Euskararen Gramatika

4.5. Eratorpena. Atzizki izen-sortzaileak (V). Gertaera, egoera edo ondorio izenen sortzaileak (-dura, -era₂, -keta₃, -kunde, -kuntza, -men/-pen, -tza₃/-tze, -tze/-te, -zio, -ginan)

4.5.1. Sarrera

4.5.1a Oro har euskal gramatikarien artean gutxi aztertu izan dira ‘nominalizazio’ deituriko atzizkiak. Aditzoinari eransten zaizkion atzizkiez ari gara, jakina. Atzizkiak gehitzen duen esanahiari dagokionez, bat datoz hizkuntzalariak bi motatako adiera bereiztean: aditzoinak adierazten duen gertaera edo ekintza hori gauzatzea, batetik, eta ekintza horren ondorioa, bestetik. Baina askotan bi adierak nahasten dira; ez da erraza bereiztea noiz den gertaera eta noiz ondorioa. Areago, izen eratorri berak bi adierak har ditzake. Gaztelaniaz, esaterako, compra izenak ‘ekintza’ balioa du la compra me ocupó toda la mañana diogunean; ‘ondorio’ balioa, berriz, la compra de hoy está sobre la mesa perpausean. Bestalde, ‘ekintza’ terminoaren egokitasunaz ere badira zalantzak; ‘ekintza’, ‘gertaera’, ‘prozesua’… guztiak erabili dira zerbait gertatzea, gauzatzea, egitea, adierazteko. Nolanahi ere, ‘ekintza’ eta ‘ondorioa’ dira oraindik ere termino erabilienak.

4.5.1b Euskaraz, Azkuek “denota acto” dio oro har, nahiz bi azpisailetan banatzen dituen ondoren aztertu ditugun atzizkiak: “derivados operativos” izeneko azpisailean biltzen ditu -era eta -keta; “derivados nominales efectos” azpisailekoak dira, berriz, -ada eta -dura. Ekialdeko gramatikariek ere (Lafittek 1944 eta Arotçarenak 1951, adibidez) “action” eta “résultat” sailak bereizi izan dituzte. Lafitteren sailkapenean, “action” adierazten dute -keta, -kunde, -kuntza, -men (-mendu), -pen, -tza, -tze eta -tate atzizkiek; “résultat”, ondorioa, berriz, -men (-mendu), -pen eta -dura atzizkiek. Hualdek (2003b) atal bakarrean bildu zituen guztiak, ‘ekintza’ edo ‘ondorioa’ adieraz dezaketen atzizkien atalean; dena den, xehetasunen bat ematen du dioenean atzizki batzuek gehienbat ‘ekintza’ adierazten dutela (-pen, -keta edo -menduk) eta beste batzuek ‘ondorioa’ (-dura), nahiz bereizketa ez izan oso zorrotza.

4.5.1c ‘Ekintza’ (gertaera) eta ‘ondorioa’ bereizten lagun dezaketen irizpideak eman dituzte zenbait hizkuntzalarik, hala nola Grimshaw-k (1990) edo Artiagoitiak (2000):

– Gertaera izenek ez dute pluralik onartzen.

– Gertaera izenek nekez onartzen dute erakuslea.

– Gertaera izenak ez dira predikatu gisa agertzen.

– Gertaera izenek erraz onartzen dituzte iraupena adierazten duten modifikatzaileak; ondorio izenek, ez.

– Gertaera izenek nekez onartzen dituzte adjektiboak.

– Gertaera izenek ez dute bat zenbatzailea onartzen.

4.5.1d Bestalde, kontuan hartu behar da atzizki berak adiera bat baino gehiago har ditzakeela (goraxeago eman dugu gaztelaniazko adibide bat), Lafitteren sailkapenean ikusi berri dugun bezala; areago, izen berak ere, erabileraren arabera, balio bat edo bestea izan dezake. Sarrera izenak ‘ekintza’ adieraz dezake (zure sarrera ustekabekoa izan da); zinemara joateko sarrerak erosten ditugunean, ostera, ‘gauza’ bat erosten dugu; eta zinean bertan sarrera eta irteera leku ñabardura hartzen duten izenak dira, ekintza zein lekutan edo zein lekutatik egin behar den adierazten digutenak. Ez da harritzekoa, beraz, atzizki bat aztertzean adiera bat baino gehiago ikustea; arestian aipatutako Lafitteren (1944) sailkapenean ere -men/-mendu bi sailetan ageri da.

4.5.1e Azkenik, kontuan izan behar dugu ‘ekintza’ edo ‘gertaera’ adierazten duten neurrian, ondoren aztertuko ditugun atzizkien bidez sortzen ditugun izenak argumentudunak direla (§ 12.3.5). Horrek esan nahi du aditzoina zein motatakoa den eta nolako argumentu egitura duen ere aztertu beharko dela, argumentu egitura hori ‘heredatu’ egingo baitu izen eratorriak. Adibideetan ikusiko dugu argumentu horiek nola ageri diren. Hala ere, salbuespenak beti izango dira, hala gertatzen baita ‘ekintza/ondorio’ motako izen hauekin inguruko hizkuntzetan ere.

4.5.2. -dura (-tura)

4.5.2a Lemari eta aldaerei (alomorfoei) dagokienez, -tura/-ture atzizki erromantzearekin lotu den atzizki honek -tura aldaera har dezake txistukariaren ondoan (aztura, herstura; egitura partizipioaren azken sudurkaria erori ondoan); eta -kura ere ageri da bilkura izenean.

