Euskararen Gramatika

4.4. Eratorpena. Atzizki izen-sortzaileak (IV). Objektua, tresna, lekua adierazten duten izenen sortzaileak (-gailu, -garri, -ki₁, -kada₂, -kari₁, -ki₂, -kin₁, -kizun₁, -ko₂, -gia, -tegi)²⁵

4.4.1. Sarrera

4.4.1a Oinarriaren kategoria kontuan hartuta, bi atal nagusitan bana ditzakegu azpisail honetako eratorpen atzizkiak: aditzoinari eransten zaizkionak; izenari eransten zaizkionak. Sortzen duten izenari dagokionez, berriz, guztiak dira izen konkretu, bizigabe, zenbakarriak. Adierari dagokionez, hiru motatakoak aurkituko ditugu: ‘tresna, baliabidea’ izendatzeko baliatzen ditugunak (aditzoina oinarri izan ohi dutenak, oro har); ‘objektua’, ‘zera konkretua’ adierazten dutenak (izena zein aditzoina oinarri dutenak), eta ‘lekua’ adierazten dutenak (oro har, batzuk izenari eransten zaizkionak, eta beste batzuk aditzoinari).

Emankortasunaren aldetik, berriz, badira aldeak azpiatal honetan aztertuko ditugun atzizkien artean. Baina argi dago euskal lexikoa gaurkotzeko baliatu ditugula atzizki hauetako bat baino gehiago, ondoren ikusiko dugun bezala.

4.4.1b Aditzoinari erantsirik, ekintza horretarako ‘baliabidea’ edo ‘tresna’ adierazten duten atzizkiak ikusiko ditugu lehenik. Oinarrian aditzoina izanik, nolako argumentu egitura duen, eta atzizkiak argumentu horietakoren bat xurgatzen duen ala ez aztertu beharko dugu. Berehala ikusiko ditugun izen eratorri horietako batzuen definizioak lagundu diezaguke horretan.

Euskaltzaindiaren Hiztegira jotzen badugu, lehenik zer motatako aditzoinak ditugun kontsulta dezakegu. Berotu, esaterako, da/du motako aditza da, hau da, berotu da zein berotu du moduan erabil daiteke; zerbait berez berotzen da, edo zerbaitek edo norbaitek berotzen (beroarazten) du. Aditz inkoatibo esaten zaie berotu da motakoei, eta kausatibo (edo arazle) berotu du motakoei (§ 23.2.2.1). Horrelakoak dira -garri, -gailu edo -ki₁ hartzen duten aditz gehienak: bigundu, edertu, gorde, gogortu, indartu, luzatu, ondu, sendatu, edo tapatu. Beste gutxi batzuk du motakoak (gantzutu) edo da motakoak dira, hala nola bizi, jostatu, oroitu (nahiz bi argumentu izan, zertaz/zerekin postposizio sintagmaren bidez adierazten dugu oroitu aditzaren barne argumentua, ‘gaia’, eta sintagma absolutiboaren bidez esperimentatzailea). Estekatu, berriz, du/zaio motakoa da.

4.4.1c Begira diezaiegun orain hiztegietako definizioei, bereziki Euskaltzaindiaren Hiztegikoei eta Egungo Euskararen Hiztegikoei. Berehala ohartuko gara askotan adiera bereko izenak sortu direla aditzoin bati -gailu zein -garri erantsiz: berogailu, berogarri ‘berotzen duena; berotzeko erabiltzen dena’; bizigailu, bizigarri ‘bizigaia, janaria’; edergailu, edergarri ‘edertzen edo apaintzen duen gauza’; gogorgailu, gogorgarri ‘gogortzen duen gauza’; lokailu, lokarri ‘zerbait lotzeko erabiltzen den gauza’; ongailu, ongarri ‘janariak ontzeko gaia; lurrak emankorrago bihurtzeko erabiltzen den gaia’; oroigailu/oroigarri ’zerbait oroitarazten duen gauza’; sendagarri, sendagailu ‘sendagaia, eritasun edo gaitz bat sendatzeko erabiltzen den gaia’. Hiztegiek jaso ez arren, corpusetan ageri da bikote hauetako -gailu atzizkidun izena ere: euskailu/euskarri, indargailu/indargarri, luzagailu/luzagarri.

4.4.1d Beste batzuetan -gailu atzizkidun izena bakarrik aurkituko dugu: estekailu ‘zerbait estekatzen duen zera’; gantzugailu ‘gantzua, ukendua; gantzutzeko erabiltzen den gaia’; gordailu ‘gauzak gordetzen diren lekua’; jostailu ‘jostetan aritzeko gauza’; itxigailu ‘zerbait ixten duen zera’; tapagailu ‘tapatzeko gailua’ (EEH), ‘tapa, estalkia’ (EH).

