Euskararen Gramatika

4.2. Eratorpena. Atzizki izen-sortzaileak (II). Izen bizidunak sortzen dituzten atzizkiak (-ari, -gin, -gile, -le, -tzaile, -ko₁, -zale, -sa)

4.2.1. Sarrera

4.2.1a Jarduera jakin bat duten gizakien izenak sortzen dituzte, oro har, -ari, -gin, -gile, -le eta -tzaile atzizkiek. Beste hitzetan esanda, duten jardueraren edo lanbidearen arabera izendatzen dituzte pertsonak, dendari, pilotari, harakin, etxegile, langile, idazle, saltzaile eta abarrek. Hala ere, begi bistakoa da erraz erabil ditzakegula predikatu osagarri modura: Nire ahizpa bertsolaria da; Gure gurasoak harakinak dira; Horko gazte hori idazlea da… Areago, literaturan erraz aurki ditzakegu -ari, -le edo -tzaile atzizkien bidez sorturiko hitzak izen baten ondoren, hau da, adjektibo posizioan: esku trabailari, hitz jokolari, tximeleta hegalari, zezen ibiltari, hegazti harrapatzaile, mutil emaile… Izen horiek, gainera, zenbaitetan bizigabeak dira; baina eskuen edo hitzen jarduera gaitasuna, zerbait egiteko gaitasuna nabarmentzen da -ari atzizkia duen bigarren osagai bat ondoan emanaz. Eta bada adibideren bat adjektiboek bezalako jokabidea duena, kuantifikazioa onartzen duena: Oso langilea da; Ez nuen uste hain langilea zenik; Mikel Arantxa baino askoz langileagoa da.

4.2.1b Zalantza sor dakiguke, beraz, zein kategoriatako hitzak sortzen dituzten -ari, -le edo -tzaile atzizkiek, izenak ala izenondoak. Gramatika honetan bertan ere, adjektibo substantibatuen adibidetzat ematen dira zientzialari, ekonomialari, ikertzaile, kimikari, aurrelari eta atzelari (§ 14.1e). Hala ere, Adjektiboaren kapituluan, aurrerago, hauxe esaten da: “Egia da kantari edo saltzaile gisako hitzek adjektiboen funtzioa izan dezaketela euskaraz (neska kantari, gizon saltzaile…) baina, nolanahi ere, horiek, adjektibo balira, adjektibo arrunten artean sartuko lirateke. Egokiagoa da, zernahi gisaz, izentzat hartzea, batzuetan adjektibo gisa erabiltzen ahal badira ere, beste izen batzuekin gertatzen den bezala: gizon umea da hori edo mutiko astoa esaten dugu, edo neska oiloa, nahiz ume, asto eta oilo izen hutsak diren, batzuetan adjektibo bezala erabiltzen ahal direnak. Hortaz, horiek ere ez ditugu adjektiboen artean sailkatuko” (§ 14.2.1). Izan ere, zalantzak zalantza, atzizki hauek guztiak baliatzen ditugu euskaraz zerbaitetan diharduen, zerbait egiten duen gizakia izendatzeko; horregatik aztertuko ditugu azpisail honetan, eta atzizkiz atzizki emango ditugu beharrezko iruditzen zaizkigun xehetasunak.

4.2.2. -ari (-lari)

4.2.2a Bi forma horiek dira maizen aurkituko ditugunak, baina gramatikari guztiek -ari eman dute lematzat, eta -lari oinarrizko lemaren aldaeratzat; -kari eta -tari aldaerak ere ageri dira literatura ondarean (aitzindari, ehiztari, ehuntari), eta, oro har, ihartutzat jo ditzakegun arren, badirudi oraindik ere txistukariaren ondoren -kari hauta dezakegula (idazkari). -ari eta -lari aldaeren banaketari dagokionez, oro har:

– -ari aurkituko dugu -u amaierako oinarria dugunean (arnegari, bekatari, ezkutari, gobernari, mandatari, merkatari, predikari, zerbitzari), nahiz bi silabako oinarria dugunean -lari alomorfoa izan ohikoago (txistulari);

– -ari da, orobat, ohikoena -a amaierako oinarriak ditugunean (abarketari, botikari, dendari, errementari, errotari, ezpatari, kazetari, kimikari, pilotari, postari, teknikari), nahiz badiren salbuespenak (borrokalari, hizkuntzalari, korrikalari);

