Harremana

    OEH - Bilaketa

    4776 emaitza t bilaketarentzat

    Sarrera buruan (64)


    Sarrera osoan (485)

    Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    ardo.
    tradizioa
    Tr. La forma ardo, propia de la tradición alto-navarra y guipuzcoana, se encuentra alguna vez en Goyhetche, en los vizcaínos Añibarro y Lauaxeta, y en Zubiri; es también la forma propia baztanesa (Echenique, CatB (62)), aunque no falta arno en canciones recogidas en Baztán, quizá procedentes del Norte. La forma, gral. en vizcaíno, ardao (mod. ardau ), usada tbn. por el alavés Lazarraga, se ve además alguna vez en autores guipuzcoanos como Guerrico, Iztueta (C 147) o T. Agirre (Uzt 44). Arno es la forma propia de la tradición septentrional, no suletina, donde se usa ardu , aunque no faltan en algún suletino, como Inchauspe, formas más "correctas" como ardoa, etc. Con todo, los suletinos Sauguis y Oihenart usan arno. Al Sur esta forma ha sido empleada por Aresti. La variante ano se encuentra en los mixanos CatLan (junto a arno ) y López (374), en unos versos tbn. mixanos recogidos por Landerretche y en HerVal (228 kantero bat ano ). El roncalés Hualde emplea ardaũ . La forma ardan, además de en compuestos, aparece también delante de adjetivo en PaterN (ardan bustia), y en algunos ejs. de ardan gorri y ardan zuri; hay tbn. ardan en Acto (246): "Ardan truke salduxok egun emaztearen moldea ". En DFrec hay 74 ejs. de ardo, 3 de ardao, 2 de ardau y 3 de arno.
    etimologikoa
    Etim. De vasc. *ardano (ardan- como primer miembro de numerosos compuestos).
    Onom.: Sancho Ardanburu. (Irache, 1283). Lac VM 39.
    sense-1
    (G, AN, B, Ae, Sal; Lcc, IC 445, Urt I 46, VP 1r, Lar, Añ, Dv (G), H (G)), arno (L, BN; Deen I 23, SP, Urt I 46, Ht VocGr 436, Lar, Añ (AN), Arch VocGr , VocBN (s.v. ano), Dv, H (L, BN)), ardao (V; Lcc, Mic 9v, Añ, Dv (V), H (V); ardaO) Madar 108r), ardau (V, R (quizá con el diptongo nasalizado); Lar), ardu (S (-u tónica y nasal); Arch VocGr , Gèze, Dv (S)), ano (BN (sobre todo, oriental); VocBN , Hb (+ -nh-), Dv (BN), H (BN, S; + -nh-)). Ref.: Bon-Ond 152; A (ano , ardao , ardau , ardo , arno); ContR 517 (ardáu); Iz ArOñ (ardáo), UrrAnz (ardáua), IzG , Ulz (árdua), R 284, 298 y 393, Als ; Etxba Eib (ardaua); AtBou 385; Holmer ApuntV (ardau); Elexp Berg (ardao).
    Vino. (En general, los lexicógrafos (Pouvreau, Harriet, Azkue...; cf. tbn. Lç Decl ã 1v) han sostenido que el significado primitivo de la palabra es el de 'cualquier bebida fermentada', atendiendo a compuestos como mahatsarno, sagardo, etc.). "Uinum [uocant] ardum [donde -m indicaría la nasalización de la vocal precedente]" (voc. De A. Picaud, s. XII) TAV 2.2.12. "Arduwa, wijn" (voc. de von Harff, finales del s. XV) Ib. 2.2.18. "Vino, ardáoa" (Voc. de Marineo Sículo, 1533). Ib. 3.2.4. "Hez de vino, ardaoan barrenak" Lcc. "Aguado, ardoik edaten eztebena" Ib. "Jarro de vino, ardaotako pitxeroa, jarroa" Ib. "Arnoa, hartzen da hordi ahal dezaken edari guziagatik" Lç Decl ã 1v. "Vin, toute sorte de boisson" SP. "Arno alentatua, vin éventé" Ib. (s.v. alentatu). "Vino moro, ardo urbagea" Lar. "Malvasía, vino, ardo malbasia" Ib. "Aforar, [...] ardoa neurtzea, balioa emotea" Añ. "Ano. En plusieurs endroits on prononce et l'on écrit arno" VocBN. "Vin, ardu, mahatsanu" Gèze. "Ardauak, esaten eban batek, onak eta obiak dirala bakarrik" Etxba Eib. "Norbaitek edan ondoren botaka egiten duenean, iruzkin umoretsu hau entzun izan da: Itxuria danez toki diferentetako ardauak eran jittuan" Elexp Berg. Cf. sagardo, garagardo, PALMA-ARDO... v. mahatsardo.
    Tr. De uso gral.