4.4.1e Aditzoina zein motatakoa den ikusi ondoren, azter dezagun, izen eratorrien adieren argitan, aditzoinaren zein argumenturi dagokion atzizkia (zein argumentu hartzen duen bere gain). Pausoka joango gara gauzak argitzen:

– Aditzoin asko inkoatibo/kausatibo oposizioa era dezaketenak, hots, da zein da/du motakoak izan daitezkeela esan dugu (berotu, bigundu, edertu, gogortu, indartu, luzatu eta abar). Definizioek erakusten dute du balioan hartu behar ditugula: ‘berotzen duena’, ‘edertzen edo apaintzen duen gauza’, ‘gogortzen duen gauza’…

– Definizioei erreparatuta, argi dago, halaber, atzizkia ez dagokiola barne argumentuari, ‘gaia’, ‘zer’ adierazten duenari. Pentsa dezakegu, beraz, kanpoko argumentua hartzen duela bere gain. Hala iradokitzen dute ‘berotzen duena’, ‘edertzen edo apaintzen duen gauza’, ‘gogortzen duen gauza’ definizioek. Baina, hala bada, zergatik sailkatu dituzte atzizki hauek ‘baliabidea’, ‘tresna’ adierazten duten atzizki gisa?

– Galdera horri erantzuteko kontuan hartu behar dugu, batetik, guztiak izen bizigabeak direla; oso argi nabarmentzen dute hori zenbait definiziok (‘edertzen edo apaintzen duen gauza’ eta abar). Bestetik, euskaraz (beste hainbat hizkuntzatan bezala) ‘tresna’, ‘baliabidea’ adjuntua (§ 23.3.1h) gauza daitekeela sintaxian sintagma ergatibo moduan: Giltza honek ixten du atariko atea, eta beste honek, berriz, etxekoa. Argi dago giltzak berak ez duela ixten, guk baliatzen dugula giltza atariko atea eta etxekoa ixteko; baina euskaraz horrela adieraz dezakegu. Baita beste modu honetara ere, jakina: Giltza honekin irekitzen da atariko atea eta beste honekin, berriz, etxekoa. Funtsean giltza zerbaitetarako baliabidea da, eta berdin dio sintagma ergatiboaren bidez gauzatzen dugun perpausean, edo postposizio sintagma baten bitartez.

Hori bera esan dezakegu hemengo izen eratorrien adieraz ere. Gogorgarri uler daiteke ‘zerbait gogortzen duen zera’ dela, baina baita beste modu honetan ere: ‘zera horren bidez zerbait gogortzen dugu’, ‘zerbait gogortzeko zera’. Alegia, ‘tresna, baliabidea’ adieran. Orobat estekailu, ‘zerbait estekatzen duen zera’ nahiz ‘zerbait estekatzeko zera’.

– Argiago ikusiko dugu aurreko puntuan esandakoa hiztegietatik hartutako beste definizio hauetan: itsasgarri ‘itsasteko erabiltzen den gaia’; ongailu, ongarri ‘janariak ontzeko gaia; lurrak emankorrago bihurtzeko erabiltzen den gaia’; sendagarri, sendagailu ‘sendagaia, eritasun edo gaitz bat sendatzeko erabiltzen den gaia’; tapagailu ‘zerbait tapatzeko gailua’.

– Funtsean, beraz, mota bateko zein besteko aditzoinei -gailu, -garri (nahiz -ki₁) erantsirik ‘ekintza edo jarduera horretarako gaia, baliabidea’ adiera hartuko du, oro har, sortzen dugun izenak. Hori da adibide guztiak besarkatzen dituen adiera, eta jostatu aditzetik abiatuta jostailu izenak har dezakeen bakarra (‘jostetan aritzeko gauza’, eta ez ‘jostarazten duen gauza’). Balio hori bera dute aurrerago hitz elkarketan aztertuko ditugun bizigai, elikagai, edo sendagai izenek (§ 7.2.2.3f).

– Bada azken puntu bat ere aipatzea merezi duena. Oinarrian dagoen aditzoinaren barne argumentua galdu egiten da, oro har; baina ager daiteke hitz elkartu bateko lehen osagai gisa: irudi-indargailu edo ohe-bigungarri.