– amaieran -i bokala duten oinarriek -lari aldaera hartzen dute (antzerkilari, argazkilari, auzilari, ertilari, trikitilari);

– amaieran -e/-o bokalak ditugunean, berriz, bi alomorfoak aurkituko ditugu. Oinarriaren silaba kopuruak eragina izan dezake bata edo bestea aukeratzean: bi silabako oinarriek -lari hartzeko joera erakusten dute, eta hiru silabakoek -ari (agintari, bertsolari, bulegari, eskelari, goldelari, laborari, misiolari, sukaldari);

– kontsonantez amaitzen diren oinarriei -lari eransten zaie (aitzurlari, ameslari, arraunlari, hizlari, otoizlari).

4.2.2b Euskaltzaindiak honako arau hau eman zuen -ari/-lari aldaeren banaketari dagokionez: “Erabil bedi -ari forma, a bokalaz amaitzen diren izen oinarriei eransteko, batez ere bi silabatik gorakoak direnean. Beraz, gramatikari edo politikari erabil bitez batasunerako (eta ez gramatikalari edo politikalari). -ia amaierako izenekin, ialari hobesten da: historialari, zientzialari”.

4.2.2c Zenbait hizkuntzalarik, Schuchardten lanetatik hasita, latinezko -arius atzizkitik datorrela esan dute (Yrizar 1971). Azkuek kontrako iritzia azaltzen du. Villasantek, bestalde, Mitxelenaren oharrean oinarri harturik, erdibidekoa proposatzen du: euskal jatorrizkoa izan daiteke atzizkia, eta latinekoak indartu, ondoren, beronen erabilera.

Hain atzizki emankorra izanik, ez da harritzekoa oinarri mota bat baino gehiago aurkitzea, nahiz izen konkretu bizigabeei eranstea izan ohikoena: aizkolari, arraunlari, bertsolari, botikari, dendari, fisikari, futbolari, kazetari, kimikari, pilotari, tabernari, txistulari. Gizakiek zer lanbide duten adierazten duten izen sorta eratu dugu bide honetatik; aipatu berri ditugun horietako askoren ondoan, historialari, hizkuntzalari, matematikari, zientzialari eta abar. Areago, erdal -ario ere atzizki honen bidez moldatu dute idazle batzuek zenbait urtetan: notari, bikari, sekretari… (ministrari ere erabili izan da azken boladan). Joera hau, ordea, erdal mailegua ‘mozorrotzeko’ ahalegina baino ez denez, eta inolako oinarririk ez luketen funtzionari edo unibertsitari bezalako ustezko eratorriak sortzen dituenez, gaitzetsi egin du Euskaltzaindiak eta izenak -ario forman mailegatu behar direla arautu (funtzionario, komisario, mertzenario, unibertsitario). Euskaltzaindiaren Hiztegian horiek guztiak baztertu dira azkenean eta notario, bikario, ministro eta abar onartu.

4.2.2d -keta jarduera atzizkiaren (§ 4.5.4) ondoren ere aurki dezakegu, jarduera horretan ari dena izendatzeko (berriketari, eleketari, esneketari, urketari): Orduan zakur ohararen ingurura zakur arrak biltzen diren bezala trumilka, berriketariak, mundu guzitik, 25 gau-egunez hurbildu ziren (Larzabal); Moxolo ta Martin dakustaz maiburuan! Lenbiziko berriketaria, bizar biko gizon igar tentea, eztakit nongoa dan (Agirre); Alkate jaunak erran du: esneketari bat gogorki zigortu duela esne tzarra saltzen zuelakoz (Larreko).

-ka daramaten aditzondoei (§ 6.2.3) erantsirik ere aurki dezakegu (gudukari, mailukari, mokokari, muturkari, zaunkari): Erromanoek bakea laster utzi zakoten orduan! Gudukariak multzoka dire geroztik hunat agertu (Oxobi); Ordea oztu ezkero, gogortzen da, ta mallukariak ezin du besterik, ezpada nekatu alperrik burua (Mogel); Laguntzat dituztela eiza-zaunkariak billatu ta iltzeko eper ta erbiak (Mogel). Mota honetako eratorrietan adjektibo balioa ere har dezake -ari atzizkiaz sortutako hitzak; izen baten ondoan aurkituko dugu, eta izen horrek adierazten duena ‘mokoka’, ‘muturka’, ‘zaunka(z)’ aritzen dela ematen dugu aditzera: Batek asmatzen du formula mailukari bat eta denak formularekin mailuka gure buruon gainean (Azurmendi); Senar-emazte mokokariek hainitz haur izaiten omen dituzte (Larzabal); Geldi ago zoro ori! -oiu dagio zakur zaunkari ta jauzkariari (Barrensoro).