    [Amoriak] arnoak bano gaizkiago ordi diro persona. E 139s. Ez ardao bits <vieshfz> dunik, ez andra bizartsurik. "Ni vino espumoso, ni mujer barbuda". RS 455. Zeren horduan ezta an ogirik, eta ez ardorik, baizik Iesu Kristoren gorputza eta odola. Ber Trat 87v. Arnoa isuri / zilharrezko thazara. EZ Noel 120. [Ur hura zela] munduko arno guztiak baiño gozoago. Ax 511 (V 329). Arnora emanak. Ib. 406 (V 265). Begiratu behar da halaber, golos izaitetik, arnoan sobera sartzetik. Ib. 411 (V 267). Arno guti bat bihotzaren alegeratzeko. SP Phil 127. --Da uren arerio andia. --Ori egindai, gozo deretxalako ardaoak, baia ori esta faltea, sobrea baxe. Mic 14v. Hek ungi irakiturik pinta erdi bat arnotan. Mong 587. Festa onetan edan dezagun / Petiri ekar ardoa. (1705). GavonC 10. Krokodilaren kontua dute, mintzo dira ahoan bat, gogoan bertze bat: arnoa kridatzen dute eta minagrea saltzen. ES 197. Bada, ezpadago ogirik eta ardorik, nola dago aien urrina? El 73s. Ur hau ardo egitea da Jesusek egin zuen lenbiziko milagroa. Mb IArg I 178. Bular edo titia artzen daudenetik ardora oitutzen dituzte. Cb Eg III 362s. Ardorik iñoiz ez, beti ura edaten dedala. Lar Carta a Gandara 162. Bago Ostian ogirik, edo Kalizan ardaorik?. Oe 139. Ogiaren eta Arnuaren idürien edo itxüren pian? CatLan 130 (16 anuaren). Ardoarén aiskide sobra déna misérien ostatári dá. LE Prog 112. Ardoan sartu: propasarse en el vino (166). [...] Zenbat bizi dire markaturik ardoas ala nola ausnarrias joak? LE-Ir. Apartau egizuebe zeuben umeen ezpanetatik [...] ardaoa eta ardaoaren senide maitiak. msOñ 158r.
    (s. XIX). Lujurijako ardao ordigarrija. Mg CO 78. Bere familiak bearrago daben dirua ardaotan urturik. Añ MisE 140. Sortzen da lujuria [...] batezere ardaba edo beste edari bero indarsuak edatetik. Gco II 39s (I 61 ardo). Demagun, zure gelan daukazula Tudelako edo Peraltako ardo-puska bat, adiskide batek bidaldua. AA I 571. Begira orduaz kanpora ardoa edo edari txuria saldu dezun. AA II 121. Nastuko baliz [...] Estellako ardoa Peraltakoarekin, orduan ez du erosleak kalterik, Estellakotzat ematen badioe; baña nastutzea Peraltako ardoa sagardoarekin [...], oek dira tranpa debekatuak. Ib. 168. Ator, esaten dio, aizpa batak besteari, ardoz moskor dezagun ta lo egin aitarekin. AA III 382. Ahi! Ardaora emonak galdu oi dabee gustua ur garbirako. JJMg BasEsc 148. Bada taberna eta ardao artian jazo oi dira aserre [...] eta auzirik gogorrenak. Astar II 126. Eurak esan oi dabeen legez: ija puska bat ardauak alegeretuta. fB Olg 48. Ardoak [adierazoten dau] gugaiti ain ugari emon eban odola. Añ EL2 99 (EL1 90 ardaoak). Ez da gelditzen ogiaren eta arnoaren itxurak edo akzidenteak baizik. CatLuz 36. Oi laborari gaxua, / Hihaurek jaten arthua; / Ogi eta ardu geñhatzen auherren asetzekua. Etch 302. "Benedika dakiola, dio, / Mahatsari aihena, / Arno ekartzen duena". Bordel 79. Biraldu zien [...] txaal bizi bat eta zagi-ardoa. Izt C 388. Arno fiñ, likur, xokolot eta mazapanetan. Gy 100 (141 ardo). Ez du ardorik, ez beste edari orditzekorik artuko. Lard 362. Edaten zuten xorta arno sudunetik. Hb Esk 14. Arno prentsatua hobea da ezenetz lakoko arnoa. Dv Lab 265. 'Man diezatela musu berak bere agoko musuaïkin: zeren ardoa baño obeak dire zure bularrak. Echn Cant 1, 1. Ez dei egoxtan ardaũ berria zagi xarretan. Hual Mt 9, 17. Iru errege datoz / kale nagusitik, / ardoz bete beteta / ezin egon txutik. Bil 142. Hamalaur pinta arno. ChantP 308. Nik bethi freskotxorik tabernakua / Sototxuan deraukat arno gozua. 'Moi j'ai toujours un vin de cabaret / Frais et agréable dans ma cave'. Ib. 104. Yanari finenak, / Arno gozoenak. Elzb Po 214. Ekarri ziran bi pitxar ardo. Urruz Urz 39. Ogiaren ta ardoaren [...]. Legaz 45. Apairia ürhentü gabe ardoa jin zen eskaztera. Ip Hil 147 (v. tbn. en la misma pág. ardurik). Ura arno bilhakatu zen. Jnn SBi 55. Pilotari ohi zahar batek zion berriki: "Oraiko gazteek odola arno bilhakatua dute". Zby RIEV 1908, 86. Asto-garnua ta ardao bitzdunak / modeak dakaz kanpoti. Azc PB 78. --Beti ago i ardao edo sagardao-egarrian. Ag AL 57.