4.4.1f Beste batzuetan, atzizkiak barne argumentua edo objektua biltzen du. Horrelakoak dira -ki₂ —jaki, erreki—; -kizun —emankizun, igarkizun—; -(k)ari₁ —janari, eskari, emari—; -kin₁ —eranskin—. Balio bera adieraz dezakegu gai bigarren osagai duten elkartu batzuekin ere —aztergai, erregai, ikasgai, ikergai, irakasgai— (“Mugakizun bereziko izen elkartuetan”, Andregai moduko elkartuak: § 7.2.2.3f). Objektu adierako izenak sortzen dira atzizkiak barne argumentua biltzen duenean: aditzoina du (edo dio) motakoa izan ohi da, trantsitiboa edo ditrantsitiboa (§ 23.2.2.6): jaki, erreki, emankizun, igarkizun, eskari, janari, eranskin… Oinarrian dagoen aditzaren objektuarekin du zerikusia izen horien esanahiak.

Objektu adierako izenak sortzen dituzten atzizki batzuk aditzoinari eransten zaizkio eta beste batzuk, ostera, izenari (-kada₂ edo -ko₂). Badira bi motatako oinarriak onartzen dituztenak ere (-kari₁ edo -ki₂). Emankortasunari dagokionez ere, azpisail honetako atzizki guztiak baliatu izan dira euskara estandarrean hitz berriak sortzeko.

4.4.1g Leku adierako izenak sortzen dituzten -gia eta -tegi (-degi) atzizkiek osatzen dute azken azpiatala. Bien artean, -tegi da hedatuena eta emankorrena, euskara estandarrean behar izan ditugun hainbat eta hainbat izen sortzeko baliatu duguna: artxibategi, biltegi, hondakindegi, laborategi, ustiategi, zabortegi…

Adieraren araberako azpiatalak egin —tresna, objektu eta leku adierako izenak sortzen dituzten atzizkiak—, eta banan-banan aztertuko ditugu ondoren bakoitzari dagozkionak.

4.4.2. Tresna adierako izenen sortzaileak

4.4.2.1. -gailu

4.4.2.1a Badirudi ez dagoela zalantzarik -ailu zela forma zaharra; hala diote Azkuek eta Mitxelenak, eta hala jasotzen du Villasantek ere²⁶. Nolanahi ere, gaurko euskaran -gailu baliatu dugu izen berriak sortzeko; eta, herskari edo txistukariaren ondoren -kailu (euskailu, herskailu, hozkailu).

Aditzoin kategoriako oinarriei eransten zaie atzizkia, eta sortzen den izena konkretua izan ohi da, aditzoinak adierazten duen ekintza horretarako ‘baliabide’ edo ‘tresna’ esanahikoa. Euskal lexikoaren historian, batez ere Iparraldeko testuetan ageri da (Hegoaldean balio berarekin -garri edo -ki₁ erabiltzen ziren): bizigailu, estekailu, gantzugailu, gordailu, gozagailu, herskailu, itxigailu, jostailu, ongailu, oroigailu, sendagailu, tapagailu.

Adibide hauetan ikus dezakegu nola erabili diren horietako zenbait gure literatura tradizioan: Diote zenbaitek baietz: gero-ta gehiago argi, ongi, edergailu eta gozagailu dugula lurraren gainean (Hiriart-Urruti); Eta eginen dituzu berrogoi eta hamar hersgailu kobrezkoak (Duvoisin); Orduan ixildu zen enbaxadorea eta ez ziren Iruñen gelditu, bizigailuen hartzeko denbora baizik (Laphitz); Mariak aldiz, hartu zuen nardo hoberenetikako gantzugailu batetik libera bat; Jesusen oinak gantzutu zituen eta bere ileez xukatu; eta gantzugailuaren usainaz bethe zen etxea (Duvoisin); Gathez estekaturik eta burdiñak oiñetan emanik gorda zezaten arren, estekaillu guziak hautsirik eramaten zuen deabruak deserturat (Haraneder).

4.4.2.1b Dena den, ipar-ekialdeko testuetan erabili izan den arren, atzizki honen bidez sortutako izen bat baino gehiago darabilgu gaurko euskara estandarrean; aipatu berri ditugun horiek guztiak, eta baita besteren bat ere (atxikigailu, adibidez), aurki ditzakegu Egungo Testuen Corpusean, Egungo Euskararen Hiztegian edo Lexikoaren Behatokiaren Corpusean.