4.2.2e Zenbait adibidetan aditzoina ikusiko dugu oinarri (azterlari, esatari²², ikerlari, pentsalari, salatari, zaindari, zuzendari). Horietako batzuen kasuan, bikoteak ditugu (idazkari/idazle, salatari/salatzaile, zaindari/zaintzaile, zuzendari/zuzentzaile); aditzak adiera bat baino gehiago dituenez, horietako batek -tzaile hartu du eta besteak -ari. Goian aipaturiko 49. arauan, hauxe erabaki zuen Euskaltzaindiak: “erants bekio -ari atzizkia izenari, eta -le edo -tzaile atzizkiak, berriz, aditzei. Hortaz, hezle, hezitzaile edo ikertzaile dira batasuneko formak, hezi eta iker(tu) aditzak baitira. Aditz batek adiera bat baino gehiago izan dezakeenean, zilegi izan daiteke adiera batean -le edo -tzaile eranstea, eta -ari beste adieran: idazle/idazkari, zuzentzaile/zuzendari”.

Areago, azken urteotan entzuten ditugun interpretari, nabigari, tripulari eta abarrek erakusten dute lanbidea adierazten duen edozein mailegu ‘egokitu’ nahi izan dugula, maileguak duen atzizkiaren ordez -ari ezarrita. Horietatik, interpretatzaile eta nabigatzaile (interprete maileguarekin batera) hobetsi ditu Euskaltzaindiak bere Hiztegian, oinarria aditzoina delako. Eta tripulatzaile eta tripulante dabiltza gaurko testuetan.

4.2.2f Goraxeago aipatu dugun (§ 4.2.2c) latinezko -arius atzizkiak -ero forma eman du gaztelaniaz eta -er frantsesez. Horiexek dira lanbide izen askotan ikusten ditugun atzizkiak (arquero, fontanero, panadero; aumônier, boulanger, patissier…). Euskaraz ere ikus ditzakegu bi atzizki horiek zenbait hitz eratorritan. Batetik, hor ditugu Hegoaldeko dultzainero, igeltsero, gezurtero, kuxkuxero, parrandero, zalapartero edo zurrutero. Gehienak adjektibo kategoriakoak ere badira (edo nagusiki adjektibo kategoriakoak dira) eta lagunarteko erregistroetakoak. Ez dute lanbidea adierazten (dultzainero eta igeltsero kenduta), baizik ‘gezurretan, parrandan, zurrutean… ari dena’. Alegia, oso begi onez ikusten ez ditugun jardueran ari dena.

Iparraldean, -er atzizkia erabiltzen da lanbide izen askotan: adibidez, omonier, ostaler, koziner, bulanjer… Horietatik lehen biak bakarrik jaso ditu Euskaltzaindiak bere Hiztegian. Hauetan denetan, -er atzizkiak ez dakar gaitzespen kutsurik. Alabaina, kontuan hartu behar da guztiak maileguak direla; bestela esanda, -er atzizkia duten hitzen artean, ez dago euskal ondareko hitz bat oinarri duen eratorririk. Hegoaldean, aldiz, euskal oinarria dutenek dute gaitzespen kutsua.

4.2.3. -gin, -gile

4.2.3a Egin aditza dute oinarrian bi atzizki hauek. Lehenak ez du formalki inolako atzizkirik egilea adierazteko; bigarrenak, ordea, garbi asko ageri du -le aditzoinari erantsia; horregatik ez da hain harrigarria gerragin/gerra-egile, bertsogile/bertso-egile, ongigile/ongi-egile bikoteak aurkitzea. Euskal Herri osoan erabiltzen diren hainbat izenetan ageri da -gin (egurgin, hargin, legegin, upagin…). Gaur izen berriak sortzeko -gile baliatzen dugu. Ondare lexikoko izenetan -kin eta -kile aldaerak ikusiko ditugu, hots aldaketak gertatu direnean (okin, harakin, ikazkin, gaizkile…).

