Euskararen Gramatika

4.3. Eratorpena. Atzizki izen-sortzaileak (III). Izen multzokarien sortzaileak (-di, -eria, -tza₂, -keta₁, -kada₁, -te)

4.3.1. Sarrera

Azpisail honetako atzizkiek sortzen dituzten izenek multzoa, kolektiboa, kantitatea… adierazten dute. Euskara estandarrari begira, -di eta -eria dira batez ere bata bestearekin lehian hitz berriak sortzeko baliatu direnak; azpisail honetako gainerako eratorpen atzizkien eremua nahikoa mugatua geratzen ari da. Euskara estandarrean asko hedatu da -go atzizkiaren bidez multzokari balioko izen eratorriak sortzeko joera (biztanlego, entzulego, irakaslego eta abar), baina -go atzizkiak ez du halako baliorik izan literatura tradizioan (§ 4.1.4). Horren ordez, azpisail honetako -eria atzizkia gomendatu du Euskaltzaindiak multzokaria adierazi behar denerako. Nolanahi ere, oro har, euskaraz literatura tradizioan askotan plurala erabili izan da izen multzokariaren ordez.

4.3.2. -di

4.3.2a Euskara estandarrerako -di hartuko genuke lematzat, berau delako hedatuena eta hitz berriak sortzeko gehien erabili dena. Euskalki mailako desberdintasuna dute -di baino zaharragoak diruditen (eta askotan toponimo zein deitura gisa geratu zaizkigun) -doi (nafarrera, elordui, ezpeldoi) eta -dui (bizkaiera, Ezpeldui, otadui, sagardui) formek (ikus Mitxelena 1977b: 108). Bestalde, txistukariaren ondotik herskaria ahoskabetu egiten da eta, beraz, -ti alomorfoa aurkituko dugu (harizti, mahasti, urrizti, zuhaizti).

Literatura tradizioko adibideetan arbola edo landare izenek hartzen dute -di atzizkia, arbola edo landare multzoa adierazten duen izena sortzeko: artadi, belardi, elordi, ezkurdi, gorostidi, lertxundi, lizardi, loredi, mahasti, makaldi, pagadi, pinudi, zuhaizti, zumardi… Esan bezala, horietako asko toponimo eta deitura gisa geratu zaizkigu. Baina balio bereko izen berriak ere sortu ditugu euskara estandarrean: landaredi, mangladi, esaterako.

4.3.2b Euskaltzaindiaren Hiztegiko definizioak hartzen baditugu, pentsa dezakegu ‘tokia’ edo ‘lekua’ adierazten duela -di atzizkiak: lizardi ‘lizar asko dagoen tokia’, mahasti ‘mahatsondoak landaturik dauden saila’, pinudi ‘pinuz landaturiko lekua’ eta abar. Egia da ez dela erraza bi adiera horien artean bereiztea, ‘multzoa’, ‘saila’ batetik, eta sail horrek hartzen duen lekua, bestetik.

Berriagoak dira izen bizidunei erantsirik horien multzoa adierazten duten aberedi, Euskadi, Euskaltzaindi, gizadi, gaztedi, edo umedi. Villasantek dioenez, -di atzizkia jatorriz landare multzo adieran toponimiara mugatua zegoen, eta gizakien multzoa adierazteko herriak -eria erabiltzen omen zuen. Baina izen bizidunez gainera, bizigabeak ere hartu zituzten oinarri XX. mendearen hasieran Hegoaldean: abesti, (aho-eres + -ti), antzerti, elerti (ele eder + -ti), ludi, olerti²⁴… Azken urteotan sortuak ditugu, berriz, araudi edo legedi.

4.3.3. -eria (-teria)

4.3.3a Bi aldaerak, -eria eta -teria, ageri dira adibideetan, baina badirudi ingurune fonetikoaren arabera azal daitekeela herskaridun forma: bokala + -teria (baina tresneria) / kontsonantea + -eria; oinarriaren azken bokala -e denean, noski, bi bokalen bilkura gertatzen da. Villasantek berariaz sarrerarik eman ez arren, -di atzizkia aztertzean aipatzen du -teria, bere iritziz erromantze jatorrikoa dirudiena. Azkuek berariazko sarrera ematen dio -eri lemapean, -a itsatsirik gabekoa, beraz. Egia da bai ahoz eta bai idatziz, aurki ditzakegula -eri formako adibideak (OEHko corpusa ikusi baino ez dago). Literaturako adibide hauek argi erakusten dute, ordea, -a berezkoa duela: Eta horrela gure gazteria guzia herritik norapait… (J. P. Arbelbide); Gazteria ederra eztogu beti Ondarroan ezautu (Azkue); Bostak aldian sekulako umeterixia izaten da ikastola aurrian (Elexpuru). Euskaltzaindiaren Hiztegian -a itsatsidun formak dira, beraz, hobetsi direnak: biztanleria, entzuleria, gazteria, gizateria, haurreria, irakasleria, langileria, umeteria eta abar.

