egungo Euskararen Hiztegiak ematen dituzten definizioak ikustea ohartzeko ‘gertaera, gauzatzea’ ere adieraz dezakeela -men/-pen atzizkiaz eratorririko izenak: bedeinkapen ‘bedeinkatzea’; iraupen 1. ‘irautea’, 2. ‘zerbaitek bere hartan dirauen denbora’; hastapen 1. ‘hastea, hasiera’, 2. ‘ikasi behar den zerbaiten hasierako gaiak’ (pluralean); ekoizpen ‘ekoiztea; ekoiztearen ondorioa’; galmen ‘galtzea, hondatzea’, Dena den, testuinguruan ikusi behar da ‘ondorioa’ ala ‘gertaera’, zein balio duen eratorriak. Horretarako azpisail honen hasieran aipatu ditugun irizpideak har ditzakegu kontuan (§ 4.5.1c).

Honako adibide hauetan ‘gertaera’ balioa erakusten dute izen eratorriek: Tebasko gerratearen eta Troiako galmenaren aurretik (X. Amuriza); Unibertsoaren hastapeneko beroaldian (Segurola); Peruko limoi eta mango ekoizpenaren %40 Tambogrande eta San Lorenzo bailaretan ekoizten da (Berria); San Diegoko eliza berriaren bedeinkapena egin zenean ere, 1781eko abuztuan (A. Garikano); Joan den igandean, aldiz, Ortzaizen, lau herritar gaztek dute Fedearen Aitormenaren besta ospatu (Herria); Norbanakoak bere burua sakrifikatu beharra du kolektibitate baten salbamenerako, baina hau ez da aritmetika ergel bat (J. Zabaleta).

4.5.7d ‘Ondorioa, emaitza’ adierakoak dira, berriz, beste hauek, zenbatzailez, adjektiboz, plural markaz… lagundurik doazenak: Itzulpen batek itzultzailearen garaira ekartzen du testua (Lertxundi); Ikastetxeei dagokie orain aztertu eta ekarpenak egitea (Argia); Hainbeste ekoizpenen hutsaltasunaren aurrean (Berria); Irakaspen ona izan liteke izurria (Garate); Lau gai hauek, euskal foraltasuna ezagutzeko funtsezkoak, modu trebe eta errazean jorratzen ditu, baita irakurleari orri gutxitan laburpen bikainean eskaini ere (Jimeno).

4.5.7e Goraxeago esan bezala, -men aldaerak ‘ahalmen’ adiera hartu du, batetik, gorputzaren zentzumenak adierazten dituzten dastamen, entzumen, ikusmen, ukimen, usaimen izenetan; bestetik, hizkuntza batean bereizten ditugun gaitasun motak adierazten dituzten entzumen, idazmen, irakurmen, mintzamen, ulermen eratorrietan. Baina baita beste hauetan ere: irudimen ‘gizakiak, gogoan irudi edo ideia berriak sortzeko duen ahalmena’; asmamen ‘asmatzeko ahalmena’; maitamen ‘maitatzeko ahalmena’…