Hizkuntza-zuzenbidea. Testu-bilduma euskaraz

8.1.82. 10/2015 Legea, maiatzaren 26koa, Kultura-ondare Immaterialaren Babesari buruzkoa[396]

II

Espainiako legeria

[…]

Espainiako 1978ko Konstituzioak, ordea, esparru kontzeptual berri bat erakusten du, argi eta garbi ondare immaterialaren aldekoa, aitzindaria izan zena Europako konstituzioen eremuan. Testuan zehar ezin argiago antzematen da ikuspegi berria. Hitzaurrea bera, zeinak testu osoaren muina jasotzen baitu, ezinago adierazkorra da Espainiako nazioari agintzen dionean «espainiar guztiak eta Espainiako herri guztiak babestea giza eskubideen egikaritzan, baita beraien kultura eta tradizioak, hizkuntzak eta instituzioak ere». Orobat gertatzen da 3.3 artikuluan, Espainiako pluraltasun linguistikoaz ari denean, kultura-ondare gisa babestu beharreko aberastasun moduan, ez bakarrik ikuspegi linguistiko soiletik, ezpada ere begirada kultural zabalagoaren argitan: «Espainiako hizkuntza-moten aberastasuna kultura-ondarea da, eta ondare horrek begirune eta babes berezia izango du». Aurrerago, 46. artikuluan, beste urrats bat ageri da; lehenik eta behin, ondareari buruzko ohiko «historiko eta artistikoa» izenondoak gainditu eta hirugarren balio bat eransten baitu, «kulturala», zeinak babesaren kontzeptua argiro zabaltzen baitu, orain «kultura immateriala» deitzen dugun hori besarkatuz. Azkenik, 149.1.28) artikuluan, Espainiaren kultura-ondarea babestea azpimarratzen du berriz ere, ondare artistiko eta monumentalarekin batera.

[…]

Azkenik, gogoan hartzekoa da ezen, zuzenbide konparatuaren ikuspegitik begiratuta, kultura-ondasun immaterialak munduko ordenamendu juridiko nazionaletan jasota agertzen direla, batez ere Iberoamerikakoetan. Ikusgaitasun hori kontzientzia sozial berri baten pizgarria da, eta nabari-nabaria da konstituzioetan, arau gorena diren aldetik. Azken hamarkadetako konstituzio berri edo berrituen testuetan joera argi bat dago ideia hauek jasotzeko; batzuetan zuzen-zuzenean, eta beste batzuetan kontzeptuen testuinguru berri baten bitartez, kultura-ondarearen barruan daudela modu errazago batez ulertaraziz. Esate baterako, Espainiako 1978ko Konstituzioaz gainera, Brasilgoa (1988), Kolonbia (1991), Mexiko (1917), Ekuador (2008), Bolivia (2009), Polonia (1997) edo Portugal (1976). Horien guztien artean, nabarmentzekoa da Brasilgo 1988ko Konstituzioaren 216. artikulua, zeinak, hizkera konstituzionalean lehenengo aldiz ondasun immaterialak aipatzeaz gainera, ondasun horien artean sartzen baititu «adierazmoldeak» eta «sortzeko, egiteko eta bizitzeko moduak». Horrekin batera, gero eta herrialde gehiagoren legerietan agertzen dira ondare immaterialari buruzko lege bereziak; horien artean azpimarratzekoak dira Brasilgoa (2000) eta Portugalgoa (138/2009 Lege-dekretua, ekainaren 15ekoa).

Dena den, ondare immaterialaren bultzagarri garrantzitsuena nazioarteko zuzenbidean datza, batez ere Unescoren jardunbidean, zeina burura iritsi baitzen Kultura-ondare Immateriala Babesteko 2003ko Konbentzioan.