Bestalde, leku sendoa hartu du estandarrean, batez ere ‘zerbaitetarako aparatua edo tresna’ adieran: berogailu, bozgorailu, entzungailu, euskailu, haizagailu, hondeagailu, hozkailu, ibilgailu, ikuzgailu, igerigailu, igogailu, igorgailu, induskailu, lehorgailu, zapalgailu, zulagailu… Gramatikan ere baliatu dugu, juntagailu eredu harturik, lokailu eta menderagailu ere sortuaz; zehazkiago esanda, lokailu izenaren kasuan, tradizioko ‘lotura, benda’ adierari beste bat gehitu diogu, ‘diskurtso mailako lotura’ moduan defini dezakeguna.

4.4.2.1c Hona azken urteetako zenbait adibide: Halako batean, bozgorailuetatik, abisua iritsiko zaio (Goenkale); Istorio bat idazteko zein euskailu baliatzen den bost axola dit (Consumer); Laster agertuko da hondeagailu horietako bat eta kolpe batean desagerraraziko ditu etxe horretako arima guztiak (Jaio); Baina ez hargatik igerigailu zuri-beltzaz ur gaina zaplastatzen dudanean (Borda); Traktorearen indargailuan arropa katigatuta edo atzituta geratzea (Euskal Lexikoaren Behatokia); Ilunabarrean edo ilargiaren azpian, baina irudi-indargailu bat behar izaten da (ETC).

Oso atzizki emankorra da, beraz, euskara estandarrean. Esan bezala, mendebaldean, oro har, -garri edo -ki₁ erabili izan dira bere ordez, nahiz gaur egun estandarrean -gailu guztiz hedatua egon. Horrenbesteraino gertatu da emankor, izen beregain gisa ere erabiltzen baita gaurko euskaran ‘tresna’ adieran: Motor elektrikoek, pila nuklearrek eta beste zenbait gailu mekanikok (Aldasoro); Hegazkinetan zapatak sartzeko ematen dizuten gailu txiki horietako bat (K. Zabala); Telebista, irratia, CD gailua, liburuak (O. Arana).

Izen konkretu, zenbakarri, ‘baliabide, tresna’ adierakoak sortzen dituenez, ondoren beste atzizki batzuk ere ager daitezke. Hauek dira, adibidez, corpusetan aurkituak: berogailudun, hozkailugile.

4.4.2.2. -garri (-karri)

4.4.2.2a Atzizki hau adjektiboak sortzekoen artean zehazkiago aztertzen den arren (§ 5.5.2), sartu egin dugu —Azkue eta Villasanteri jarraiki— atzizki izen sortzaileen artean. Atzizkiaren lemaz ez dago zalantza handiegirik; aldaera bakarra, txistukariaren ondotik ager daitekeen (baina nahitaezkoa ez den) herskari ahoskabeduna da, -karri (euskarri).

Du motako aditzari eransten zaio (§ 4.4.1b), eta ‘baliabidea’, aditzoinak adierazten duen jarduera horretarako ‘zera’ balioa ematen dio sortzen duen izenari: altxagarri, babesgarri, berogarri, bigungarri, estalgarri, euskarri, freskagarri, gogorgarri, indargarri, itsasgarri, leungarri, lokarri, luzagarri, ongarri, oroigarri, pizgarri. Honetan -gailu atzizkiaren baliokide dela esan dugu (§ 4.4.1c). -garri atzizkiak aditzaren bi argumentuetatik kanpokoa xurgatzen du; argumentu hori, askotan, ‘tresna’ izan daiteke (ergatibo sintagma baten bidez gauzatzen dena), baina ‘kausa’ ere izan daiteke (§ 5.5.2, §23.3.1b), esaterako, oroigarri edo bizigarri izenetakoa (‘zerbait oroitarazten duen gauza’, ‘zerbaiti bizirik iraunarazten diona’). Barne argumentua, ‘gaia’, hitz elkartu bateko lehen osagarri gisa ager daiteke, ohe-bigungarri.

4.4.2.2b Beraz, izen eratorri hauek guztiak bizigabeak diren neurrian, erraz har daiteke kanpo argumentu hori ‘tresna, baliabide’ gisa: ‘zerbait luzarazten, biguntzen… duen tresna edo baliabidea’; edo, beste hitzetan esanda, ‘norbaitek zerbait luzarazten, biguntzen… du baliabide horren bidez’ (§ 4.4.1e). Horixe da, hain zuzen, Artiagoitiak (2003) -garri aktiboaren oinarri diren du motako aditzez dioena: subjektu instrumentala duten aditzak direla.