4.2.3b Izen bizigabeei, konkretu zein abstraktuei, eransten zaie -gile eta baita -gin ere, nahiz azken atzizki honen bidez sorturiko izen batzuk oso erabilera urrikoak izan. Hona hemen literatura tradizioko zenbait adibide:

Izen bizigabe eratorriek, eratorpen atzizki bat dutenek ere har dezakete ondoren -gile (gozokigile, hiztegigile, izozkigile). Inoiz edo behin aditzoina ere aurki dezakegu oinarri gisa (osagile, sendagile, sendagin/sendakin), baina salbuespenak dira.

4.2.3c Askotan lanbide modura, oinarriak adierazten duen hori egiten duen gizakia izendatzeko baliatzen ditugu -gin eta -gile. Oinarrian amets, birao, iruzur, usura eta horien antzeko izenak ditugunean, ordea, nekez aurkituko dugu ‘lanbide’ adiera; horrelakoetan, ametsak, biraoak, iruzurra edo usura egiten duen norbaitez ari gara. Goraxeago esan bezala, atzizkiak aditzaren oihartzun garbia gordetzen duelako har daitezke, hain zuzen, zapatagin edo bertsogile izenak, objektua, aditza eta subjektua biltzen duten elkartu sintetikotzat (Euskaltzaindia 1991).

4.2.4. -le, -tzaile

4.2.4a Bi atzizkiak batera aztertuko ditugu, -gin/-gile atzizkiak bezala hauek ere erabilera eta balio berekoak direlako. Aditzoinei erantsi eta ‘egile’ adierako izena sortzen dute bi atzizkiek (nahiz beheraxeago zehaztuko dugun nola ulertu behar den ‘egile’ adiera hori). Azkuek aditzoinaren amaieraren arabera banatu zituen bi atzizkiok: -le eransten zaie -n motako partizipioei eta -i amaierakoei, baldin eta aditzoina -r edo kontsonante txistukari amaierakoa bada; bestelako partizipioei, -tzaile. Egia da, oro har, Azkuek esan bezala banatzen direla -le eta -tzaile: arazle, edale, egile, egozle, ehule, ekarle, emaile/emale, entzule, eragile, errule, hausle, idazle, igarle, igorle, ikusle, irakurle, irule, jale, jakile / aitzinatzaile, bustitzaile, defendatzaile, engainatzaile, erretzaile, hiltzaile, iraultzaile, kreatzaile, salbatzaile, saltzaile, zaintzaile, zuzentzaile. Baina ez da salbuespenik falta: aitorle, ikerle, iratzartzaile. Hala ere, batasunerako forma erregularrak hobetsi dira (ikertzaile, eta ez ikerle). Eta -ari eta -le/-tzaile atzizkien arteko aukeran ere, -ari izen kategoriako oinarriei eranstea hautatu du Euskaltzaindiak batasunerako, eta -le nahiz -tzaile, berriz, aditz kategoriakoei.

4.2.4b Aditz kategoriako oinarriek hartzen dituzte -le eta -tzaile atzizkiak, baina ez edozein motatako aditzoinek. Aditzek trantsitiboak izan behar dutela zehaztu zuen Azkuek. Mitxelenak, ordea, azpimarratu zuen Azkuek emandako aditzoinaren subkategorizazioak mendebalderako balio duela (Villasanteri [1974: 108] eginiko oin-oharra), ekialdean behintzat joale eta abar erabiltzen direlako. Baina Azkaratek (1995) defendatu du horrelako formak ihartuak daudela eta ez dutela emankortasunik, joale-ren ondoan *etorle ezinezkoa baita, orobat *ibiltzaile ere, egoile izan arren; hau da, aditz intrantsitiboetan salbuespenak dira -le/-tzaile har dezaketenak. Bustitzaile, erretzaile, gibelatzaile, hiltzaile, sendatzaile edo zuritzaile eratorrien oinarri den aditza ez da intrantsitiboa (busti da, erre da, gibelatu da, hil da, sendatu da edo zuritu da), baizik busti du, erre du edo hil du laguntzailea eskatzen duen aditza (aditz trantsitiboa, alegia): Giro esnetsu eta bustitzaile horretan beste isla batzuk agertuko dira (Sarrionandia); Beraz etzara zu ere, zeure aitzinekoen giristinotasunaren gibelatzaile izatu (Axular).