Batez ere ekialdekoa da atzizki hau, eta gehienbat da/du motako aditzei erantsirik aurkitzen dugu; zehazkiago esateko, inkoatibo/kausatibo motakoei (§ 23.2.2.2c): apaindu, beztitu, elikatu, gaizkoatu, garbitu, gogortu, harritu, hedatu, kilikatu, kutsatu, laztu, uhertu, zimurtu… Baina du motakoak ere ez dira falta (deitu, egin, josi, lotu…), ez eta da motakoak ere (hozitu, kexatu):

4.5.2b Euskal gramatikariek, oro har, ‘ondorioa’, ‘emaitza’ balioa eman diote atzizki honi (eta, beraz, sortzen dituen izen eratorriei, § 4.5.1b). Hau da, apaindura izenak ez du ‘apaintzea’ adierazten, horren ondorioa baizik. Berdin esan daiteke gogordura, harridura, laztura eta beste hainbat izenez. Beraz, izen eratorriak ez ditu heredatuko aditzaren argumentuak (hauek ez dute zertan azaldu perpausean), eta, aldi berean, izen horiek har ditzakete plural markak, adjektiboak, zenbatzaileak…

Hona hemen zenbait adibide: Izadiaren edo gizonen ankerkeria bortitzek laztura eta sumindura eragin dezakete, baina ez dizute eragiten gauzatxo etsigarri batzuk ikustean bizkarrean eragiten dizun hozkirri hori (J. Zabaleta); Hedadura lau eta grisetan ez zen bizitza aztarnarik ikusten (Otsoa); Bihotz taupaden erritmoa bizkortu zitzaion, garondoko kilikadura areagotu, nerbioak dantzan jarri (M. A. Mintegi); Kaleko Gabon apaindurak seinalaturik (Goenkale); Beren alkandorak, jaietako beztidurak, Madrilen enkargatzen dituzte (Azurmendi); Datuek ñabardurak behar dituztela, alegia (Heras).

4.5.2c Baina ez dago beti hain argi ‘ondorioa’ ala ‘gertaera’ adierazten duen (eta orduan aditzaren argumentua agertuko zaigu izenaren inguruan). Gogordura izenari, esaterako, bi adiera ematen dizkio Egungo Euskararen Hiztegiak: ‘ariketa fisikoa eginda gero gorputzean sentitzen den mina; gorputz atalen bat gogortzea’. Eta hanpadura izenean lehen adiera ‘hanpatzea’ ematen du Euskaltzaindiaren Hiztegiak (zauriaren hanpadura), eta bigarren adiera, hizkuntzalaritzakoa, ‘enfasia’.

Hitz berri mordoxka sortu da, gainera, euskara estandarrean, besteak beste hizkuntzalaritzan, edo matematiketan: batura, berretura, biderkadura, hanpadura, kendura, komunztadura (Etxeberri Sarakoak erabilia), zatidura… Matematika arloko terminoetan argi adierazten da ‘ondorioa’ adiera: ‘batuketaren emaitza’, ‘berreketaren emaitza’, ‘biderketaren emaitza’ eta abar.

4.5.3. -era₂ (-kera)

4.5.3a Mendebaldeko atzizki honen lematzat -era hartu izan da, -kera batik bat txistukari (afrikatu)aren ondoren ageri delako. Azkuek aitatzen duen banaketa, -era = ‘ekintza’ / -kera = ‘modua’ ez da, beraz, askotan betetzen.

4.5.3b Oinarrian da motako aditzoina du askotan³²; argumentu bakarrekoa, beraz (nahiz hor ditugun erabilera edo ezaguera ere)³³. Askotan atzizkiak mugimendua edo egoera aldaketa adierazten du. Adierari dagokionez, sortzen dituen izenak ‘gertaera’ izenak dira, aditzoinari dagokion gertaera hori gauzatzea adierazten dutenak: agerrera, amaiera, bukaera, etorrera, hasiera, ibilera, igoera, irteera, jaitsiera, piztuera, sarrera, sorrera eta abar. Argumentudun izenak dira, beraz, -era atzizkiaren bidez sortzen ditugunak; argumentu hori behin baino gehiagotan izenlagun gisa agertuko da testuan: Bat-batean edan dudan esne beroak Alto de Portillorako patarraren igoera erraztu dit (Aintziart); Ontzien sarrera eta deskarga ikusi nahi nuen (Sarrionandia); Tolosako trenaren irteera (Zaldua); Ikerlariak bidali zituen Saulen etorrera ziurtatzera (Elizen arteko Biblia).

Hala ere, izenondoz, plural markaz… lagundurik ere ikus ditzakegu izen eratorri hauek literatura testuetan. Horrek pentsarazten digu ‘ondorio’ balioa ere badutela; ez, behintzat, ‘gertaera’ balio soila (§ 4.5.1c): Aste osoan hura zen irteera bakarra, festa-gune bakarra (Aristi); Galduak ditut hainbat eta hainbat orri ere hara-hona egindako ibileretan (Lertxundi).

4.5.3c Bestalde, -era atzizkiak eman diezaioke ‘modua’ adiera ere izen eratorriari; halakoetan, bai da eta bai du motako aditzoinak aurkituko ditugu: egoera, erabilera, ibilera, hizkera, idazkera, janzkera.