Hona hemen zenbait adibide: Ara hemen sei ohe-bigungarri, ondo beteak; sei buruazpiko, sei berogarri, bi berriak eta lau zarrak, danetara beharda ta (Agirre); Bestalde guk debekatzen ditugu altxagarri kimikoak, naturalak izan behar dutelako (Herria); Ziklismo mundu tradiziozaleak barre egin zion Greg Lemondi, Luxenburgoko aitzin etapan heldulekuan halako luzagarri berezi bat ipinita aurkeztu zelako (Berria); Inguru likidoak gel bihurtzeko gogorgarri bat gehitzen zaie, agarra, ohiz (Mikroorganismoen biologia, EHU); Izadiak berak ipiñi ditu, bada, indargarri edo laguntza sendoak (Villasante); Margolan bat zahartzen denean, ehun berri bat jartzen diote atzean. Baina horretarako erabili diren itsasgarriek analisietan eragina dutela topatu du (J. Gallego, Berria).

Oinarri gisa izen bizigabe konkretuak hartzen dituzten atzizkiak aurki ditzakegu -garri honen ondoren: euskarridun, lokarrikada, ongarrigintza…

4.4.2.2c Izen kategoriako -garri eratorrietan oinarriko aditzaren kanpo argumentua xurgatzen du ia beti atzizkiak. Hori da eredu emankorra. Baina Iparraldean ikusgarri izenak bestelako eredua erakusten du; ikuskizunen baliokide izanik, -garrik barne argumentua xurgatzen du, ‘ikusten dena’ (eta ez ‘ikusteko balio duena’). Hala nola Ainhize-Monjoloseko “Hiru zitxun” ikusgarria, askok ezpainak milikatuz igurikatzen dutena (Herria). Erabilera honetan, beraz, objektu adierako izenak sortzen dituzten atzizkien pareko da (§ 4.4.3).

4.4.2.3. -ki₁

Beste hainbat atzizkiren kasuan bezala, -ki bat baino gehiago bereiziko dugu, oinarriaren kategoria eta atzizkiaren adiera kontuan hartuta. Hala egin zuen Azkuek ere. Hemen aztergai dugun -ki₁ hau aditzoinari eransten zaio, goraxeago esan bezala, du motako aditzoinei, eta ‘baliabidea’ adierako izenak sortzen ditu: beroki, estalki, iragarki, iragazki, tapaki. Eta mota horietako izenei erants dakizkiekeen atzizkiak ager daitezke ondoren, hala nola iragarkigile edo iragarkigintza. (Ikus -ki₂ § 4.4.3.2, -ki₃ § 6.2.4).

4.4.3. Objektu adierako izenen sortzaileak

4.4.3.1. -kada₂ (-ada)

Adibide gehienetan oro har -kada aldaera aurkituko dugu, eta -ada zaharkitua geratu da. Hor dago, adibidez, OEHko datua, Larramendiren 1745eko aizkorada sarrerari, aizkorakada nagusitu zaio testuetan. Eta azken forma horri eman diote sarrera hiztegiek.

Izen konkretua, bizigabea du oinarri atzizki honek, eta sortzen duen izenak ‘kolpea’ (oinarriko izenak adierazten duen zeraren bidez emandako ‘kolpea’) adiera hartzen du: aizkorakada, egurkada, harrikada, makilakada, ostikada…

4.4.3.2. -kari₁

4.4.3.2a Atzizkiaren lemari (oinarrizko formari) dagokionez, [+gizakia] motako izenak sortzen dituen -ari, eta izen bizigabeak, konkretuak sortzen dituen -kari bereizten dituzte Azkuek eta Villasantek. Bigarren atzizki honen lematzat biek herskaridun forma ematen dute. Egia da aspaldi sorturiko izenetan -ari aldaera ageri dela, edari, egosari, hobari, janari, opari… Baina -kari da nagusitu den aldaera. Horren erakusgarri dira, esaterako, egosari vs egoskari, eltzari vs eltzekari bikoteak; bietan -karidun izena da euskara estandarrerako aukeratua.

4.4.3.2b Mota bateko baino gehiagoko oinarriak har ditzake atzizki honek, nahiz atzizkiak esanahi bertsua ematen dien sortzen diren izenei, ‘objektua, zera’, alegia:

– Aditzoinei erants dakieke, da zein du motako aditzoinei. Kasu batean zein bestean, -kari₁ atzizkiak aditzoinaren barne argumentua biltzen du (§ 4.4.1f): edari, eginkari, egoskari, eskari, gertakari, helkari, opari, salkari.

– Denbora erreferentzia duten izenei erantsirik, maiztasun horrekin gertatzen den, idazten den, argitaratzen den… zera adierazten du: astekari, egunkari, hilabetekari, urtekari. Adiera kontuan harturik, hemen sar ditzakegu hamaboskari, hiruhilabetekari, seihilabetekari zein biurtekari ere, nahiz oinarrian zenbatzailea edo zenbatzaile sintagma izan (hiru hilabete, sei hilabete)²⁷.