4.2.4c Dena den, ez da nahikoa du motako aditza behar duela esatea, iraun edo irakin badirelako du laguntzailea hartzen dutenak, eta, hala ere, ezin ditugu *iraule eta *irakile sortu; bai, ordea, eskiatzaile. Aditz moten auzi honetan argi egiten lagunduko digu aditzen argumentu egiturari begiratzeak (§ 23.3). Batetik, Azkueren baieztapena dugu, aditz trantsitiboak behar dute izan -le/-tzaile hartzeko; eta horrek gutxienez bi argumentuko aditzoina esan nahi du. Argumentuetako batek ‘egile’ (‘agente’) paper tematikoa hartuko du, eta besteak ‘gaia’ (edo ‘tema’). Horiek dira aditz trantsitiboak (§ 23.2.2.5). Horrelakoak dira goiko adibideetan ikusi ditugun asko eta asko (egin, ekarri, eman, eragin, erakutsi, hil, igorri, ikertu, inprimatu, kreatu, pintatu, salbatu, saldu, sendatu eta abar). Bestetik, ordea, eskiatzaile ere sortu dugu, oinarrian eskiatu duena, du motako aditza izan arren, egiaz trantsitibotzat hartu ezin duguna, argumentu bakarra baitu; baina argumentu hori bai, bada ‘agentea’. Aditz intrantsitibo ergatibodun esaten diegu halakoei (§ 23.2.2.4). Hortaz, orain arteko adibideen arabera, esan daiteke du motako laguntzailea hartzen duten aditz agentiboei, ‘agente’ paper tematikoa dutenei, eransten zaiela -le edo -tzaile, direla aditz trantsitiboak, direla intrantsitibo ergatibodunak.

4.2.4d Badira, baina, bestelako adibideak ere —ikusle, jasaile, sinesle, sufritzaile…—; hauek ere du motako aditzak dira guztiak, baina horien argumentu egituran ez dugu ‘agente’rik, ‘esperimentatzailea’ baizik, ‘esperimentatzailea’ eta ‘gaia’ edo ‘tema’ baitira aditz horien argumentuek hartzen dituzten paper tematikoak. Ondorio gisa, -le edo -tzaile hartzen duten aditz motak ikusita, laburbilduz esan dezakegu du motako aditzak direla, edo bi argumentu dituztenak, edo argumentu bakarra izanik aditz agentibo direnak; hau da, argumentu bakar horrek ‘agente’ paper tematikoa hartuko du.

4.2.4e Bada, ordea, aztertu beharreko beste zerbait, alegia, zer gertatzen zaion -le edo -tzaile hartzen duten aditzoinen argumentu egiturari (§ 3.1g). Aztergai ditugun atzizkiok kanpo argumentua xurgatzen dute, dela ‘agentea’, dela ‘esperimentatzailea’: (x (y aditzoina)), (x (aditzoina)) egituretan, x kanpo argumentua, egituran kanpoan dagoena xurgatzen dute, hartzen dute bere gain -le nahiz -tzaile atzizkiek. Ikus dezagun polikiago zer esan nahi duen kanpo argumentua xurgatzeak. Idatzi aditzak, esaterako, bi argumentu eskatzen ditu, nork ‘agentea’ eta zer ‘gaia’; aditzoinari -le erantsi eta idazle izena sortzean, nork ‘agentea’ dago jasoa atzizkian, ‘idazten duen pertsona’ adierazten baitu izen eratorriak. Berdin gertatzen da jasan aditza hartuz gero: nork ‘esperimentatzailea’ eta zer ‘gaia’ argumentuak eskatzen ditu aditz horrek; jasaile sortzen dugunean, ‘jasaten duen pertsona’ adierako izena sortzen dugu.