Konbentzio horren aurretik, hainbat urrats egin ziren aurrera begira, ez oso denbora luzean, baina ekimen ugariz akuilatuta. 1972ko Konbentzioan ondare immateriala ilunpe osoan geratu baitzen, horrek berak eragin zuen hurrengo urteetan topagune eta adierazpen sorta ederra izatea. Behin eta berriz esana dagoenez, Munduko Kultura- eta Natura-ondarea Babesteko Unescoren 1972ko Konbentzioak kultura materiala izenekoaren objektuetan jarri zuen arretagune nagusia. Beraz, nazioarteko zuzenbidean erabakitzeko zegoen kultura-sorkuntza sozial eta komunitario immaterialak juridikoki balioetsiko zituen tresna bat sortzea.

Nazioartean egin diren jarduketen artean, batez ere Unescok gidaturikoen artean, gogoan hartzekoa da Akkrako 1975eko Konferentzia, Afrikako lurralde-eremura mugatua, zeinak azpimarratzen baitu kultura-dibertsitatearen balioa, hizkuntzak eta ahozko tradizioa zaintzeko beharra, eta arte tradizionalak eta herrikoiak sustatu beharra.

Handik gutxira, 1978an Bogotan egindako Konferentzian, herrien identitateari eta haien zinezkotasunari lotutako ondarea azpimarratu zen, hura berreskuratzeko eta zaintzeko garrantzia nabarmendu, eta adierazpen bat onetsi zen, 31. gomendioan musika eta dantza funtsezko elementutzat jotzen zituena.

Beste mugarri garrantzitsu bat 1982an izan zen, Unescok antolatuta, kultura-politikei buruz Mexikon egindako Gobernuen arteko Konferentzian. Topagune hori garrantzitsua izan zen aurreko gomendio guztiak sistematizatu zituelako. Konferentzian onetsitako adierazpenak kulturaren eremu guztiak jaso zituen, eta nabarmendu zuen kultura-ondarearen osagaiak «herri baten sormena adierazten duten obra materialak eta immaterialak» direla; hitzez hitz aipatzen ditu, besteak beste, hizkuntzak, errituak, sinesmenak, literatura eta artelanak, ondare immaterialaren berezko ondasun gisa.

Unescoren beste konferentzia batek, 1988koak, gomendio bat egin zien estatu kideei «Folklorea Babestea» dela eta. Babes hori jaso zuen Parisko 1989ko Konferentziak, zeinean, gainera, mugarri funtsezko bat ezarri baitzen alor horretan; izan ere, bertako adierazpenak honako izendapen hau erabili zuen: «Traditional Culture and Folklore», gero gaztelaniara «Cultura tradicional y popular» itzuli zena (euskaraz, «Kultura tradizional eta herrikoia»). Adierazpenean, «folklore» terminoaren definizioa ematen da, eta bertan sartzen dira hizkuntza, literatura, musika, dantza, jokoak, mitologia, errituak, ohiturak, eskulanak, arkitektura eta beste arte-mota batzuk.

Aurreko konferentzia erabakigarri horren ondotik, hurrengo hamarkadan, Gomendioaren aplikazioa ebaluatzeko mintegi batzuk antolatu ziren, terminologia aldetik aldaketa bat ekarri zutenak: «ahozkoa» eta «ukiezina» kontzeptuak agertu ziren; aldaketa hori beren-beregi aztertu zen Washingtongo 1999ko Konferentzian. Konferentzian eztabaida piztu zen «folklore» terminoak dituen arazoen inguruan, gutxiespen-kutsua baitarama itsatsita, eta beste alternatiba batzuk bilatzeko beharra aztertu zen: «ahozko ondarea», «ezaupide eta trebetasun tradizionalak», «ondare ukiezina», «jakiteko, izateko eta egiteko moldeak». Urte horretan bertan Kaledonia Berrian egindako beste mintegi batean berariaz baztertu zen «folklore» terminoa. «Kultura-ondare immateriala» esamoldea 2001. urtean sendotu zen, Unescoren zuzendari nagusiaren txosten batean, eta 2002. urtean, Istanbulen hartutako adierazpenean.