– Fonologiaren arloko terminoak sortzeko baliatu dugu azken urteetan, batzuetan ahoko parteren bat adierazten duten izenei erantsirik: ezpainkari, sabaikari, sudurkari, zintzurkari; hemen sar dezakegu txistukari ere. Beste batzuetan, ostera, artikulazio modua adierazten duen oinarria dugu, aditzoin kategoriakotzat har dezakeguna: herskari, igurzkari, trabari.

– Baditugu, azkenik, otordua adierazten duten afari, bazkari, gosari eta berriagoa den askari ere, ihartutzat jo ditzakegunak.

Ondoren ager daitezke beste atzizki batzuk: aldizkarigile, aldizkarigintza, oparidun, oparigile, oparigintza…

4.4.3.3. -ki₂

Mota bateko baino gehiagoko izenak har ditzake oinarri atzizki honek, baita aditzoinak ere (§ 4.4.2.3). Baina sortzen diren izenak, ñabardurak ñabardura, oro har, izen konkretuak, bizigabeak direnez, egoki ikusi dugu guztiak hemen biltzea.

Oinarri eta adierei dagokienez, izen oinarria dutenak bilduko ditugu lehenik, eta aditzoina oinarri dutenak ondoren:

a) Batzuetan, animaliak adierazten dituzten izenak aurkituko ditugu oinarrian, eta izen eratorriak animalia horien ‘haragia’ hartzen du esanahi: ahateki, ardiki, bildoski, eperki, zerriki. Edo animalien gorputzeko atalak adierazten dituzten izenak: odolki, saiheski.

b) Beste batzuetan, ‘jateko zerbait’ adierazten du izen eratorriak, eta oinarriko izenak, berriz, nondik sortzen den, zertaz egiten den jateko hori: barazki, esneki, gozoki, izozki.

c) Izen konkretua ere, biziduna zein bizigabea, izan daiteke oinarri, eta izenak adierazten duen multzo, klase horretako bat/banakoa izendatzen du eratorriak: aingeruki, emazteki, gauzaki, gizaki, liburuki.

d) Zenbatzaileei erantsirik, batetik adieraz dezake erditze batean sorturiko haurretako bakoitza: biki, hiruki (zazpiki, aldiz, zazpi hilabeteko haurdunaldiaren ondoren sortua da). Bestetik, hiru nahiz lau alde dituen figura geometrikoa ere adierazten du: hiruki, lauki.

e) Aditzoinari erantsirik sortzen diren izenek aditzoin horren objektuari egiten diote erreferentzia: erreki ‘okela errea’, inprimaki ‘orri inprimatua’, janzki… (ikus § 4.4.1e).

-ki₂ atzizkia daramaten izenek ondoren har ditzakete beste batzuk, hala nola gozokigile, izozkigintza, izozkitegi, laukidun eta abar.

4.4.3.4. -kin₁

Aditzoin kategoriako oinarriari eransten zaio -kin₁; aditzoina da (inkoatiboak, egoera aldaketa adierazten duten hondatu, zahartu modukoak batzuk) edo du (emendatu, eraiki, erantsi) motakoa izan ohi da, eta, aditzoinari eransten zaizkion sail honetako gainerako atzizkiek bezala, barne argumentua biltzen du eratorpen atzizki honek (ikus § 4.4.1e): emendakin (‘gehigarria, eranskina’ adierazten duena, eta ez gaur askotan ematen zaion ‘zuzenketa’ adiera; erdal enmienda izenaren baliokidearena, alegia), eraikin, eranskin, errekin, hondakin, zaharkin. Beste batzuetan, adiera ez da guztiz gardena, ezin da asmatu aditzoinaren esanahitik abiatuz; halakoak dira: etekin, mozkin.

Aditz intrantsitiboa dute oinarri etorkin (izen biziduna, salbuespentzat hartzekoa), izakin izenek. Atzizkiak argumentu bakar hori hartzen du bere gain.

Adberbio kategoriako haboro eta sobera ikus ditzakegu haborokin eta soberakin izenetan, nahiz zuzenagoa izan daitekeen haboro izan, sobera izan aditzak hartzea oinarri; izen eratorriaren esanahia bat etorriko da, hartara, gainerakoekin, ‘haboro dena’, ‘sobera dena’. Eta atzizkiak aditzaren argumentu bakarra, barne argumentua, hartuko luke bere gain.