4.5.3d Zenbait izen eratorrik har ditzakete beste adiera batzuk ere; esaterako, ‘gunea’, ‘lekua’, irteera eta sarrera izenen kasuan. Edo izen konkretu, zenbakarria, ‘tiketa’, sarrera izenak.

Bestalde, batez ere mendebaldeko testuetan erabili den atzizki honen parekoa da ipar-ekialdeko euskaretan -tze (§ 4.5.9).

4.5.4. -keta₃

4.5.4a Literatura tradizioan, du motako aditzak hartu ditu, gehienbat, oinarri atzizki honek; euskara estandarrean ere -keta atzizkiaz sortutako izen askok du motako aditza dute oinarrian. Aditz horiek askotan ‘egilea-gaia’ (garbitu, hil…) argumentu egitura dute, ekintza bat adierazten dute. Garrantzitsua da argumentu egitura nabarmentzea, du motakoak izan arren, ‘esperimentatzailea’-‘gaia’ egiturakoek, hau da, aditz psikologiko deitu zaienek (desiratu, deitoratu, mespretxatu, pairatu, sentitu, sufritu…), oro har, ez baitute -keta hartzen. Sortzen den izenak bi adierak har ditzake, bai ‘ekintza’ (edo ‘gertaera’), bai ‘ondorioa’:

4.5.4b Euskara estandarrean da motako aditzei ere erantsi zaie -keta, ‘gertaera’ adierako izenak sortzeko. Gure corpusetan aurki daitezke biraketa (Lurraren eta ilargiaren biraketa-ardatzen ezberdintasuna), erorketa, susperketa (Sektorearen susperketa itsas garraioaren hazkundetik dator) eta abar. Euskaltzaindiak tradizioko eroriko arautu du, eta suspertze; biraketa, aldiz, onartu du euskara estandarrerako (oso erabilia da, besteak beste Fisikaren arloan).

4.5.4c ‘Ekintza’ adierako izenak erraz har dezake barne argumentua, ‘gaia’ (edo objektua) biltzen duen izenlaguna³⁴; edo hitz elkartu batean ageri bada, lehen osagaiak adieraziko du objektua. Orobat, iraupena adierazten duen modifikatzailea (izenlaguna) ere har dezake: Lehen ekintza publikoa Aramburu jeneral eta presidente ohiaren bahiketa eta hilketa izan zen, 1970eko maiatzean (Berria); Diru-zuriketa; tortura-salaketa; emazteen kontrako bortizkeriaren salaketa (Herria); Egoitza eder eta lasaiak ziren, gaixo larrien zainketarako prestatuak (Otsoa); Era guztietako labanen zorrozketa (Goienkaria); Atentatuaren ikerketari dagokionez (Berria).

‘Ekintza’ adierakoak dira Matematikaren arloan sortu diren hauek ere: batuketa, biderketa, kenketa, zatiketa.

4.5.4d ‘Ondorio’ adierakoa denean, ostera, plural marka, adjektiboak, erakusleak, kuantifikazioa… onartuko ditu (§ 4.5.1c): Mexikoko beste edozein hiri handitan 100 mila biztanleko 12 hilketa eta 18 bahiketa izaten dira, eta Ciudad Juarezen, berriz, 66 hilketa eta 133 bahiketa izaten dira (Berria); Artezia berezia erakutsi duela inguruko herrien ikerketa praktiko guztiak bereganatzen (Pérez Iglesias); Ez egin salaketa faltsurik (Elizen arteko Biblia); Ikerketa historikoan aspalditik egiten zen galdera horrek ez du erantzun errazik (Navarro).

4.5.4e Adiera ‘ekintza’ (‘jarduera’) izanik ere, oinarritzat aditza ez duten adibideak ere baditugu: zuketa, noketa, zezenketa… Baita oinarrian izena ala aditza duten oso argi ez dauden lehiaketa, sariketa, txapelketa adibideak ere.

‘Jarduera’ balioa nabarmentzen da oinarrian izena izanik, ‘bila joan’ adierazten duten ondoko izen hauetan ere: andraketa, ardiketa, arrainketa, egurketa, lurketa, ogiketa, ongarriketa, sagarketa, urketa… Batez ere ipar-ekialdeko euskaretakoa da balio hau. Eta zaila da hitz eratorria izen kategoriakoa den esatea, askotan predikatu egituran ageri baita bildu, ibili, joan… aditzez lagundurik (ikus 23.2.1.3.5), baina ez beti; horrek eraman zuen, hain zuzen ere, Lafitte -keta atzizkiaren balio hau atzizki adberbio-sortzaileen artean sailkatzera: Ni bihotz-keta nabila, eta ez ogi edo arroltze-keta (Joanategi); Lehenago ere ardiketa ibilia zen, frangotan, alderdi heetan, bortu zoko guzietan bezala (J. Etxepare); Izraeldarrek gizon bat larunbatarekin egurketa zabilala hatzeman zuten eta Moisi eraman (Arbelbide); Guazen ogiketa Versaillarat (M. Elizanburu); Hain xuxen, tenore hartan herriko neskatxa gazteak harat biltzen ohi ziren urketa (Zerbitzari); Edo mahasti aitzurre, mendian harri-zerratze […] mendiko ongarriketa³⁵ (Larre). Maiz ageri da -ketan (‘zertan’) forman ere: Lau egunez aritu ginen lurketan (Duvoisin).