4.2.4f Eta zer gertatzen da beste argumentuarekin, ‘gaia’ (edo ‘tema’) barne argumentuarekin? Berez ez dago barne argumentua adierazi beharrik; entzule, idazle, ikusle, itzultzaile, saltzaile, sinesle, bakarrik erabil ditzakegu zer entzuten, idazten, ikusten, itzultzen, saltzen edo sinesten duten zehaztu gabe. Baina barne argumentua ere ager daiteke izen eratorrien ondoan, bi modutara: edo izenlagun moduan (liburuaren eroslea, bekatuen barkatzailea, Eusko Gogoaren irakurleak…), edo izen elkartu bateko lehen osagai modura (liburu-saltzaile, kale-garbitzaile, ipuin-idazle, § 7.2.7). Hala ere, beste batzuetan, -le edo -tzaile atzizkien bidez eratorritako izenek, une jakin batean zerbait egin duen pertsona adierazten duten heinean, ohikoago izango da ‘gaia’, zer argumentua gauzatzea, dela izenaren ondoan, dela aldez aurretik testuan zehar; bultzatzaile, uxatzaile, salatzaile, gibelatzaile, engainatzaile eta abarretan beharrezkoago da zer adieraztea. Futbolaren aipamen soila gogoeta beltzen uxatzaile hutsezintzat hartuko balute bezala (Zaldua); Beraz etzara zu ere zeure aitzinekoen giristinotasunaren gibelatzaile izatu (Axular); Muthiko gazten enganatzaile (J. Etxepare).

Baina gogoan izan behar dugu zer esan dugun azpisail honetan bildu ditugun atzizkiez, alegia, izen nahiz adjektibo jokabidea dutela. Hala ikusi dugu -ari bidezko eratorriak aztertzean. Eta hala gertatzen da -le/-tzaile duten eratorriekin ere, bizigabea ere izan daitekeen beste izen baten eskuinetara ager daitezke izen horren ezaugarri bat adierazteko, adjektiboek egin ohi duten modura (seme hondatzaile, asmo eragile, mihi enganatzaile, emakume saltzaile…) (§ 7.1.3c). Ohart gaitezen asmo eragile edo mihi enganatzaile diogunean ‘eragiten duen asmoaz’ eta ‘engainatzen duen mihiaz’ ari garela; hots, -tzaile atzizkiak bat egiten du ezkerrean ageri den izenarekin, biek biltzen baitute ‘agentea’. Halakoak dira beste hauek ere: ahots limurtzaile, krema garbitzaile edo hatz salatzaile.

4.2.4g Beste batzuetan, ordea, ez da hala gertatzen; ondoko adibidean, esaterako, ildo salatzaile multzoan nekez uler dezakegu ‘ildoak salatu egiten du’ (“Filmak Good night, and good luck-en ildo salatzaileari jarraitzen dio”, Berria); zuzenagoa dirudi salaketa-ildo esatea. Beste horrenbeste esan dezakegu tresna deskribatzaile, ahalegin iraultzaile edo txartel hori zigortzaile multzoez; tresnak ez du deskribatzen, ahaleginak ez du iraultzen eta txartel horiak ere ez du zigortzen. Ahal den neurrian, gogoan izan beharko genuke ‘agente’ baliorik badagoen ala ez, eta, ezkerreko izena agentetzat hartu ezin denean, gaztelaniazko expediente sancionador terminoari euskaraz zehapen-espediente ordaina ematera eraman gaituen bidea hartu eredu. Hau da, izenaren eskuinean -le edo -tzaile atzizkiaren bidez eratorririko osagaia baliatu ordez, aditzetik eratorritako izena (edo -tzeko) ezarri izenaren ezkerrean: zigor txartel hori, iraultza ahalegin edo deskribatzeko tresna/deskribapen tresna, adibidez.

Ondoren ager daitezkeen atzizkiei dagokienez, -le/-tzailedun eratorriek onartzen dituzte ondoren nolakotasuna (eskaletasun), lanbidea edo jarduera (idazletza) edo multzoa (ikusleria, irakasleria) adierako atzizkiak²³.

4.2.5. -ko₁

4.2.5a Berez ‘egile’ zentzurik izan ez arren, azpisail hau izan daiteke lekurik egokiena [+gizakia] motako izenak sortzen dituen -ko atzizkiarentzat. Azkuek eratorpen atzizki honen balio guztiak batera aztertzen baditu ere, mota desberdinetako izenak sortzen dituztenez (oinezko, lekuko/oinetako, gerriko; belarrondoko, ipurdiko), bi -ko bereiziko ditugu. Funtsean, berehala ikusiko dugunez, -ko bakarra dugu, baina batzuetan izen bizidunak adierazten ditu eta beste batzuetan, ostera, bizigabeak, beste azpisail batean aztertuko ditugunak (§ 4.4.3.6).