XX. mendearen hasieran aparatuak izendatzeko ere erabili zen: hegazkin, urrutizkin, urrutikuskin. Oinarrien kategoria ezin da eredu emankortzat hartu (hegaz (egin), urruti hitz (egin), urruti ikus), kategoria lexikoa izan ordez, aditz sintagmak baititugu. Atzizkiaren erabilerari dagokionez ere, zuzenagoa izango zen -garri, -gailu edo -ki₁ baliatzea.

4.4.3.5. -kizun₁

Garai batean euskarak bi aldaerak zituen, herskariduna (-kizun) eta herskarigabea (-izun); baina beste hainbat atzizkiren kasuan bezala (-asun/-tasun, -ari/-kari, -eria/-keria, -oi/-koi, -or/-kor…), herskariduna nagusitu da.

Aditzoina hartzen du oinarri atzizki honek, du edo dio motakoa gehienetan (asmatu, eman, erantzun, eskatu, galdetu, igarri, ikusi, irakurri, jasan, kontatu, ospatu) nahiz da motakoa (agertu, etorri, gertatu). Atzizkiak barne argumentua, ‘gaia’ hartzen du bere gain eta, beraz, izen eratorriak ‘igartzen dena, eskatzen dena, asmatzen dena, kontatzen dena, ospatzen dena’ eta abar adierazten du: asmakizun, eginkizun, emankizun, eskakizun, etorkizun, galdekizun, gertakizun, ikaskizun, irakurkizun, jasankizun, kontakizun, ospakizun…

Predikatu sintagmak osatzen dituzten adjektiboak ere sortzen ditu atzizki honek (§ 5.5.3).

4.4.3.6. -ko₂

Askotan postposizio sintagmari erantsirik izenlaguna sortzeko funtzioa duen atzizki hau zenbaitetan eratorpen atzizki bihurtu dela esan daiteke (§ 4.2.5, § 5.6.3). Halere, jatorria kontuan izanik edo, Villasantek ez du eratorpen atzizkien zerrendan aipatzen. Atzizkiak, bestalde, ez du aldaerarik; baina ezin da ahaztu eratorpen atzizkietan ez bezala, e lotura-bokala agertzen dela oinarria kontsonantez amaitzen denean (muturreko eta abar), eta belarritako, oinetako izenetan oso argi ikusten da pluraleko sintagmek leku postposizioak hartzen dituzteneko -eta- (ikus § 21.7, § 21.8).

Sortzen diren izenak konkretuak eta bizigabeak izan arren, adiera ez da beti bera:

– Gorputz atalen bati erreferentzia egiten dion izenari erantsirik, ‘janzkia’ adierako izenak sortzen dira: belarritako, buruko, gerriko, lepoko, oinetako, soineko…

– Beste batzuetan, gorputz atalei erantsirik, ‘kolpea’ adiera hartzen du izen eratorriak (gorputzeko gune horretan hartzen dena edo ematen dena): betondoko, ipurdiko, kokotseko, matraileko, muturreko…

Erraz aurki dezakegu beste atzizkiren bat, bereziki a) puntuko izenen ondoren: oinetakogile, oinetakogintza, soinekodun, soinekogintza, gerrikogin, gerrikogintza…

4.4.4. Leku adierako izenen sortzaileak

4.4.4.1. -gia

4.4.4.1a Hainbat aldaera edo alomorfo izan ditu atzizki honek gramatikariek diotenez²⁸, baina -gia da bereziki Zuberoako euskaran erabili den atzizki honen lema; hala ematen dute Salaberryk (1856) eta Lafittek (1944). Eta hauxe da, hain zuzen, Iparraldean hedatuena. Leku batzuetan gertatutako -a itsatsiaren galera goiztiarrak azalduko luke zubereraren -gü aldaera (bazkagü, egongü, dagoeneko Maisterrek) eta gainerakoak, Hegoaldekoak direnak (aipagarria da mende honetako Hegoaldeko autoreak izatea batik bat -gu aldaera darabiltenak). Euskaltzaindiaren Hiztegian -gia hobetsi da. OEHko corpuseko adibideek ere argi erakusten digute -gia dela lema egokia.

4.4.4.1b Aditzoinari eransten zaio -gia; atzizkiak ‘lekua’ adiera ematen duen heinean, berdin dio zein motatako aditzoinei eransten zaien, ez baitu eraginik aditzaren argumentu egituran: bilgia, egongia, gordagia, hazgia, igarangia, jangia, jargia, langia, sargia…

Ikus ditzagun euskal literaturako adibide batzuk: Bilgia nagusia izan arren Chinon, ibilia naiz ere ikuska Idahon (Xalbador); Kamelua eta Mikaela heldu dira ezkerretik, aintzineko aldetik, gordagiatik hurbil (Barbier); Haren arima gaixoa, nahi gabez bere lekhutik, eta egongiatik ialki (Tartas); Badakit non zaudian, Satanen jargia den lekhian (Intxauspe).