    (s. XX). Ezemonzein xaten baizik bi errantxo arroz, arda? rik ekusibage. Mdg 138. --Gaitz ardoak? Ez, motell; ardoz sendatzen dituk gizonaren zauri ta mallatuak. Ag G 311. Zabaletakoak etziran ainbeste ardotara emanak. Ib. 23. Euskalerrian gabiltz / ardotan igari. JanEd II 113. Ano xuri, ano gorri, zoiñ hobea den anoa! Jaun Sent Antonik benedika beza, ekharri dien mandoa (BN-mix). Lander (ap. DRA). [Oxalde] bidarraitarra, gazterik airatua, pilota maite, arnoa ez hastio, bertsulari famatua. Ox 197. [Kontrebandist bat] espainul arduz kargatürik. Const 32s. Ez dik geigo muturrik / ardotan bustiko! Tx B II 214. Itzal handiko arnoa da zinez xakolin hau. JE Ber 28. Edan Bordeleko / ardu hun hetarik. PierKat 53. Mistela ta elar-ardoa. "Le férigoulet". Or Mi 29. Peralta-ardo bizia. Or Eus 12. Litro bat ardo artu eta ongi. FIr 174. Bainan gizon zuhurra zen, eta anitz ardo xurgatu ondoan ere etzuen sekula burua galtzen. Zub 26. Bi pinta arno. Ib. 71. Bazka dezagun bein-betirako gogo euskeltzalea egiaren ogiz eta ardoz. Ldi IL 52. Ardo naiz beste mozkorgarririk eztu edango. Ir YKBiz 3. Txapel-okerroak edango yabek / ardao onena Gomez-etxian. Laux AB 81 (63 ardo). Ardoa, Naparroako bikarioa (G-goi). A EY III 140. Xato bat arno buruan, / edan dezagun zeruan (B). JanEd I 137. Gosari ona behar du beti, / arnoarekin goizetik (B). NafEKZ 37. Arduak jira dizkit / penak txit atsegiñ. JanEd II 13. Dupatik kantuz doa arno bat suharra. Iratz 76. Luchresik ez daki Amontilladoa Sherry ardotik bereizten. Mde Pr 107 (Po 55 arno). Kapoiak ere baitu / arrautzatxoakin, / biar berendatzeko / botilla-ardoakin. In NEtx Antz 114. Salda beroa eta baso bat ardo. Etxde JJ 32. Ez dago kontentu mutilla. Ez ardau markakorik, ez laztan gozorik. Erkiag BatB 156. Arnoarekin hordituz. Arti MaldanB 220. Neska gazteak bidez / or dabiltz zure lorratzean, / pindarrez ukiturik, / ardo onduaz birbiz. "Al adobado vino". Gazt MusIx 191. Eta bere amets guztia izan zan ardo-puska bat edan eta gero mutur-joka ibiltzea. Salav 33. Lau edo bortz lagun jarri mahain baten inguruan, arnoa ekar arazi eta hori: pertsua bururatzen etzuenak paga. Xa Odol 39. Ardoaren mozkorra baño urarena txarrago (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1538. Ardu pheziak gizunen / gogo büriak berotürik, / Zalhe ditzak algarrekin / adixkidiak nahasirik. Casve SGrazi 94. Anka biurrituuntzat ardo egosiin zapia busti eta arekin bero-beroon lotu (G-goi). Arin AEF 1980, 64. Nik ba nuen [...] lau pintako xahako bat etxeko arnotik betea. Etchebarne 76s. Gereziaren ardoa: [...] ondo ondutako gerezia artu, ezurrak kendu, ontzi batean utzi, ta gereziak ondo estutu, zumoa kendu beste ontzi batera. Egun batean orrela eduki, ta gereziaren ezur oiek ondo irindu. Ostolaiz 47. Beste morroiak ez eben ardaorik ikusten. Gerrika 31. Ardo onak bezala, ez dute deus galtzen urteekin. MEIG I 226.
    (Como primer miembro de comp.). "Armillum, [...] sakrifiziotarako sorbaldan, sorbalda gañean ekhartzen den arno jasan pegarra, arnopegarra" Urt II 336. "Ardao-arrausi (V), ansia de vino" A (cf. ardo-egarri en G).
    Ematen da bera, ogi eta arno idurian zarratua. Gç 124. Ikhusten tutzu arno toki, edo zahagi hauk? Ez zuten deusere erratekorik, gu etxetik ilkitzean; eta horra nola diren erdi hautsiak. Lg I 196. Iru ardao mueta, txakolina, klareta ta naparra. Mg PAb 112. Zer ardao mueta? CrIc 35. Jesukristo guztia ogi ta ardao irudiyen azpian. CatBus 46. Ardo-zagi zulatu eta arabatuak. Lard 114s. Bada ya errota bezainbat lakhari on, dendari bezainbat oihal erosi gaben saltzaile, ostaler bezainbat arno sorraraztaile. Hb Egia 136. Ogi eta arno itxurez. Zby RIEV 1908, 209. Alakoxea zan bai, atso maletea, / Trago baten edana ardau azunbrea. AB AmaE 236. Ardo koloria dik bada onek. Sor Bar 90. Zure aoko ardo-lurrunarekin orditu izan dirala. Urruz Urz 52. Ostatutik yohan ziren, gure herriko gizonak, bere arno hatsa hedatzen zutela bidean. Elsb Fram 148. Sagardo-egille eta ardo-mezklanteak. JanEd I 84. Zer ateraldiak, arno zorta bat aitzinean, baso bedera eskuan jarri eta ostatu zoko batean, buruz-buru biak. HU Zez 205.
