OEH - Bilaketa

4772 emaitza t bilaketarentzat

Sarrera buruan (64)


Sarrera osoan (485)

Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
1 -a.
(Suf. que sirve de art. det. en caso absoluto sing. --pl. -ak--). Al añadirse a un tema en -a, se produce en buena parte del territorio indistinción de dicho caso indet. y det. en común -a: eliza 'iglesia' y 'la iglesia', con igual pronunciación. En V y G (occ. y de Navarra), se distinguen como alaba/alabea (de donde alabia etc., sg. las zonas): v. Eusk 1926 (III-IV), 46 para G; EI 55ss., con indicaciones poco precisas. En R y S, por lo menos, hay eliza, sin acento final, pero elizá (det.), situación que también se daba sin duda más al Oeste: Leiçarraga --(Ins G 6r) Elizá ezten Eliza, 'que la iglesia no sea iglesia'--, Sal eliza/elizara (al menos en caso absoluto; no se dice elizarak, erg.), etc. Se ha creído ver el primer testimonio (elizera) en el voc. de Aimery Picaud, del s. XII (TAV 2.2.12), que tbn. podría ser alat.: eliza + -ra, 'a, hacia la iglesia'.
La coincidencia del caso absoluto det. e indet. en dialectos centrales hace que en ellos sea difícil distinguir el tema nudo, sin art. De ahí adiciones injustificadas (G zenbat ola? 'cuántas tablas?' por zenbat ol?) como, sobre todo, mutilaciones de -a constitutiva: G, AN kate, antes katea, 'cadena', -(k)eri de -(k)eria, gral. sobre todo en nombres en -ia (pixti, etc.), aunque autores como Guerrico lo mantienen. La indistinción ha influido tbn. en la doctrina gramatical, pues los autores han sostenido que la mayoría de los nombres vascos, o todos ellos (al menos los comunes), acaban en -a en sing. y en -ak en pl.: L. Marineo Sículo, v. RIEV 16 (1925), 480ss; Gar Comp 93; Zald, p. 12 y Mic 2r, por lo menos. La doctrina correcta fue expuesta por el sul. Oihenart (Not 36): "Littera enim A in singulari numero et syllaba AC in plurali nominibus Vasconicis addita in fine, articuli uice fungitur, ita ut Vasconica uocabula hac ratione per a aut ã c finita perinde sit ac si quis dictiones graecas ab ho, he, tò, auspicari velit". v. A Morf 428, p. 264s. y tbn. FLV 1978, 208 y 218. Esta razonable opinión fue contradicha, sin embargo, por Etcheberri de Sara (ed. 1907), 131: Oraino Eskuarak badu bertze diferentzia molde bat, bertze hizkuntzek eztutena (Oihenarto gure Eskualdunak zer nahi erran dezan arren, lib. 1, cap. XI, p. 35), zeren izen gehienek ematen baitiote akhabantza A letra guztietarik lehenbizikoa, naturalena eta gozoena, 'el vascuence tiene aún otra especie de diferencia que falta en las otras lenguas (diga lo que diga nuestro O...), ya que los más de los nombres toman como final la letra a, primera, más natural y más dulce de todas'. La distinción generalizada de una declinación indeterminada opuesta a una determinada (sing. y pl.), atribuida a Darrigol (Diss 1827) --lo mismo que, sg. A (Morf 483, p. 312s.), la distinción inanimado/animado--, era ya conocida por Astarloa, como puede verse por Humboldt en Gárate G. de Humboldt (Bilbao 1933), 169.
El empleo de -a se hace cada vez más frecuente a lo largo de los siglos. En la top. medieval más antigua es frecuente la indeterminación incluso cuando se trata de nombres compuestos (sust. + adj.): v. FHV 16.10 y 15.7. Para el uso en general, v. F. Castaños La formación del plural en la lengua vasca (Bilbao 1979), y FLV 1978, 208ss.
