Etim. Se trata en su origen de la forma arcaica (suf. -rean) de ablativo del dem. de tercer grado.
1.
(
V-ple-arr-oroz ap. A; Lar Sup , Añ)
(En frases negativas). Nada. "Nada" Lar Sup (
RS). "Arean ez, nada" msOch. "(No es) nada, [...] (V) ezta arean" Añ. "Arean ez (V-ple-arr-oroz), nada [...]. [Arean] Se usa también negativamente, como sinónimo de iñor y ezer. [...] Arean eztago, no hay nada" A. Cf. fr. en (< lat. inde): arean ez dau 'il n'en a pas'.
Ordia ganik enzindu zeegik arean.
"Del borracho no fies nada"
.
RS
536.
Ilbeeran erein zegik arean.
TAV 3.3.2 (RS 558).
Sartu zan infante au amaren sabelean, / Adanen bekatuti ezebela arean.
Acto 368.
Guztia d'alperrean / lapurrak ez dau errukirik arean.
Zav Fab,
RIEV 1907, 532.
Ebat'eutse zarra zarra burua / yente guztia dago sor-gortua, / ez ebalako garaunik arean.
Ib. 1909, 31.
Id. ib. 1909, 31.
Baia ez Amari, ez Semeari ezteutse gizonak errukirik arean artuten.
Añ
EL2
226.
Artu esku bategaz arrain bat edo bi, [...] kaltzerpean apurtxu baten euki ta egosita urteten ostien. Gauza gozoagorik ostatuen bere ez arean.
A BGuzur 136.
Guzurrik arean eno'iminten, / guztiak dira egiak.
EusJok II 110.
Laarrik eztago arean onik.
(Refrán de Orozco comentado por Urquijo en RS 45, laarrik ez onik
).
Edaria nun eta zelan izango ete dan, arean ez daki.
Erkiag BatB 192.
(En frases afirmativas o interrogativas). Algo. "Arean (nada) algo" msOch. "Quelque chose. Arian daukazu?, avez-vous quelque chose?" vEys H. "(V-arr), algo, [...]. Arean ikusi (V-ple-arr), ver algo" A.
Zuk... u berbetan beintzat Probentzianoa dirudizu. Bertsoetan bere iakingo dozu arean.
A Txirrist 246 (este ej. podría quizá tbn. corresponder a la 3.ª acepción).
2.
(A).
De allí.
"(V, arc.), desde allí"
A.
v. arerean.
Hermandadea arean <arcan> doa negarrez .
Sandailia
11.
Silviak urten eben arean.
Lazarraga A, 1143r.
Igo eban zeruetara eta dago iasarririk Aita Iaungoiko gustiz poderosoen aldean eskoatati, arean etorriko da, ilaen eta bizien iuzgaetara.
Cap (ed. 1893) 6 (
VJ 8, Arz 18 arean
).
Egon zalako urte askotan pekatu mortaleko bizitzan arean urten gura ezebala.
Ib. 88.
Aita Adam egin zan / Lurraren gainean, / Bekatu egin eta / Iausi zan arean.
Zubia 138.
3.
(V-ple-arr ap. A). Sin duda, ciertamente.
"Ciertamente"
A (s.v. are).
"En realidad, ciertamente"
Ib.
Gexo nagolarik, enaz ni ibilli ixan, [...] ta arian, ni oian eratzota euki nabe.
Otx 169.
Goizgorri baiño maiteago du / arrasgorriren diztira: / onek, arean, baitakarkio / biamon on idurira.
"Sin duda"
.
Or Eus 89.
Oizon asi ta Elutsetako / zelai-zokoen artean, / abere beltzik, zuririk naiko, / ez du sumatzen arean.
"No divisa ganado negro"
.
Ib. 328.
Arean, lur au ikus-eziña ta antolagabea zan.
"Nimirum"
.
Or Aitork 340.
Obe dek, arean, / elizara joanda / begira aldarean, / Aloñako Amaren / imajiñik badan.
SMitx Aranz 237.
Eskupeko txikerra, bota barruna. Bapere ez baiño geiago da, arean.
Erkiag BatB 187.
Eta ez egoan, arean, alde aundirik batzuekandik besteengana.
Ib. 106.
Arrezkero, auxe dateke gure eginbidea: alik eta garbien bizitza ontan irautea, arean, gerokoaren zai.
Zait Plat 70.
Ta itsaso-ekaitz zakarrean itsaso zear doan ontzian adiskide-etsaiei on-gaitz egiteko indartsuen nor ote da? --Lemazaina, arean.
Ib. 93.
Lanari eragon bear, eta atsegin aundiz. Zer lani, baiña? Elizaren eta gizonen aldekoari, arean.
Onaind STeresa 77.
Bakandereak berak jakingo eban zer egin Bertoldagaz: edo ibaira jaurti, edo arian [= 'por el contrario' (?)] zigor txarragoren bat ezarri.
Otx 71.
4.
(V ap. A
).
A saber, es decir.