    (s. XX). Materiala du anitx on, mai, borta eta arda? kupa egiteko. Mdg 130. Baño orduan ere etzuten ardo edate andirik egiten Zabaletan. Ag G 23 (v. tbn. Mde Pr 116 ardo-edate). Mutil talde andiyak yuaten ziran Erriojara ta Aragoera maats-batza ta ardao-egite aldiya baño lentxuago. Kk Ab I 164. Ardo-baporiak nola / biotzetik ala, / milla pena irten da / libratu naizana. JanEd II 13. Ez dute, ez ekarriko / Naparruatikan, / ni mozkortuko nauen / ardo-klaserikan. Ib. 139. Ardo-putzuba ez baldin bada / beste lagunik ez du nai. Ib. 108. Ni ardauari yarria nengoan eta itotzen nengoan ardau-gura. "Yo como estaba hecho al vino, moría por él". Or Tormes 19. Azaldu zen oi bezala ardo-banatzailea. Or Mi 107. Naparruatik ardo-karraio itzai asko zan ikusi. Tx B II 112. Ardao-saltzeak bakarrik etzuala ezer asko ematen-da [...]. TAg Uzt 154. Ardo-ttanttaz giro-ta bixkortze ain eder. EA OlBe 96. Besta egin zuen egiazki gure Murtuts berriak eta zer besta: [...] iru arno mota, jauts-ahala. Lf Murtuts 26. Badituk bai noiz edo noiz xutitzen direnak / Eta arno-sukarrean pertsutan dauzinak. Iratz 189. Dei dagiot [...] Bak ardo-arpegi ta oiuzaleari. Zait Sof 62. Urez ta eztiz: ardo tantarik ez naasi. Ib. 119. Ardo margodun untzorrian. Ib. 125. Ez zan ardo-galeak eramana ta ardo-miñak etzun zirikatzen egia gorrotatzera. Or Aitork 127 (v. tbn. 226). Ardo-kotxo ia osoak itxirikian edaten ikasi zun. Ib. 227. Kendu alde batera beluritasun ta maskal antzak, ta odol-margoa ta ardau kolorea agirian ipini. Erkiag Arran 35. Edaritzat ordea ura eman oi zien soilki, ardo egunak ezpaitziran urte guzian dozena erdi bat baiño geiago. Etxde JJ 187. Tolara-zanpalari ardo-lorez jantzi. Gand Elorri 105. Ardau orbanez gizon artzaiñak. Ib. 194. Ardo-barrikak. Anab Poli 53. Ardau-gizonak ez dira izaten / bake-bizitzen ongarri. BEnb NereA 34. Eta zer nolako ardo mota atera bear da? Lab SuEm 201. Etzaio damututzen / tabernan egona, / ardo truke saltzen du / andrearen gona. And Auspoa 52-53, 291. Pliniuk esaterako, amabost ardo-mota izentatzen ditu. Ibiñ Virgil 93. Alde au nion itxu-mutillari, / aako ardo-lapurrari. Berron Kijote 28.
    (En diversas exprs. que hacen referencia a la embriaguez o a los efectos por consumir vino). "Abiit mihi vinum in cerebrum, arnoa bururat goan zait" Urt I 20. "Vinolento, ardoak eragina, ardoari jarkia, ardozalea" Lar. "Vinolencia, ardogeiegia, ardaularregia" Ib. (tbn. en Añ ardao-larregia (V)). "Ardoak, arnoak iragana, eragina, ivre" H. "Botillatik kinka-kinka eranaz, urte gutxi barru ardoak erre [= 'quedar alcoholizado'] zuan" Gketx Loiola.