4.3.3b Oinarriari dagokionez, gizakia adierako izenak aurkituko ditugu askotan, Euskaltzaindiaren Hiztegiko adibide horietan ikusten dugunez. Izen bizigabeak ere izan daitezke, ordea, oinarri: ontziteria, papereria, tresneria, zamauteria… Eta baita izen balioa hartzen duten adjektiboak ere, hala nola txikiteria ‘gauza txikien multzoa’ edo zaharreria eratorrietan; azken honek bi balioak izan ditzake, ‘pertsona zaharren multzoa’ zein ‘gauza zaharren multzoa’.

Adierari dagokionez, oinarriak adierazten duen horren kolektiboa edo multzoa izendatzen du -eria atzizkiaren bidez sorturiko izen eratorriak.

Azkenik, aurreko lerroetako adibideetan ikusi ahal izan dugun bezala, -le atzizkiaz eratorriko izen bizidunek erraz har dezakete ondoren -eria: biztanleria, entzuleria, idazleria, irakasleria eta abar.

4.3.4. -tza₂

Lehen ikusi dugu -tza₁, izen bizidunei erantsirik ‘lanbidea’ adierako izenak sortzen dituen atzizkia (§ 4.1.5). Bestelakoa da hemen aztergai duguna, izen bizidun zein bizigabeei erantsita multzo edo kopuru handia adierazten baitu (horietako batzuk toponimo eta deitura bihurtuak ditugu): artotza, basatza, belartza, dirutza, Elortza, Gorostitza, harritza, jendetza, lizartza…

Berehala ohartuko gara baditugula belardi/belartza, lizardi/lizartza… moduko bikoteak, izen arrunt gisa erabiltzen badira esanahian alde handirik ez dutenak; baina goraxeago esan bezala, Lizartza eta Belartza toponimo ere badira. Bestalde, kontuan izan behar dugu ‘multzo handia’, ‘andana’, adierazteko, aukeran dugula hitz elkartua sortzea, bigarren osagai multzo, mordo, pila, sail… duten izen elkartuak (§ 7.2.2.3b); ez da harritzekoa, beraz, -tza₂ atzizkia oso emankorra ez izatea.

4.3.5. -keta₁

4.3.5a Bizkaieraz eta gipuzkeraz izan ezik, gainerako euskalkietan multzoa adierazteko erabiltzen da, izen konkretuei, bizidun zein bizigabeei erantsirik:

Hona hemen adibide batzuk: Laborantzako ministro ohia galdez zabilen, bertzeei erosi behar dugun ogiketa handia diezaiegula har Australia edo Argentina gure arnoen erosleei (Gure Herria); Han baitzen harat bildua jendeketa handia (Joanategi); Bota zuen [sarea] eta horra non ateratzen duen arrainketa bat milagrosoa (Lizarraga); Eta gero hain segura ote da berritzat dauzkagun hitz batzuk arras berriak direla? Behinik behin «aingiraketa», quantité d’anguilles, ez! Ez-eta ere, «egurketa», «bihiketa», eta bertze holako hameka! Bainan utz dezagun hortan Hiztegia, lan bat gaitza dela erranik, arratoin eta saguentzat egina etzena segur… (Zerbitzari); Ez bide du, lur-keta guzia Frantziatik heldu zaiola ikustearekin, gaizki irri egin (Hiriart-Urruti).

4.3.5b Multzoa —gehienetan handia— adierazten duen atzizki honek ez du ia hitz berririk sortu euskara estandarrean. Bestalde, Azkuek ematen dituen adibideak OEHko corpusekoekin alderatuaz, ohartzen gara bat baino gehiago (behiketa, behorketa, mandoketa, zaldiketa edo ardiketa) ez daudela testuetan dokumentatuak, nahiz horrek ez duen esan nahi ahoz erabiltzen ez direnik.

Dena den, ardiketa, egurketa, ogiketa eta abarrek ‘mordo’, ‘pila’ adieraz gain, beste askotan jarduera balioa hartzen dute (§ 4.5.4e).