Prozesua bururaino eraman zen 2003ko urriaren 17an, Unescoren 32. bileran, Kultura-ondare Immateriala Babesteko 2003ko Konbentzioan (Espainiak 2006an berronetsi zuen konbentzioa).

Erregio mailako nazioarteko tresnetan ere nabaritzen da antzeko bilakaera izan dela; Iberoamerikaren eremuan, azpimarratzekoa da Kultura-gutun Iberoamerikarra. Adierazpen horretan —2006an Montevideon egindako Goi-bilera Iberoamerikarrean onetsi zen— ondare-mota horri eginiko erreferentzia ugari jaso ziren. Besteak beste, «Helburuak» izena duen I. tituluan, Iberoamerikako herrialdeen konpromisoa ageri da, «Iberoamerikako kultura- eta natura-ondare materialaren eta immaterialarenaren babesa eta zabalkundea» sustatzeko. Konpromiso hori geroago garatzen da, III. tituluan («Aplikazio-eremuak»), kultura-ondareari buruzko eremu bat gehitzen baita, zeina osatzen baitute «bai ondare materialak bai immaterialak, biak ere nahitaez bereziki errespetatu eta babestu beharrekoak».

Gainera, New Yorken 2007ko abuztuan egindako Izen Geografikoei buruzko Nazio Batuen IX. Konferentziaren IX/4 Ebazpenak, aurreko konbentzio hori aintzat hartuz eta toponimoak kultura-ondare immaterialaren zati bat direla iritzita, adore ematen die ardura duten organismo ofizialei ondare hori zaintzeko eta sustatzeko programa bat egin dezaten, Konbentzioaren 2. artikuluko 3. paragrafoarekin eta 18. artikuluarekin bat etorrita.

IV

Estatuaren eskumena

[…]

Hau da, ondorioz, kultura erkidea dela-eta Espainiako Konstituzioaren 149.2 artikuluaren agindua betetzeak —kulturaren zerbitzua «funtsezko eginkizun eta eginbeharra» dela ulertzeak— Estatuarentzat duen zentzua; alegia, uler daitekeela baldintza horiek betetzen dituzten adierazpideak izan daitezkeela. Izan ere, jakin arren Espainiako Konstituzioaren hitzaurrea ez dela eskumenak esleitzeko testuak duen zati berezkoa, onartu beharra dago laguntza ematen duela berezko izaera hori duten arauen zentzua interpretatzen, hala nola aipaturiko 149. artikuluko 2 apartatuarena. Eta hitzaurreak, laugarren paragrafoan, argi uzten du «espainiar guztiak» eta «Espainiako herri guztiak» kultura-adierazpide immaterialen eramaileak direla: «Espainiako nazioak (...) honako borondate hau aldarrikatzen du: (...) Espainiar guztiak eta Espainiako herri guztiak babestea giza eskubideen egikaritzan, baita beraien kultura eta tradizioak, hizkuntzak eta instituzioak ere». Horra hor osotasun soziala —espainiar guztien multzoa— eta zatiak —Espainiako herriak—, biak batera kultura eta tradizio, hizkuntza eta instituzioen subjektu eramaileak.

[…]

2. artikulua.— Kultura-ondare immaterialaren kontzeptua

Kultura-ondare immaterialtzat hartzen da erkidegoek, taldeek eta, batzuetan, gizabanakoek beren kultura-ondaretzat jotzen dituzten ohitura, errepresentazio, adierazpen, jakintza eta teknikak, eta bereziki hauek:

a) Ahozko tradizio eta adierazpideak, hizkuntza-modalitateak eta berezitasunak barne, kultura-ondare immaterialaren bide gisa; eta toponimia tradizionala, lurraldeen izendapen geografikoak zehazteko tresna gisa;