Jarduera balioa nabarmena da -keta atzizkiaz sortu eta -n inesibo postposizioaz lagundurik erabiltzen ditugun hizketan, berriketan, jostaketan, igeriketan eta abarretan. Baina izen hauek (eta sail berekoak diren igerian, aitzurrean, musean, ehizan edo jolasean) ezin ditugu aditzetik eratorritako izentzat hartu (§ 11.5e).

4.5.5. -kunde

4.5.5a Atzizki honek ez du gaur egun emankortasun handirik. Literaturako testuei begiratuz gero, erabilera modu bat baino gehiago ikusiko dugu, betiere aditzoina oinarri duela. Batetik, izen zaharrak ditugu, oro har ekialdekoak, eta ‘gertaera’ zein ‘ondorioa’ adierazten dutenak: aiherkunde, bahikunde, desirkunde, egikunde, nahikunde. Elkhargana erakusten dute aiherkundea (Etxeberri Ziburukoa); Noizik behin ethortzen zeizkidan […] Iainkoa baithan phentsatzeko desirkunde batzuk (Axular); Zure nahikundea balinbada nik ohorerik ez izatea, zure gogara egin bedi (Duvoisin). Gehienak bildu ditu Euskaltzaindiaren Hiztegiak eta gaurko corpusetan ere ageri dira.

4.5.5b Bestetik, baditugu XIX. mendearen amaierakoak eta XX. mendearen hasierakoak, batez ere, erlijioari lotuak: agerkunde, berpizkunde, deikunde, Igokunde, Jasokunde, sorkunde; baina baita oldarkunde ere; guztiek ‘gertaera’ adiera dutela esan daiteke: Jaunaren zerura igokundea (Vitoria-Eleizbarrutirako Kristiñau-Ikasbidea); Jaunaren agerkundea (Kerexeta).

4.5.5c Eta baditugu izen berriagoak ere, gehienak euskara estandarrekoak, -kunde/-kuntza (§ 4.5.6) bikotean aurki ditzakegunak; adierari dagokionez, bikote horretako izen bakoitzak du bere ñabardura: aurkikunde, erakunde, federakunde, hauteskunde, hazkunde, zabalkunde… Xehekiago aztertzen baditugu, aurkikunde izenak bi adiera ditu: lehena, goiko agerkunde edo igokunde-ren sailekoa (Gurutze Deunaren Aurkikundea); bestea, ‘aurkikuntza’ definitzen du Euskaltzaindiaren Hiztegiak: Aurkikunde horiek psikologian eta medikuntzan erabil daitezke (Goienkaria); Gaur egun edozein egiaztapen, aurkikunde edo teknikak […] berekin nahi du zientziaren bedeinkapena (Lertxundi). Erakunde ihartua dago; erakuntza izenak ‘eratzea’ adierazten du, baina ez erakunde-k. Federakunde eta federakuntza erdal federaciónen ordain erabili dira (eta badute lekua gaurko corpusetan), baina federazio da estandarrerako arautua. Hazkunde eta hazkuntza sinonimotzat ematen ditu Euskaltzaindiaren Hiztegiak adiera batean; baina hazkuntza izen eratorrian, ‘(animaliak) hazi’ adiera da oinarritzat aukeratua (abere hazkuntza). Zabalkunde eta zabalkuntza, biak erabiltzen dira euskara estandarrean (nahiz zabalkunde izan erabiliena, ia hiru bider agerraldi gehiago baititu zabalkuntza-k baino Egungo Testuen Corpusean). Bien arteko aldeari dagokionez, ez da askotan erraza ñabardurak antzematea; hala ere, Euskaltzaindiaren Hiztegiaren arabera, badirudi zabalkunde ‘zerbaiti buruzko ezagutza edo norbaiten ideiak haien berri ez dutenengana helaraztea’ dela: Isilpeko informazioaren zabalkundea kontrolatu (Euskadiko Museoei buruzko Legea); zabalkuntza izenak, aldiz, zabaldu aditzaren beste adiera bat du oinarri batzuetan: Zirkonia purua polimorfikoa da eta […] 1.170 °C lortzen direnean, bolumen-zabalkuntza bat gertatzen da (Monasterio). Baina gehienetan zaila da zabalkunde / zabalkuntza bikotean aldeak ikustea.

4.5.5d Bada azkenik beste erabilera bat ere: pertsona adierazten duen izenari erantsi eta pertsona horien bilera-edo esan nahi duen izen eratorria sortzen duen -kunde, alegia. Egia da pentsa dezakegula beste atzizki bat dela, forma berekoa, baina beste balio batekoa, oinarrian den izenaren eta izen eratorriaren adiera ere azpisail honetan aztertzen ari garen izenen ‘ekintza’ (‘gertaera’), ‘ondorioa’ adieratik aldentzen den heinean. Dena den, oso adibide gutxi ditugunez hemen aipatzea iruditu zaigu egokiena; Emakunde da euskara estandarrean bide horretatik sortu den bakarra (erakunde baten izen propioa): aitakunde, Emakunde, gizakunde; Azkuek jaso zituen bere hiztegian, baina ez dute ia lekukotasunik testuetan.