Azkue cita el ej. de fB Olg 183: "T
a ondo konpesau bere ezin leitekezala, arian da, dotrinia ikasi, [...] ta pekatuko okasinoe urrekuai isteeko asmo sendua artu artian", interpretando arian da como "(es) a saber", cuando en realidad se trata de la construcción arean (e)ta... arte(an), equivalente a harik eta (q. v.).
Zergatik ote-ta lan onek zaustada edo biotzondoko zoragarrigoa ematen dun, gizaldi artako olerkaririk bikaiñenenak baiño; arean, Byron, Goethe, Schiller, Lamartinen beraren leikideenak baño.
Or Mi III.
Alaba Teresa luzaro mintzo zaigu ortaz, eta bai nonbait zuen Loiola ere, arean, zenbait Iainkozko biotz-eragin, nondik eta nola datozen ezagun gabe gertatzen zaizkigula.
Or QA 139.
Erantzun izugarri ta arrigarri ta negargarri batzu, ostera, eman zizkidan: arean, amakin eskontzeko nintzala [...].
Zait Sof 79.
Zure baitan iritzi bakar au ez egizu aintzat artu: arean, zuk diozuna ta besterik ez, ontzat artzea.
Ib. 181.
5.
Alguien (en frase afirmativa o interrogativa); nadie (en frase negativa).
"(V-arr), alguien, [...]. Areanek egin, hacerlo alguien. [....] Areanek eztau egin, nadie lo ha hecho"
A.
AREAN BERE.
a)
"Ninguna cosa, (V), ezer bere, ezek bere; [...] con la negación, arean bere, areanek bere"Añ.
--Eta lengo aldian arako Jaun gure arerioak baserriko etxaguntza erre euskunean, etzinian mindu, gogaitu, aserratu zeure artean?--Ez eta arean bere.
Añ
MisE
69.
Norberenik arian be eztauanak ezin emon legijo ezer iñori.
Otx 14.
Iñasi, len esan deutsudanez, emakume alper bat zan. Lanik egin? Ezta arean be!
Bilbao IpuiB 171.
b)
Ciertamente. "Arean bere, ciertamente también, siendo muy usual como muletilla de la conversación" A (s.v. are 3.º).
Peru Lariztarra, arean bere (benetan, egiaz) larrean gora karraka karraka erbi bat eskuakaz koixuriko Peru Lariztarra, Urkiolara ioateko oboen oboen, ezin igonik?
Ezale 1897, 20a.
Zorijonak barik, zorigaiztuak nakar, arian be, ba.
Otx 161.
Arian be, laster ixango da emen andra ori.
Ib. 116.
Baiña amaika ez-jakin, amaika ardurabako, [...] ordi eta alper dago bazterretan ain zuzen, arrantzale ez diranak, eta arean bere, arrain-usain bageak.
Erkiag Arran 115.
Sari polita orren errez irabazteko, arean bere!
Erkiag BatB 162.
Eskalearen jauntasunak ba dauka, arean bere, akatsik eta lazeriarik lar.
Ib. 115.
AREAN EDO MAREAN.
"Por fas o nefas" DRA.
Zuk... u berbetan beintzat Probentzianoa dirudizu. Bertsoetan bere iakingo dozu arean.--Bazkalaurrean izketan ere doi doia: ta arean edo marean goizeko zortziretatik onera ezta nire barrenian aizea ta hautsa besterik sartu.
A Txirrist 246.
AREANERAKO.
"Para nada, [...] (V) areanerako" Añ. "Areanerako, para nada" A (s.v. arean).
AREAN ERE EZ
(arean bere ez V-arr ap. A; Añ (V)). Nada. "Gure katuak gaur bost libra okela jan ditu, neuk barriz arean bere ez (V-arr)" A.
--Zer barri on dakarguzu, Markolbe orrek? --Ona danik arian be ez barririk, jauna.
Otx 179.
AREAN ETA.
Hasta que. v. harik eta.
Prometidu eben biak ez alkarri itxi jagiteko, arean da Sirena ta Silvia idoro artean.
Lazarraga A, 1153r.
Arean da Doridok burua goratu ta ekusi eiano salbaje terrible bien figurea.
Ib. A, 1153r.
Ta ondo konpesau bere ezin leitekezala, arian da, dotrinia ikasi, [...] ta pekatuko okasinoe urrekuai isteeko asmo sendua artu artian.
fB Olg 183.
AREANETAN.
"En poco tiempo (V-ple)" A Apend.
AREAN EZA
(det.; V-arr-och ap. A; Añ). "Nada, la nada, [...] (V) ezerbere eza,
arean eza" Añ. "Chilindrina, futesa" A (s.v. arean).
AREANIK.
De él, de aquél.
Ene Markolbe laztan ori; esturasun baten aurkitzen naz eta zure biar ixana dot une onetan areanik urteteko.
Otx 151.
(Tras sust.).De aquel.
Eta samea estu ta arnasarik artu eziñik euren burubak ikusirik, lakijo areanik urteteko alegiñakaz, asi ziran eguak astindduten.
Otx 156.
AREANIK HONA.
"Areanik ona (V, arc.), de entonces acá" A.
Persona alako guztiak bear dituez ostera konfesadu, pekatu konfesadu dituezan guztiak areanik ona.
"Desde entonces acá"
.
Cap 88.