    Baiña miretsteko da, nola orai zuk, dakizularik eta esperientzia duzularik, neurri batetara helduz gero, arnoak iragaiten zaituen. Ax 408 (V 265). Erraiten du Klimako sainduak: Nahi dena izan kasto, eta alabaiña arnoan zopatua egon, eta asean ibili, halakoa dela, suari iraungitzeko olio eta orari bere ganik hastantzeko ogi puskaren emaitea bezala. Ib. 411 (V 267). Etzaiztela hordi, etzaiteztela arnoz betha. Ib. 408 (V 266). Ardos ongi aforratu (166). 'Forrarse bien de vino'. LE-Ir. Ardoan sartu (166). 'Propasarse en el vino' Ib. Oh jauna, asko bizi dire sendo maiz sartzen direnak ardoan. 'Aunque se propasan a menudo en el vino'. Ib. Konsejátus gizóna espezialki estáien sar árdoan ta emastékia murmurázio edo berze biziorenbátean. LE Matr5 297. Ez nau oraingiño inok ikusi ardauak igarota, gatx eginda, zabuka oñak lokaturik. Mg PAb 43. Ardaoz basa basa eginda. Ib. 61. Zer egin ete zan bartko soñulari ardaoz berotubaz? Ib. 70. Ta zutinik egon ezin dirian gizon katutu ta ardaoz satstubak. Ib. 65. [Tabernan] sartu ezkero igaroten dala ardauan, gastetan dabela etxerako biar ebana. Mg CO 123. Etzaitezela ardoan igaro, esaten digu S. Pablok. AA III 381. Beste batzuk esango dabee, deskuiduan ardauak igaro zitubala. JJMg BasEsc 208. Beriala igaroten jakee burura ardauaren lañua. Ib. 208. Jakinik ara duazanian gitxi edo gei ardaauan irago oi diriala eta sarri ordituten diriala. Astar II 123. Ardaoz aserik dagozana samaraino. Ib. 123. Kontuan zaudete, Amnoni ardoak burua noiz nasten dion eta nik keñu egiten dizutedan. Lard 195. Baziren batzuek burlaz esaten zutenak, ardoz beteak zeudela. Ib. 481. Ardoak utzi zuen gaisoa ordia. It Fab 228. Iru errege datoz / kale nagusitik, / ardoz bete beteta / ezin egon txutik. Bil 142. Ala uste zuan gizajoak bada ardoaren argitasunarekiñ ekusten zituan etziran gauzak ere. Urruz Urz 48. Sartu zan jai-illuntzian trabenan, ardoz bete-bete egin zan. Ib. 60. Gaixtaginek, berak arnoz ase eta barrikak zilhatu eta huts arazi zituzten. Elsb Fram 63. Da euren artean egoan Lope ondo ardaoz betea. Ag AL 164.
    (s. XX). Martiñen aita obeto esateko, birbiztuta, ardoak berotuta. Ag G 195. Arno izpirituan gesalduz eta ithoz [liliak]. JE Bur 88. Azkar ikasten dira / moxkorraren griñak: / borroka ta errita, / esaera miñak, / birao zakarrak eta / ausardi zikiñak, / danak beriak ditu / ardoz irakiñak! JanEd II 114. Oraiñ aitona alegre dabill / ederki ardoz aseta. Tx B I 219. San Tomasez esna du / mozkorra etzala, / nik erantzungo diyot / bai ala zala, / izan liteke ona / eta serbitzala, / bañan egiten diyo / arduak itzala. Tx in Imaz Auspoa 24, 136. Ardoaren berotasunean onelatsu zerion itza: [...]. Etxde JJ 187. Ez ardoz bete, aragikeria bai dakar ardoak. MAtx Gazt 78. Madarikatuak zuek ardoz beteta goizetik gaberaño. Ib. 77. Idazti Deunak ardoz ez berotzeko dio; aragikeria dagola ontan. Ib. 79. Or ardoak ditu kulpak, ardoak. TxGarm BordaB 100.
    azpisarrera-1
    ARDOA BATAIATU. Bautizar el vino, echarle agua.
    Bigarrena, ardo andiari [botatzen zaiola] sagardo gozoa. Irugarrena, bataiatzen dala ardoa urarekin. AA II 184. --Ekartzak pitxar bat, baña urbagetik, [...] gaur ez dek ardorik bataiatzeko eguna. Zab Gabon 28. Apaiza ez aiz baña alare / bataiatzea gogozko, / Nik edan dedan ur zikin orrek / etzetxeukan ardo asko. Basarri 125.
    azpisarrera-2
    ARDO HANDI. "Ardo-aundia, vino grande (Vino de oblación) (G-goi)" AEF 1924, 48.
    Bigarrena, ardo andiari [botatzen zaiola] sagardo gozoa. Irugarrena, bataiatzen dala ardoa urarekin. AA II 184.
    azpisarrerakoSense-2.1
    Vino dulce.
    Kapea artu ondorenerako ekarriazi ostalariyari ardo-aundiya ta pastelak. Moc Damu 25.
    azpisarrera-3
    ARNOAN IZAN. Estar bebido, ebrio.
    Emazte hura bihurtu zen bere etxerat; etzioen erran berehala bere senharrari zer egin zuen, arnoan zelakotzat; bainan guziak xehatu ziotzan biharamunean. Lg I 287.
    azpisarrera-4
    ARDO ARRANZIO. "Vino rancio, ardo, ardau, arno arranzioa" Lar.
    azpisarrera-5
    ARDOA UKITU. "Apuntarse el vino, ardoa ukitu (AN)" Aq 987.
    azpisarrera-6
    ARDO BELTX (Dim. de ardo beltz). "Tintillo, ardabeltxa" Lar.
    azpisarrera-7
    ARDO BELTZ (ardao b. V-gip ap. Elexp Berg). Vino tinto.