4.5.6. -kuntza

4.5.6a Batez ere da/du motako aditzak ditu oinarrian atzizki honek: aldakuntza, asmakuntza, aurrerakuntza, bahikuntza, banakuntza, behakuntza, bereizkuntza, bustikuntza (Fonetika eta Fonologiaren arlokoa), eraikuntza, hezkuntza, hobekuntza, ikerkuntza, salakuntza, zapalkuntza. Askotan aditzoin berari -keta (§ 4.5.4) eta -kuntza erantsirik sorturiko bikoteak ikusiko ditugu, baina bietako bat da bestea baino askoz erabiliagoa (gehienetan -keta atzizkiduna: aldaketa / aldakuntza; asmaketa / asmakuntza; bahiketa / bahikuntza; banaketa / banakuntza; behaketa / behakuntza; bereizketa / bereizkuntza, sorketa / sorkuntza); edo aditzaren adiera jakin bat hartzen du oinarri batek (aurreraketa, esaterako, lasterketetan edo auto batek bestea aurreratzeari dagokio). Bestalde, -kunde atzizkia ere izan dezake ondoan (§ 4.5.5c).

4.5.6b Maiztasuna, agerraldi kopurua alde batera utzirik, ez da erraza bikote horietan zer alde dagoen zehaztea. Ikus, adibidez, ondorengo adibidea, ez dirudi ia alderik dagoenik ikerketa eta ikerkuntza eratorrien artean: Unibertsitatean ikerkuntza egiteko diru kopuruak atzera egin du, bistan denez, bederatzi urte horietan, diru gehiena unibertsitateari ez dagokion ikerketa militarretan erabili baita (Pérez Iglesias); Asmakuntza horrek, beste batzuekin batera, hala nola buztingilearen gurpila edo biribilak marrazteko konpasa, egundoko ospea eman zion (Juan Garzia); Transmisio mota horrek beste bereizkuntza bat ekarri zuen (Jon Muñoz); Ondoko salakuntza hauek egozten zaizkizue (Navarro). Adibide horietan ‘ondorioa’ balioa dute izen eratorriek, erakuslez, adjektiboz, bat zenbatzaileaz… lagundurik baitoaz. Beste hauetan, aldiz, ‘gertaera’ adierazten du: CIAk lagundu egin zuen, bestela CIArentzat berarentzat ere lan egiten zuen gizonaren bahikuntzan (Jimenez); Argindar ekoizpen zein erregai banakuntza sareez azken urteotan jabetu izanak (Sokarros).

Aditzoinaren argumentu egitura ‘esperimentatzailea’-‘gaia’ denean, ez du ondoan -keta atzizkiaz sorturiko izena izango: pairakuntza (izatekotan, pairamen); ez eta oinarria da motako aditza denean ere: azarkuntza (‘ausardia’).

4.5.7. -men/-pen

4.5.7a Lemari dagokionez, zaila zaigu alomorfo bakarra oinarrizkotzat hartzea. Jatorriari begiratuz (Mitxelenak 1977b: 346), Azkuek eta Villasantek -men ematen dute lematzat eta gainerakoak aldaeratzat. Baina gaur egun -pen dela hedatuena esango genuke eta ingurune fonetikoak ez duela gehiegi laguntzen, nahiz herskariaren ondoko ahoskabetzeaz sortua izan -pen (*oroitmen > oroipen, cf. orhitmen, Tartas); itzulpen, laburpen edo eratorpen eratorrietako -pen aldaera ez du ingurune fonetikoak azaltzen. Areago, aldaera bakoitzak ñabardura jakin bat hartu duela ere esan dezakegu, beheraxeago ikusiko ditugun bikoteak aintzat hartzen baditugu —aitormen eta aitorpen, hedamen eta hedapen, irudimen eta irudipen, ukimen eta ukipen eta abar—. Aldaera huts zirenak atzizki beregain bihurtzeko bidean egon daitezke. Bada beste aldaera bat ere, -mendu, latinezko -mentumekin lotura garbia duena. Ekialdeko erabilera zaharrean askotan maileguei lotzen zaien forma dirudi eta oro har -tu partizipiodunei.

4.5.7b Oinarria du motako aditza izan daiteke, halakoak dira gehienak: adierazi, aipa(tu), aitor(tu), barka(tu), bedeinkatu, ebatzi, ekarri, ekoitzi, eratorri, gaitzetsi, goretsi, irakatsi, itxaron, luza(tu), labur(tu), lor(tu), onetsi, salba(tu), senti(tu)… Beste hauek, berriz, du motakoak izan arren, argumentu bakarrekoak dira (intrantsitibo ergatibodunak, ikus § 23.2.2.1): etsi, iraun. Eta badira da edo zaio motako aditzoinak ere, nahiz askoz bakanagoak izan; atzeratu (da/du), galdu (da/du), gibelatu (da/du), hasi, iruditu, urrikaldu… Aditz horietatik eratorriak dira ondorengo izenak:

Beste eratorri hauek, berriz, -mendu aldaeradunak dira:

4.5.7c Adierari dagokionez, de Rijken (1991) iritziz, -penek ez du ‘ekintza’ adierarik, ‘burututako’ zerbait adierazten du, eta hala da askotan, adierazpen, aitorpen, ekarpen, ekoizpen, itzulpen, laburpen, lorpen… ez baititugu ulertzen gehienetan ‘adieraztea’, ‘aitortzea’, ‘ekartzea’… gisa, baizik ‘adierazi dena’, ‘ekarri dena’, ‘lortu dena’ eta abar. Baina nahikoa da Euskaltzaindiaren Hiztegiak edo Egungo Euskararen Hiztegiak ematen dituzten definizioak ikustea ohartzeko ‘gertaera, gauzatzea’ ere adieraz dezakeela -men/-pen atzizkiaz eratorririko izenak: bedeinkapen ‘bedeinkatzea’; iraupen 1. ‘irautea’, 2. ‘zerbaitek bere hartan dirauen denbora’; hastapen 1. ‘hastea, hasiera’, 2. ‘ikasi behar den zerbaiten hasierako gaiak’ (pluralean); ekoizpen ‘ekoiztea; ekoiztearen ondorioa’; galmen ‘galtzea, hondatzea’, Dena den, testuinguruan ikusi behar da ‘ondorioa’ ala ‘gertaera’, zein balio duen eratorriak. Horretarako azpisail honen hasieran aipatu ditugun irizpideak har ditzakegu kontuan (§ 4.5.1c).