En los nombres propios el art. es cada vez menos escaso. Falta todo testimonio más antiguo, pero desde el s. X se da tanto en sust. simples como derivados y comp.: Sarricohuri, Huribarri, Hurizahar (CSM 91, 1025), pero Hurigurenna, Olhaerrea, Hegiraz (CSM 91, 1025), Lacuzaballa (187, 1060), Yçiçuloa (Leire 1037; monasterium, mod. Izeixiloa Sal), Zeia Zaharra (Leire 1032; monasterium), Ariztuia (Leire 1024), Larrea, Zuffia (CSM 91), etc. Desde los primeros documentos, Bizkaia e Iruñea (Bizcaia, Ironia, Irunia, Yrunea, Irunga), referido éste sobre todo a la sede episcopal, llevan -a, artículo que desaparece en los casos locales, no documentados entonces: Bizkai-ko, -tik, -ra, Iruñe-ko, -ra, -tik, pero ines. Bizkai-a-n, Iruñe-a-n. Se trata, pues, de nombres articulados como Labastide, Lapoblación, den Haag, etc., o sobrenombres: Arçaia, Aroza, Iguraia, Zamargina, Zalduna, Andia, Belza, Chipia, Gutia, Leuna, Unaia, Motza, Mutila, Ona, Umea, Bia, Bicorra, Çalquea, Zerria, Erlea, Urraquarena, Emazteona.
La vacilación ha sido grande (entre apellido y casa de los de ese apellido, p. ej.: v. Caro La hora navarra del XVIII (Pamplona, 1969), 75, n. 120: Iturralde/Iturraldea, Echeniqui/Echeniquerena). En topónimos antiguos o mod., en forma vasca o románica: Altsasu, doc. Alsasso, rom. Alsasua; Bakaiku/Bakaikoa; Olazti/Olazagutia; Otsagi/Ochagavia; ant. Opaucu, sin duda por Opacu, Hillardui, Al., 1025, mod. Opacua, Ilarduya.
En occ. muy pocos nombres de santos llevan -a, que coincide con el art.: Ia(u)ndone Periagaz san Pablori (Bet 12 y Cap 20, etc.); Iandone Periari, Jesusa, San Franziskuari, San Franziskuaren (OrdFr 143); Arestiyan pasa dek / ojuka mendiyan, / Jesusa jaio dala / Beleneko erriyan (Echag 26; c. 1814); Erdu ona Txomintxu, / erdu, neskatilla, / arin kaderak txutxu, / Jesusaren billa (Ib. 28); Franziskuben errelijinoian sarzen danari dei egiten jako Franziskua; S. Agustinenian sarzen danari Agustinua... S. Franziskubak emoniko erregela, edo bizi moduban (Astar I 3s.); Jesuse dot aita / Birjinea ama (A EY IV 9 (V-arr)).
v. tbn. sobre -a final en nombres de varón: Omaechevarría BAP 1948, 310; Lek BAP 1955, 273ss: LzM BAP 12 (1956), 458 y Eusk 1959, 5-10.
La idea de que -a es el tema (oblicuo) del dem. de 3.a persona, har-, sufijado al tema nominal, procede al parecer de vEys (RLPhC 1873, 183-186): "Le pronom démonstratif basque a-t-il toujours été a?". En realidad, se trata de uno de los tres dem. que admitían ese uso enclítico: haur beror (Ax 425 (V 275)) (berau), hori berori, hura (a) bera 'este, ese, aquel mismo'; cf. Sch Prim 27, a propósito de Leiçarraga (Lc 15,13) seme gaztenor, y Alt Obs 21. Sin embargo -a predomina desde los primeros textos: (AN) Ene eriáu, nere eskuáu (LE Io 20, 25; pl. nere eskuók ib. 20, 27); Zeure eri-orí... zeure eskuói (Ib. 20, 27); Bere buruói (Ib. 10, 33); pero ya Leiçarraga: neure erhia, [...] neure eskua (Io 20, 25), eure erhia, [...] ene eskuak (Io 20, 27), con -a generalizada (FHV 12.14 39n). De todos modos, la distinción se ha conservado mejor en pl. en algunas zonas con la oposición -ak/-ok (común a la 1.a y 2.a pers.): G-goi apaizok, exclusivo en dos sentidos: (gu) apaizok 'los sacerdotes' (hablando con un seglar) o bien (zuek) apaizok (un seglar hablando con un sacerdote); hauk guziok "toutes ces choses" (Lç Mt 4, 9), haur guzia "tout cela" (Ib. 21, 4). Se da también hasta tarde en casos locales: bertan/berton, -etan/-otan.
-a
<< ZAZPI T'ERDI 0 / 0 2 a >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper