Euskararen Gramatika

4.5.1. Sarrera

4.5.1a Oro har euskal gramatikarien artean gutxi aztertu izan dira ‘nominalizazio’ deituriko atzizkiak. Aditzoinari eransten zaizkion atzizkiez ari gara, jakina. Atzizkiak gehitzen duen esanahiari dagokionez, bat datoz hizkuntzalariak bi motatako adiera bereiztean: aditzoinak adierazten duen gertaera edo ekintza hori gauzatzea, batetik, eta ekintza horren ondorioa, bestetik. Baina askotan bi adierak nahasten dira; ez da erraza bereiztea noiz den gertaera eta noiz ondorioa. Areago, izen eratorri berak bi adierak har ditzake. Gaztelaniaz, esaterako, compra izenak ‘ekintza’ balioa du la compra me ocupó toda la mañana diogunean; ‘ondorio’ balioa, berriz, la compra de hoy está sobre la mesa perpausean. Bestalde, ‘ekintza’ terminoaren egokitasunaz ere badira zalantzak; ‘ekintza’, ‘gertaera’, ‘prozesua’… guztiak erabili dira zerbait gertatzea, gauzatzea, egitea, adierazteko. Nolanahi ere, ‘ekintza’ eta ‘ondorioa’ dira oraindik ere termino erabilienak.

4.5.1b Euskaraz, Azkuek “denota acto” dio oro har, nahiz bi azpisailetan banatzen dituen ondoren aztertu ditugun atzizkiak: “derivados operativos” izeneko azpisailean biltzen ditu -era eta -keta; “derivados nominales efectos” azpisailekoak dira, berriz, -ada eta -dura. Ekialdeko gramatikariek ere (Lafittek 1944 eta Arotçarenak 1951, adibidez) “action” eta “résultat” sailak bereizi izan dituzte. Lafitteren sailkapenean, “action” adierazten dute -keta, -kunde, -kuntza, -men (-mendu), -pen, -tza, -tze eta -tate atzizkiek; “résultat”, ondorioa, berriz, -men (-mendu), -pen eta -dura atzizkiek. Hualdek (2003b) atal bakarrean bildu zituen guztiak, ‘ekintza’ edo ‘ondorioa’ adieraz dezaketen atzizkien atalean; dena den, xehetasunen bat ematen du dioenean atzizki batzuek gehienbat ‘ekintza’ adierazten dutela (-pen, -keta edo -menduk) eta beste batzuek ‘ondorioa’ (-dura), nahiz bereizketa ez izan oso zorrotza.

4.5.1c ‘Ekintza’ (gertaera) eta ‘ondorioa’ bereizten lagun dezaketen irizpideak eman dituzte zenbait hizkuntzalarik, hala nola Grimshaw-k (1990) edo Artiagoitiak (2000):

– Gertaera izenek ez dute pluralik onartzen.

– Gertaera izenek nekez onartzen dute erakuslea.

– Gertaera izenak ez dira predikatu gisa agertzen.

– Gertaera izenek erraz onartzen dituzte iraupena adierazten duten modifikatzaileak; ondorio izenek, ez.

– Gertaera izenek nekez onartzen dituzte adjektiboak.

– Gertaera izenek ez dute bat zenbatzailea onartzen.

4.5.1d Bestalde, kontuan hartu behar da atzizki berak adiera bat baino gehiago har ditzakeela (goraxeago eman dugu gaztelaniazko adibide bat), Lafitteren sailkapenean ikusi berri dugun bezala; areago, izen berak ere, erabileraren arabera, balio bat edo bestea izan dezake. Sarrera izenak ‘ekintza’ adieraz dezake (zure sarrera ustekabekoa izan da); zinemara joateko sarrerak erosten ditugunean, ostera, ‘gauza’ bat erosten dugu; eta zinean bertan sarrera eta irteera leku ñabardura hartzen duten izenak dira, ekintza zein lekutan edo zein lekutatik egin behar den adierazten digutenak. Ez da harritzekoa, beraz, atzizki bat aztertzean adiera bat baino gehiago ikustea; arestian aipatutako Lafitteren (1944) sailkapenean ere -men/-mendu bi sailetan ageri da.

4.5.1e Azkenik, kontuan izan behar dugu ‘ekintza’ edo ‘gertaera’ adierazten duten neurrian, ondoren aztertuko ditugun atzizkien bidez sortzen ditugun izenak argumentudunak direla (§ 12.3.5). Horrek esan nahi du aditzoina zein motatakoa den eta nolako argumentu egitura duen ere aztertu beharko dela, argumentu egitura hori ‘heredatu’ egingo baitu izen eratorriak. Adibideetan ikusiko dugu argumentu horiek nola ageri diren. Hala ere, salbuespenak beti izango dira, hala gertatzen baita ‘ekintza/ondorio’ motako izen hauekin inguruko hizkuntzetan ere.