Honako adibide hauetan ‘gertaera’ balioa erakusten dute izen eratorriek: Tebasko gerratearen eta Troiako galmenaren aurretik (X. Amuriza); Unibertsoaren hastapeneko beroaldian (Segurola); Peruko limoi eta mango ekoizpenaren %40 Tambogrande eta San Lorenzo bailaretan ekoizten da (Berria); San Diegoko eliza berriaren bedeinkapena egin zenean ere, 1781eko abuztuan (A. Garikano); Joan den igandean, aldiz, Ortzaizen, lau herritar gaztek dute Fedearen Aitormenaren besta ospatu (Herria); Norbanakoak bere burua sakrifikatu beharra du kolektibitate baten salbamenerako, baina hau ez da aritmetika ergel bat (J. Zabaleta).

4.5.7d ‘Ondorioa, emaitza’ adierakoak dira, berriz, beste hauek, zenbatzailez, adjektiboz, plural markaz… lagundurik doazenak: Itzulpen batek itzultzailearen garaira ekartzen du testua (Lertxundi); Ikastetxeei dagokie orain aztertu eta ekarpenak egitea (Argia); Hainbeste ekoizpenen hutsaltasunaren aurrean (Berria); Irakaspen ona izan liteke izurria (Garate); Lau gai hauek, euskal foraltasuna ezagutzeko funtsezkoak, modu trebe eta errazean jorratzen ditu, baita irakurleari orri gutxitan laburpen bikainean eskaini ere (Jimeno).

4.5.7e Goraxeago esan bezala, -men aldaerak ‘ahalmen’ adiera hartu du, batetik, gorputzaren zentzumenak adierazten dituzten dastamen, entzumen, ikusmen, ukimen, usaimen izenetan; bestetik, hizkuntza batean bereizten ditugun gaitasun motak adierazten dituzten entzumen, idazmen, irakurmen, mintzamen, ulermen eratorrietan. Baina baita beste hauetan ere: irudimen ‘gizakiak, gogoan irudi edo ideia berriak sortzeko duen ahalmena’; asmamen ‘asmatzeko ahalmena’; maitamen ‘maitatzeko ahalmena’…

4.5.8. -tza₃/-tze

Lemari dagokionez, zaila da mendebaldeko eta ekialdeko forma desberdinen artean bat hautatzea oinarrizkotzat; areago, Mitxelenaren (1977b) iritzia kontuan izanik, bi atzizki desberdin izan daitezke, eta ez euskalki mailako aldaera hutsak³⁶. Nolanahi ere, atzizki bakartzat har dezakegu ekialdeko -tze hau eta hurrengo puntuan aztertuko duguna.

Aditzoinak da nahiz du motakoak izan daitezke, eta sortzen den izenak maizenik ‘ondorioa’ balioa du, baina ‘gertaera, egitea’ ere adieraz dezake: aitortza/aitortze, bizitza/bizitze, egoitza, ekintza, emaitza, ezagutza, ezkontza, higuintza, iraultza, jaiotza/jaiotze, jakintza/jakite, laguntza, sendotza eta abar.

4.5.9. -tze/-te

4.5.9a Lafittek -tze ematen du lematzat; Azkuek, berriz, -te. Garbi dago forma baten edo bestearen aukera aditzoinaren inguruneak baldintzatzen duela, neurri batean. Badira euskalki mailako desberdintasunak ere, bizkaieraz askotan -te aurkitzen baita gainerako euskalkietan -tze erabiltzen den izenetan (ekarte/ekartze, errete/erretze, hilte/hiltze, jote/jotze…), baina euskara estandarreko aldaerei lotuko gatzaizkie.

Txistukariaren eta sudurkariaren ondotik, oro har -te aurkitzen da euskalki guztietan (edate, haste, ikaste, ikuste, iraute, jakite eta abar). Dena den, Mitxelenaren (1977b) hitzen aurrean zaila da lematzat forma bakarra aukeratzea³⁷.