4.4.4.2. -tegi (-degi)

4.4.4.2a Lemari dagokionez, hemen ere -egi forma zaharrari (jauregi)²⁹, herskaridun -tegi nagusitu zaio; hauxe da forma nagusia, hitz berriak sortzeko erabili dena. Hasierako herskari ahoskabea, sudurkariaren edo albokariaren ondoan ahostun bihurtuko litzateke (-degi).

Izen konkretu bizigabeak zein bizidunak izaten ditu oinarri eta atzizkiak ‘lekua’ adiera gehitzen die. Beraz, oinarriak adierazten dituen ‘zera’ horiek dauden lekuari egiten dio erreferentzia izen eratorriak: apaiztegi, apezpikutegi, ardandegi, arrandegi, artegi, bizartegi, epaitegi, erlategi, eritegi, errementaldegi³⁰, itegi, jauregi, liburutegi, lorategi, oilategi, okindegi, santutegi, zerritegi eta abar.

4.4.4.2b Euskal literatura ondareko izenak dira aipatu berri ditugunak. Azken urteetan sortuak, berriz, beste hauek: auzitegi, aztarnategi, barnetegi, berotegi, euskaltegi, filmategi, frutategi, gasolindegi, kafetegi, kontsultategi, negutegi, urdaitegi, zabortegi… Hauen artean sar dezakegu laborategi ere, gaztelaniazko laboratorio eratorriaren egokitzapentzat har dezakeguna.

Eredu nagusia izenari gehitzea izan arren, badira aditzoinari erantsirik sortu diren izenen adibideak ere: amildegi, apaindegi, biltegi, entzutegi, haurtzaindegi³¹, hornitegi, ustiategi, zaindegi.

Toponimian ere ugari aurki dezakegu -tegi, baina, jakina, Alonsotegi, Antsotegi, Baltzategi edo Gomistegi aspaldi ihartu zen eredu baten lekuko dira.

²⁵ Azkuek eta Villasantek gai azpiatal honetan sartzen duten arren, hitz elkarketan aztertzen da Gramatika honetan, Euskaltzaindiaren sailkapenari jarraiki (§ 7.2.2.3f).

²⁶ Mitxelenaren ohar gisa ematen du Villasantek ondokoa: “Parece claro, y es lo que siempre se ha sostenido entre lingüistas, que -ailu (forma secundaria -gailu) es románico de origen (lat. aculum), romance no castellano allo, all, en mirail, por ejemplo, castellano ajo, como oc(u)lu, castellano ojo; lotailu supone claramente lot-ailu, no -gailu” (Villasante 1974: 78).

²⁷ Villasantek dioenez, ekialdean larunbatkari eta abarrek zuten adberbio baliotik abiatuz (larunbatero-ren parekoa) sortu diren izenak, oro har ‘urtean behin argitaratzen dena‘, ‘astean behin argitaratzen dena‘… adierazteko baliatu ditugunak. Bide batez, aipagarriak dira zenbatzaile sintagma egiturako oinarriak dituzten hiruhilabetekari, seihilabetekari, biurtekari… izenak lexikoan sortzen baitira, oro har. Hau da, kategoria lexikoak dira oinarriak (ez sintagmak) eta atzizkiak erantsirik, kategoria lexikoak sortzen dira.

²⁸ Azkuek euskalkien arabera banatzen ditu: -gu ematen du lematzat, Erronkarin eta Zuberoan erabiltzen dela adieraziaz; horren aldaeratzat hartzen ditu -gio, Erronkarin eta Aezkoan erabiltzen dena, eta -go, Nafarroa Beherean. Lhandek (1926) -gi (-gu atzizkiaren aldaeratzat hartzen duena) eta -gia ematen ditu sarreratzat.

²⁹ Beste batzuetan ez dago jakiterik -egi ala -tegi den atzizkiaren forma: artegi, itegi… oinarriaren amaieran herskaria dagoenez, hitz berrian beti herskari ahoskabea genuke, atzizkia bokalez nahiz kontsonante herskariz hasi (Mitxelena 1977b: 250).

³⁰ Errementari izenak azken bokala galdu eta -r > -l aldaketa gertatu da, oinarriari atzizkia gehitzean (ikus § 3.1h “hots legeak”).

³¹ Berez hitz elkartua, haur + zaindegi (ikus § 7.2.7 “hitz elkartu sintetikoak”).