Euskararen Gramatika

4.5.2. -dura (-tura)

4.5.2a Lemari eta aldaerei (alomorfoei) dagokienez, -tura/-ture atzizki erromantzearekin lotu den atzizki honek -tura aldaera har dezake txistukariaren ondoan (aztura, herstura; egitura partizipioaren azken sudurkaria erori ondoan); eta -kura ere ageri da bilkura izenean.

Batez ere ekialdekoa da atzizki hau, eta gehienbat da/du motako aditzei erantsirik aurkitzen dugu; zehazkiago esateko, inkoatibo/kausatibo motakoei (§ 23.2.2.2c): apaindu, beztitu, elikatu, gaizkoatu, garbitu, gogortu, harritu, hedatu, kilikatu, kutsatu, laztu, uhertu, zimurtu… Baina du motakoak ere ez dira falta (deitu, egin, josi, lotu…), ez eta da motakoak ere (hozitu, kexatu):

4.5.2b Euskal gramatikariek, oro har, ‘ondorioa’, ‘emaitza’ balioa eman diote atzizki honi (eta, beraz, sortzen dituen izen eratorriei, § 4.5.1b). Hau da, apaindura izenak ez du ‘apaintzea’ adierazten, horren ondorioa baizik. Berdin esan daiteke gogordura, harridura, laztura eta beste hainbat izenez. Beraz, izen eratorriak ez ditu heredatuko aditzaren argumentuak (hauek ez dute zertan azaldu perpausean), eta, aldi berean, izen horiek har ditzakete plural markak, adjektiboak, zenbatzaileak…

Hona hemen zenbait adibide: Izadiaren edo gizonen ankerkeria bortitzek laztura eta sumindura eragin dezakete, baina ez dizute eragiten gauzatxo etsigarri batzuk ikustean bizkarrean eragiten dizun hozkirri hori (J. Zabaleta); Hedadura lau eta grisetan ez zen bizitza aztarnarik ikusten (Otsoa); Bihotz taupaden erritmoa bizkortu zitzaion, garondoko kilikadura areagotu, nerbioak dantzan jarri (M. A. Mintegi); Kaleko Gabon apaindurak seinalaturik (Goenkale); Beren alkandorak, jaietako beztidurak, Madrilen enkargatzen dituzte (Azurmendi); Datuek ñabardurak behar dituztela, alegia (Heras).

4.5.2c Baina ez dago beti hain argi ‘ondorioa’ ala ‘gertaera’ adierazten duen (eta orduan aditzaren argumentua agertuko zaigu izenaren inguruan). Gogordura izenari, esaterako, bi adiera ematen dizkio Egungo Euskararen Hiztegiak: ‘ariketa fisikoa eginda gero gorputzean sentitzen den mina; gorputz atalen bat gogortzea’. Eta hanpadura izenean lehen adiera ‘hanpatzea’ ematen du Euskaltzaindiaren Hiztegiak (zauriaren hanpadura), eta bigarren adiera, hizkuntzalaritzakoa, ‘enfasia’.

Hitz berri mordoxka sortu da, gainera, euskara estandarrean, besteak beste hizkuntzalaritzan, edo matematiketan: batura, berretura, biderkadura, hanpadura, kendura, komunztadura (Etxeberri Sarakoak erabilia), zatidura… Matematika arloko terminoetan argi adierazten da ‘ondorioa’ adiera: ‘batuketaren emaitza’, ‘berreketaren emaitza’, ‘biderketaren emaitza’ eta abar.