    Baña ondo eran da / ardo beltz ongiña, / gizon bakar au bada / amarrentzat diña. JanEd II 10. Gaztelako / ardao baltz eta zuriak. Azc PB 79. Eta artzen dabe bakoitxak bana / ardao baltzezko katua, / albait ondoen igaroteko / euren bizi nekatua. Ib. 116. Eztit ajola [...] ardo beltza edo sagardo gorria edan. Ag G 123. Batak ardao zurija eskatzen baeban bestiak ardao baltza. Kk Ab I 30. Baztarren gaiñez, itzala, ardo-baltz- / kolore urratuz, moltzotan. / Illunez gora, odol-lorratz bat / oraindik argi, Golgotan. Gand Elorri 99. Arrautz pare bana eta urdai zati eder bat jarri zien bakoitzari janari eta ardo beltzetik edari. Etxde JJ 28. Ardau baltza ontzitxuetan banandu-ala. Erkiag BatB 100. Ardo beltzakin gustatzen gera. Auspoa 39, 108. Ardo beltza eskeini digu Oteitzak. MEIG I 108.
    v. tbn. Ardao baltz: Alzola Atalak 76.
    azpisarrerakoSense-7.1
    (Lar, Hb).
    "Tintillo, ardabeltxa" Lar.
    azpisarrera-8
    ARDO BERDE. "Verdea, especie de vino" Lar.
    azpisarrera-9
    ARDO BERRI; ARDANBERRI (A Apend). Vino joven. "Vino nuevo" A Apend.
    Arno berria ematen dute zahagi berrietan. He Mt 9, 17 (TB, Dv, SalabBN, Leon arno berria, Hual ardaũ berria, Samper, Echn, Ur, Ol, Ir YKBiz 94, IBk, IBe ardo berria, Ip ardu berri, Ker ardao barri; Lç mahatsarno berri). Ardao barria edan eragiteko atxakia edo estakuruaz, alkarregaz ioan zirean [...] ostatura. A BeinB 60. Irakiten ari den ardo berria antzo. Or Mi 73. Ardao zarrak, luzaroago ardantegian egon dalako beste barik, ardao barriak baño geiago balio izaten dau. Eguzk GizAuz 53. Ariusiko ardo berria, nektar goxoa. Ibiñ Virgil 47. Iondone Satordi, amo berriak ez gitzala ordi. EZBB II 21. Zahagi zaharretan ari da ardo berria iraultzen. MEIG III 108.
    v. tbn. Gy 103.
    azpisarrera-10
    ARNO-BILTZAILE. "Arnobiltzallea, cosechero" Lar DVC 171.
    azpisarrera-11
    ARDO BITSDUN. "Ardau-bitsaduna, vino espumoso, champaña. Itxotzeko beste, ardau-bitsaduna eran genduan egun artan" Etxba Eib (cf. supra RS 455).
    azpisarrera-12
    ARDO-BONBILA. Botella de vino. v. ARDO-BOTILA.
    Ardao bonbill da ur txangilla. Ag Kr 48. Ezaldek, Antton, nabaritu nork oratu dion gaur aurren-aurrena ardo-bonbillari? A Ardi 36.
    azpisarrera-13
    ARDO-BOTA. Bota de vino. v. ARDO-ZAHATO.
    Bizkarrian morrala ta eskuetan ardau botia zeroiala. SM Zirik 39.
    azpisarrera-14
    ARDO-BOTILA. Botella de vino.
    Eskuan ardo-botilla dakar. Lab SuEm 167.
    Ardo-botillak eman zizkan berriz ere. Anab Poli 89. Ardo-botella pare au be baita. Bilbao IpuiB 94.
    azpisarrera-15
    ARDAN BUSTI.
    Lurrak dakar og[...], zotzak ardan bustia. PaterN 58 (tal vez 'vino nuevo; v. FHV 499; cf., por otra parte, arno bustiño).
    azpisarrera-16
    ARNO BUSTIÑO. "Arno bustiñoa ne veut pas dire vin pur, mais du pomme pur, fait du suc de pomme, sans y mêler de l'eau" O-SP 225.
    azpisarrera-17
    ARDO-DANGADA; ARNO-DSANGADA. Trago de vino. v. ARDO-TRAGO, ARDO-TXURRUT.
    Ardo-dangada ona edan. Altuna 104. Nork itxi, baiña, lagunak ardao-dsangada batzuk barik? Bilbao IpuiB 222.
    azpisarrera-18
    ARDO-DANTZA. Danza carnavalesca, báquica.
    Izandu dira burrukak, ardo dantzak, gurdi karroza ederrak, mozorro garbiyak beren petral zikiñakin, tranbiak ikazkin bat pasatzia. Iraola 115. Ardo-dantzetan ariak dira / gizaki gazte eta zâr. "En danzas carnavalescas". Or Eus 169. Ardo-dantzak an berri ditute; / gero gogo onez afaldu. "Danzas orgiásticas". Ib. 177. Musika orren txatalak ageri dira Naparroako ardo-dantza edo iñaute-dantzaetan. Or EG 1954 (9-10), 150.
    azpisarrera-19
    ARDO-DIRU. "Ardau diru: arrantzaleak tabernarako gordeten daben dirua, partillatik atarata" Zubk Ond.
    azpisarrera-20
    ARDO-EDALE. Bebedor (de vino).