4.2.5b Dena den -ko ez da gainerako eratorpen atzizkiak bezalakoa. Berez izenlagunen flexio marka da -ko, askotan postposizio sintagma bati eransten zaiona (§ 5.6.3, § 14.1, § 21.7, § 21.8). Bestalde, flexio hizkien eta eratorpen hizkien arteko desberdintasunak aipatzean esan dugu lehenik eratorpen hizkiak ageri zaizkigula eta ondoren flexio hizkiak (ikus § 3.1j). -ko atzizkiaren adibideen artean, ordea, oinezko dugu, aurretik -z flexio hizkia, postposizio marka daramana. Antzera gertatzen da beste izen bizigabe hauetan ere: oinetako, belarritako, argi asko antzematen baita pluraleko sintagmek leku postposizioak hartzean berezkoa duten -ta-. Datu hauek badira nahikoa argudio esateko berez -ko ez dela eratorpen atzizki, izenlagunen flexio marka baizik, eta izenlagun horietako batzuk izen balioa hartzen dutela.

Hemen izen bizidunen balioa hartzen dutenak bilduko ditugu: ararteko, etxeko, lekuko, oinezko, oinordeko, ondorengo, zaldizko. Izen kategoria betea dutela erakusten du, bestalde, ondoren beste eratorpen atzizki batzuk hartu ahal izateak (arartekotza, aurkakotasun, lekukotasun, lekukotza), edo hitz elkartu bateko lehen osagai izateak (oinordeko-mota, zaldizko-talde).

4.2.6. -zale

Berez adjektibo kategoriakoa da zale. Bakarrik oso gutxitan erabiltzen delako, atzizkietatik gertu dagoen osagaitzat hartu dute gramatikariek; baina, hala ere, adjektibo beregaina, autonomoa da, zaletu aditzaren edo zaletasun izen abstraktuen oinarri den heinean, edo ez naiz batere zalea moduko perpausetan erabiltzen dugun heinean. Hortaz, adjektibo elkartuak dira x+zale egiturak: apustuzale, bakezale, liskarzale… (§ 8.2). Baditugu, ordea, zale bigarren osagai duten izenak, norbaiten lanbidea adierazten dutenak —argizale, bizikletazale, esnezale, kamioizale, taxizale—. Uhaitzaren eskuin aldetik: Pettarra kurritzen züan mezülari, argizale lanetan (Herria); Hala ere, nire ustez, hori baino garrantzitsuagoa da auto gidariak bizikletazaleak errespetatzea (Berria). Ez da oso bide emankorra, euskalki bateko erabilera da, baina lanbidea adierazten duten atzizkien artean jasotzekoa da -zale hau.

4.2.7. -sa

Izen bizidunak hartzen ditu oinarri ipar-ekialdeko testuetan erabili den atzizki honek; zehazkiago esateko, pertsona adierako izenak: alarguntsa, artzaintsa, laborarisa, medikusa… Atzizkiak badu alomorfo bat, -tsa, sudurkariaren ondoren ageri zaiguna. Baditugu euskal iparralde huntan laborarisak, artzaintsak ere bai, gizonkiari zorrik ez dutenak (Larre); Damaseko alharguntsa aberats batekin ezkondu (Zerbitzari); Soldado amerikano bati agradatu zaio medikusa bat (Herria). Laborari, artzain, mediku, alargun… emakumeak adierazteko baliatu da -(t)sa. Horrelakoa da jainkosa ere. Euskarak oro har genero markarik ez duen arren, halako eginkizuna du -sa atzizkiak. Azken urteetan alkatesa hedatu da euskara batuan ‘alkate andrea’ adierazteko. Horietako gutxi jaso ditu Euskaltzaindiaren Hiztegiak. Izan ere, batasunerako hedatuagoak diren andre artzain, dekano andre / andre dekano hobetsi dira lanbide jakin bat duena emakumea ala gizonezkoa den zehaztu nahi denerako (Hitz Elkarketan, “Aposizio egiturako elkartuak” aztertzean ari gara horrelako egiturez: § 7.2.8).

²² Oinarria esan aditzoina izan daiteke (cf. esaten) nahiz esate aditz izena (Mitxelena 1977b).

²³ Atzizki hauei buruzko informazio zabalagoa nahi duenak ikus ditzake Azkarate 1995 eta Gràcia et al. 2000.