4.3.6. -kada₁/-tara

Euskalki mailako aldaerak dira: -kada (-tada), oro har, mendebaldekoa; -tara ekialdekoa (batetik, eratorpenean ohikoak diren k- eta t- lotura kontsonanteek bereizten dituzte bi aldaera horiek eta, bestetik, bokalarteko /d/ eta /r/ txandakatzeak). Zaila da, beraz, bi aldaera nagusien artean bakarra hautatzea lema gisa. Euskaltzaindiaren Hiztegiko sarreretan ere mendebalde/ekialde aldaerak aurkituko ditugu: basokada, eskutada, gurdikada, katilukada, labekada, otzarakada (bizk.), platerkada, saskitara (Ipar.).

Adibide horietan honela ulertu behar da multzo adiera: oinarriak adierazten duen zera horrek hartzen duen kantitatea. -kada atzizkiaz sortutako izenak maiz kuantifikatzaile gisa ageri zaizkigu, eta neurri sintagmak osatzen dituzte: kolkokada sagarra, bi katilukada esne, gurdikada egurra, hiru koilarakada gurin… (§ 12.3.5d).

4.3.7. -te

Izen konkretu bizigabeei eransten zaie -te, eguratsarekin loturiko zerbait adierazten duten izenei; eta ‘fenomeno horrek irauten duen aldia, tartea’ adiera gehitzen dio atzizkiak oinarriari: ekaizte, elurte, eurite, haizete, izozte, lehorte… Nolabait esateko, gertakariren bat adierazten duten izenek ere har dezakete -te; gertakari horrek irauten duen aldia, tartea, adierazten dute horrela sorturiko izenek: gaitzete (Baña jaunak kastigatu zuen Faraon, eta bere etxea gaitzete txit handiakin, Uriarte), gerrate, gosete, izurrite… Historiako aldi bat, garai bat, adierazten dute, berriz, antzinate edo frantseste izenek.

Bestalde, ‘kantitate (handi)’ adiera ere antzematen da elurte handi, elurte gaitz motako sintagmetan. Azken batean, adierari dagokionez, -di atzizkiaren pareko jokabidea ikus dezakegu: multzo edo kantitate handia bai, baina, aldi berean, horrek hartzen duen lekua zein denbora. Ez da oso emankorra gertatu, besteak beste, aldi, aro edo garai bigarren osagai duten hitz elkartuak dituelako lehian (§ 7.2.2.2i).

4.3.8. Beste atzizki batzuk: -kote, -tegi, -keta₂

4.3.8a Zenbatzaileei, zehazki bitik hamarrera arteko zenbakiei erantsirik, zenbakiak adierazten duen pertsona kopuruz osaturiko taldea (esaterako, musika jotzen duena) adierazten du -kote atzizkiak: bikote, hirukote, laukote, boskote, seikote, zortzikote, bederatzikote, hamarkote. Hona hemen zenbait adibide: Satchmo Jazz disketxeak David Mengual Mosaic zuzenean ikusteko eta entzuteko aukera eskainiko du, hirukote moduan zein bederatzikote gisa (Egunkaria); Rajaton seikote finlandiarrak egunotan Tolosan entzun ez diren doinuekin harrituko du ikuslea (Egunkaria). Bikote eta hirukote izenek gauza multzoa ere adierazten dute: erdaratiko hitzetan maiz ditugu etorki bereko bikote eta are hirukoteak (Euskaltzaindiaren Hiztegia); murritu/murriztu bikotea.

Azken urteetan maiz erabiltzen da bikote izena pertsona bakarra adierazteko: Nire bikotea Alemaniara joan da. Ez da erabilera egokia, bikotek ‘bi lagunez osatutako taldea’ esan nahi baitu. Bikote lagun edo bikotekide dira adibide horretarako forma egokiak.

4.3.8b Nagusiki balio multzokaririk izan ez arren, halako balioa hartzen dute -tegi atzizkiaren bidez sortu ditugun izenetako batzuek: arautegi, izendegi, ordutegi. Hala ere, hurrengo azpisailean (§ 4.4.4.2) aztertuko dugun ‘leku’ adierako izenak sortzen ditu, batez ere, -tegik.

Zenbait euskalkitan, Iparraldekoetan eta ekialdekoetan, bereziki, -keta atzizkia aurkituko dugu -te atzizkiaren baliokide: elurketa, ostosketa. Ikus ondoko adibideak: Elhurketa handia erori da, il est tombé une grande quantité de neige (Duvoisin); Martxoko ostosketak, berrogei eguneko ekaitzek (Inza).

²⁴ Ikus Lopez Mendizabal 1962 eta Pagola 2005.