    [Emazte] hordia eta arno edalea. Ax 407 (V 265; Añ GGero ms. 274s. Ordia, ardao-edalea, ardaoari emona ta zaletua). Nik jan eta edaten dodalako, diñozue, nasala Samaritano edo hereje bat, ta ardao-edalea nasala. Añ MisE 107. Orra zer jazo oi jaken ardao edaliai. Astar II 127. Ona emen gizon jale aundia eta ardo erallea, publikanoen eta pekatarien adiskidea. Oteiza Lc 7, 34 (He arno edaillea, Dv, Leon arno edale, Brunet ardo edale; Lç gormanta eta hordia, Ol yatun ta ardozalea). Gizon ederra daukat [...] jokalari ona ta / ardo-eralia. Xe 254. Ez det ori esan nai; baizik aiñ ardo-edale andiak izatea irurak. Urruz Urz 55. Andria baldin bada / ardo-eralia, / izango du txukuna / edo loalia. JanEd I 59. Patxi Errotak atan be! Ardau-edale galdu bat besterik ez dan orrek? Bilbao IpuiB 226. Horra tripazaia eta ardo-edalea, zergalarien eta bekatarien adiskidea. IBk Lc 7, 34 (IBe mozkorra). Ardu-edale handiak, Idauzeko! / Txipazorruak, Mendiko! Herr 2063 (1990), 291.
    azpisarrera-21
    ARDO-EGILE. Elaborador de vino.
    Ardo-egilleak ere badute beren bearra, ardo onari gusto edo saborea emateko. Ostolaiz 22.
    azpisarrera-22
    ARNO ERREN. "Arno-erren. Aguardiente (T-L)" DRA.
    azpisarrera-23
    ARDO ERTZO. "Ardu ertzo (S), vin pétillant" Lh.
    azpisarrera-24
    ARNO EZTI. Vino dulce. v. ARDO GOZO.
    Orotako gaxtoen ozpina da arno eztitik egina. "Du vin doux". O Pr 660. Ene plazerra hona luken / Banu zonbait ogi-poxi / Arno ezti hunekin. Bordel 78 (tbn. en ChantP 308). Arno ezti goxo harek atxik-arazten zuen bere lagunarekin, botoil hura finitu arte. Etchebarne 45.
    azpisarrerakoSense-24.1
    (arnezti Lar, Hb). "Mosto" Lar.
    azpisarrera-25
    ARDO GARDUN. "(Vino de) agujas, raspante, ardo, ardau, arno garduna, latxa" Lar.
    azpisarrera-26
    ARDO-GARRAIATZAILE.
    "Ardo-karraiatzallea, vinatero" 31r .
    azpisarrera-27
    ARDO GARRATZ. Vino agrio. v. ARDO MINDU.
    Berba astunakaz, beaztunaz nastauriko ardao garratz samiñaz ta aranzazko Koroiagaz! Añ EL1 201. Azotiak, arantzaak, ultziak, lotsarijak, biaztun ta ardao-garratza. Ur MarIl 106.
    azpisarrera-28
    ARNO GOGOR. Vino agrio, ácido. v. ARDO MINDU.
    Zuk aranze puntak eta arno gogorraren kherua pairatu ditutzu. Harb 139bis.
    azpisarrera-29
    ARDO GORRI ( ardao g. V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ); ARDANGORRI (A Apend ); ARDAGORRI (Hb). Vino clarete; vino tinto. "Aloque, vino rojo, ardo, ardau, arno gorria" Lar. "Tinto, vino, ardogorria" Ib. "Tinto, vino, ardao, -do gorria" Añ. "Vin rouge" Hb. "Ardangorri, vino tinto" A Apend (s.v. ardanberri). "Vino claro" Elexp Berg.
    Zer ete da andra erdiaen zauria? / Sagar errea eta ardao gorria. MLastur 1s. A, a, a, / ardo gorri naparra, / neurriz dala su-garra, / geiegian da txarra. JanEd II 27 (Ib. 32 (B) arno gorri naparra, Ib. 26 ardan gorri naparra). Ano xuri, ano gorri, zoiñ hobea den anoa! Lander (ap. DRA). [Yanariak] arno gorri lodisko batekin ihintztatuak. Zub 98 (26 Nafarroako ardo gorri). [Edontzia] ardo gorriz bete zezan. 'Le vin coulait rouge et limpide'. Or Mi 89. Amaika zagi ardangorri. "De vino tinto". Or Eus 107. Ardo zuri, / Ardo gorri. "Vino blanco, vino tinto". Laux AB 54. Lurrak dekarra arogi, / Txotxak arduan [sic] gorrii. (Beruete). Egan 1956 (2), 42. Ave Maria xuria, / Bost penitentzia, / Lurrak dakar ogia, / Xoxak ardan gorria. (Valcarlos). Ib. 43. Badirudit, badala / olioa mirari, / mats eldua ardo gorri, / gari jasoa ogi. Gand Elorri 108. A, a, a. / Ardo gorri naparra: / eztarriko lakarra, / kentzen au den azkarra. NEtx LBB 364. Ardu gorri huna dügü / Bentatik jinerazirik. Casve SGrazi 92.