4.5.9b Edozein aditzoinek onartzen du -tze atzizkia. Berau da, hain zuzen, ‘ekintza’ edo ‘gertaera’ adierazteko markatugabea dena, beste edozeinen ordez ager daitekeena. Kontuan izan behar da, dena den, izenak sortzen dituen atzizkiaz ari garela, eta ez perpaus jokatugabeek duten nominalizazio moduaz (ikus § 30.6.3.1)³⁸. Alde honetatik, askoz maizago aurkituko ditugu -tze atzizkiaz sorturiko izenak Iparraldeko testuetan (azken batean, aurreko puntuan ikusi dugun -tze bera da), gertaera izen balioan (erakusleaz lagundurik ere bai, inoiz edo behin): Mariaren sortzeak bozkariotan ezarri du Zerua (Andre-dena); Bihotz onez oroitze utsak atsegin ta gustoz urturik bezala uzten du bihotza (Mendiburu); Euskaraz mugagabeak ere aurrera daitezke […] aurreratze horrek, azkenik galdegaia altxa dezake (Mitxelena); Arabako [euskararen] atzeratzearen kezka argi azaltzen du, esate baterako, Aita Kardaberatzek (Mitxelena); Elkarren ondo-ondoan zeuden neskak, urre eta beltz, eguzkiaren sartzea interesik gabe miresten, lepoko zapiak ukituz, irribarreak zuzenduz elkarri (Navarro); Goiz batez Boris Klotz medikua, haste hartan ezagutu nuena, jin zitzaidan (Etxehandi); Larunbatean, abendoak 18, Olentzeroren jiteak airostuko ditu Baionako karrikak (Herria).

4.5.9c Gertaera izenak osatzen dituen heinean, aditzoinaren argumentu egitura heredatu egiten du izen eratorriak, eta horrek esan nahi du argumentu horiez lagundurik azaldu behar duela: dela hitz elkartu baten bidez (eguzki-ilkite, eguzki-sartze)³⁹, dela izenlagunaren bidez (eguzkiaren sartzea, Olentzeroren jitea). Gerta daiteke argumentua testuan lehenago aipatua delako berriro ez ematea: goraxeago eman dugun Mitxelenaren adibidean, Euskaraz mugagabeak ere aurrera daitezke dio lehenik; argi dago, beraz, zer den aurreratzen dena (edo duguna). Horregatik da errazago ondoren erakuslea erabiltzea eta argumentua isilpean uztea: aurreratze horrek…

4.5.9d Mendebaldeko -era atzizkiaren (§ 4.5.3) baliokide dela esan daiteke (hasiera/haste, etorrera/jite, sarrera/sartze eta abar).

Baina behin baino gehiagotan, adjektiboz, erakuslez edo ‘ondorio’ adierako izenekin ohikoak diren beste elementu batzuez lagundurik ere aurkituko ditugu -tze atzizkidun izenak. Hona hemen adibide batzuk: Heriotze bakarra estaltzen dute lau sortzek (J. Etxepare); Oroitze onek aita naigabez bete, eta alabari negar eragiten zion (Lardizabal); Bainan izan da halere joaite baino aise jite gehiago (Herria). Hala ere, ez dirudi ‘ondorio’ balioa beste atzizki batzuekin bezain argi ikusten denik.

4.5.9e Bada gure artean beste auzi bat ere, zenbateraino den egoki euskara estandarrean -tze atzizkiaz baliatzea izenak sortzeko. Mitxelenaren iritzia ekar dezakegu hona: “norbaitek esan omen du hizkuntza landuetan -te -tze bezalako gramatika-atzizki arrunt batek ordezkari hoberik eta berezirik izan ohi duela. Tira, ingelesa aski landua eta ikasia da eta -ing ez dabil hain urrun gure atzizkitik. Hala guztiz, ordez, barra-barra erabiltzen dute -ing” (1988a [1984]: 45)⁴⁰.

4.5.10. -zio (-zino, -zione, -ziño)

4.5.10a Atzizki erromantze hau oro har maileguei eransten zaiela dio Villasantek, baina euskal oinarriei erantsirik ere aurki daitekeela. Euskalkien araberako aldaerak ditu: -ziño, bizkaieraz (-zinoe ere ageri da bizkaierazko testuetan); -zino, zenbait autore lapurtarrek ere badarabilte; -zio, batik bat gipuzkeraz; -zione, Iparraldeko euskalkietan. Villasantek berak -zio gomendatzen du literatur hizkuntzarako, bokalarteko sudurkaria erortzea oso fenomeno ezaguna delako, eta, gainera, -zio delako literatur hizkuntzan azken urteetan hedatuena. Gomendio hau, eta aldaeren hedadura gogoan izanik eman zuen Euskaltzaindiak batasunerako 9. araua, -zio aldaera hobesten duena.

Oro har, -tu motako partizipioa hartzen duten aditzoinei eransten zaie atzizki hau, eta sortzen diren izenek ‘ondorioa’ adiera hartzen dutela esan daiteke: amorrazio, asmazio, begitazio, burutazio, deizio, gogorazio, harrizio, kantsazio, segizio.

4.5.10b Ondorengo adibideetan ikus dezakegu -zio atzizkiaren bidez sorturiko izenek onartzen dutela ondoan adjektiboa, plural marka… (ikus § 4.5.1c): Burutazio illun oien artean urari bere burua emateko tentazio gogor batek eman zion (Kardaberaz); Orduan bai amorrazio ederra artu nuala! (Uztapide); Lamiak eta sorginak, eta gizonen asmazio eta imintzio guztien nahasketa bat (Aresti); Desegiñ ziran baña alako amesak, / begitanziño areek gaur jataz garratzak (Arrese Beitia).

4.5.10c Baina badira adibideak gertaera izentzat har ditzakegunak: Txorakeriarik eta alferrikako buru-kantsaziorik gabe (Segurola). Nolanahi ere, ez du ia emankortasunik gaur egun hitz berriak sortzeko.

4.5.11. -ginan, -ginean

Beti zertan adierazten du; ez da, beraz, izena. Baina nonbait sartzekotan, gertukoena ekintza, gertaera izenen saila da. Testuetan adibide gutxi daude, eta formari dagokionez ere biak ageri dira, -ginan eta -ginean: bertsoginan, txorixoginan, kakaginan, txixaginan… Bost idazleok bertsogiñan maixu handien trebetasuna erakutsi eben (Akesolo); Bai Plaentxian ta bai Eibar-en, bertsogiñan asten diranian, Gipuzkoako euzkerarako joera dabe (San Martin).

4.5.12. Beste atzizki batzuk: -ada, -antza/-antzia

Beste bi atzizki aztertuko ditugu hemen, labur, euskal lexikoan hainbat hitz sortzeko baliatu diren arren, nahiko ihartutzat eman ditzakegunak.

4.5.12.1. -ada

Aditz esapidea, onomatopeia + egin egitura izan ohi duena, aurkituko dugu oinarrian: irrist egin, purrust egin, tarrat egin, txirrista egin, zizt egin, zurrut egin… Izena + egin egiturako aditz lokuzioa dugu bultzada izenaren kasuan. Batzuetan aditzoin kategoriako oinarria ere ikus daiteke: bultza(tu), irrista(tu), zizta(tu).

Sortzen den izenak ez du ‘gertaera’ adierarik, ‘ondorioa’ baizik. Hala erakutsiko lukete gertaera izenak ondorio izenetatik bereizteko aipatu ditugun ezaugarriek (§ 4.5.1c): plural marka har dezakete, baita erakusleak ere; bat zenbatzailearekin ager daitezke, baita adjektiboekin ere… Bultzada, irristada, purrustada, tarratada, taupada, zaplada, zarrastada…

Hona hemen zenbait adibide: Sirenen ondoren oso baxu zihoazen helikopteroen harrabotsak eta tankeen burrunbadak zerbait gogorra jazoko zela adierazi ziguten (B. Bilbao); Zotza purrustada batez ahotik lurrera botaz (Goenkale); Zarrastada bortitz batek goitik behera inarrosi ninduen (Ladron Arana).

Azkuek eta Villasantek izen bizidunei —batzuetan izen propio ere badirenei— erantsirik sortutako Zamakolada, Matxinada edo Karlistada eta horien antzekoak aipatzen dituzte, aspaldi honetan izen berririk sortu ez duen bide baten adierazgarri. Villasantek dioenez, Mitxelenak erdal sanrocada, gamazada eta abarren hurbiltasuna ere aipatu zuen.

4.5.12.2. -antza/-antzia

Atzizki erromantze honen lematzat Villasantek -antza aldaera ematen du, nahiz Mitxelenak berak esan bi formak, -antza (erdal -ança zaharra) eta -antzia (erdal -ançia), latinezko atzizki beretik eratorriak direla.

Oinarrian mailegu bidez hartutako aditzak aurkituko ditugu; eta behin baino gehiagotan zalantza ere sor dakiguke benetan euskaraz eratorria ote den, ala izen osoa den maileguz hartua (esperantza, perseberantzia, usantza…). Nolanahi ere, emankortasun urrikoa izan da euskal lexikoaren ondarean: akabantza, alegrantzia, eskudantzia, fidantza, frogantza, obligantza, salutantzia, signifikantza.

Adjektiboa, bat zenbatzailea, erakuslea… ondoan har dezaketenez, ‘ondorioa’ adierako izenak direla esan daiteke: Eskudantzia hek bere [neskatxen] arintasunagatik gerthatu zaizkotela (Duhalde); Ordukoa zen oraikoaren seinale bat, figura bat, pintura bat, eta signifikantza bat (Axular); Guzieri salutanzia eder bat egin ondoan, hurbildu zen nereganat (J. B. Elizanburu).

³² Da motakoa dela diogu, horietako bat baino gehiago du motakoak ere izan daitezkeen arren, hau da, inkoatibo/kausatibo motakoak, -era atzizkia da motakoari, inkoatiboari gehitzen zaiolako: ‘piztu da’ baliotik sortzen da piztuera (ez ‘piztu du’ baliotik); ‘sortu da’ > sorrera (ez ‘sortu du’) eta abar.

³³ -era, -keta edo -men/-pen atzizkien oinarri diren aditzoinen sailkapen xeheagorako, ikus Azkarate 2008.

³⁴ Gogoan izan behar da, ordea, sarritan izenlagunak ‘egilea’ adierazten duela, eta ez ‘gaia’: maltzur haren salaketa.

³⁵ OEHk ‘acarreo de abono’ itzultzen duena.

³⁶ “Es para mí dudoso si -tza/-tze, que en algún caso (cf. bizitza/-tze ‘vida‘, eriotza/heriotze) son variantes de un mismo sufijo, occidental y oriental, respectivamente, lo son siempre. Tal vez haya que contar, en parte, con sufijos de origen distinto” (Mitxelena 1977b: 500).

³⁷ “En algunos dialectos -te y -tze alternan en el sustantivo verbal […]. No debe pensarse, sin embargo, que -tze sea el resultado de t + t: se trata probablemente de sufijos de distinto origen” (Mitxelena 1977b: 346).

³⁸ Gai honetan sakondu nahi duenak jo dezake, besteak beste, Goenagaren (1984) lanera.

³⁹ Horrelako adibide asko ikusiko ditugu hitz elkarketa aztertzean; zehazki, izen elkartu sintetikoen zer-nolakoen berri ematean (§ 7.2.7).

⁴⁰ Gai honetaz gehiago jakin nahi duenak irakur dezake Azkarate 2009.