    v. tbn. ECocin 14 (arno gorri).
    azpisarrera-30
    ARDO GOZO (AN; Lar; ardau V-gip; ardao V-gip), A. GOXO (G-azp; ardao V-gip). Ref.: A Apend (ardanberri); Etxba Eib (ardau gozua); Elexp Berg (ardao). Vino dulce. (No es posible distinguir siempre entre gozo, goxo 'dulce' y 'rico, bueno, etc.'). "Vino doncel, ardo gozoa" Lar. "Vino dulce (AN)" A Apend (s.v. ardanberri). "Ardau gozua, moscatel. Malagako ardau-gozua, ildakuak biztutzeko pozgarrixa daben erarixa" Etxba Eib. "Vino dulce, moscatel. Abadian ezkutuan monagilluak trago ederrak joten jotsen ardao-gozo botilliari" Elexp Berg. v. ARNO EZTI.
    [Zuk Jauna] Ah! Zeñ erraz ur garbia ardo gozo biurtu zenduen! Cb Eg II 39 (Dv LEd 81 arno gozo). Ardao gozuak lau begi, ta oñik ez. Mg PAb 121. [Zar batentzat onenak] ardo gozoa, Jaungoikoaren itza ta konzienzia garbia. AA III 364. Nik bethi freskotxorik tabernakua / sototxuan deraukat arno gozua. / Ai! zer kontentu! ai, zer alegre! / ezkaintzen dautzut, neure maitia, / arraultzetxuak eta kaiku esnia. ChantP 104. Plakiyak nago, / ez al da ardo goxorik? Xe 269. Orduan iragoko ditudaz Gabonak, / Edanaz ardau gozo, kafe eta erronak. AB AmaE 238. Nun da moskatel ta manzanilla [...] nun ardao gozo Jaungoikoantzat / Andaluzian egina? Azc PB 79. Ta ardo goxo txurrut bat artuko dezute besteak meza nagusitik etorri bitartean. Lab EEguna 87. Binajerak dotore / garbitzen nituan, / ardo goxua edaten / nintzaden oituan. MendaroTx 38. Ardo goxo ta pasta batzuk. Etxde JJ 22. Luzaro egositako ardo goxo guria, matsumelak, Kekropiako elarra ta lubeazun usaitsua. Ibiñ Virgil 113. Turroiak jan da ardo / goxoak edanda. TxGarm BordaB 38. Baso bete ardao gozo eta iru galleta atera eustazan. Gerrika 33.
    v. tbn. Imaz Auspoa 24, 147. NEtx LBB 343. Ardao gozo: Otx 155. Bilbao IpuiB 160.
    azpisarrera-31
    ARDO-GUARDA. Guarda encargado de vigilar el comercio del vino.
    "Txomiñek sartu ditu ardo-zagi batzuek kontrabanduan bere sapaira" zioten alkatiari erriko ardo-guardak. Urruz Urz 57. An dijoaz bada iru ardo-guarda ixillik illunbetan Txomiñen sapaira. Ib. 57 (v. tbn. 58).
    azpisarrera-32
    ARDO-ITURRI. Fuente de vino (sentidos prop. y fig.).
    Oneraño ibilli ziran Ganbelu anaiak jakin gabe noiz zan gaba eta noiz eguna, noiz goiza, noiz arratsaldia, noiz aste eta noiz jai. Baña agortu zan ardo-iturria, argitu ere bai beren adimentuak. Urruz Urz 20. Jainkoak lagun! Zertarako ur geiago? Ardo-iturria balitz. A Ardi 38. Arkaitz gogorretik ur-iturri ta ardo-iturria sortu ziñuzan bakartiar Yainkotarra. Or Mi 101.
    azpisarrera-33
    ARDO-JAN. "Ardau-jana. Expresión equívoca que se dice cuando se toma pretexto de alguna cosa nimia para beber y embriagarse. Atzo erbixa ekarri dau Polak, eta gaur ardau-jana dabe Eperra-nian lagun guztiak" Etxba Eib.
    azpisarrera-34
    ARDO-KANTA. Canción báquica.
    Oso ardo-kanta ezaguna degu onako au ["Ardo gorri naparra"] . AZavala (in JanEd II 25).
    azpisarrera-35
    ARNOKO. "Arnoko, qui appartient au vin; qui aime le vin. Arnoko untzi, futaille. Gizon hori arnokoa da, cet homme aime le vin" Dv.
    azpisarrera-36
    ARDO-KOLPE (ardu-kolpü S). Ref.: Lh; Lrq. "(S-saug), rasade" Lh.
    To, edan zak, Piarres. Har zak arno kolpe bat, Manex. Elsb Fram 148.
    azpisarrera-37
    ARDO-KONDO.
    Hez de vino. "Fondón de vino" VP 42v.
    azpisarrera-38
    ARDO LATX. "(Vino de) agujas, raspante, ardo, ardau, arno garduna, latxa" Lar.
    azpisarrera-39
    ARDO-LINGIRDA. "(AN-5vill), madre de líquidos" A.
    azpisarrera-40
    ARDO-LORETAN. Embriagado.
    Amnon ardo-loretan orduko, nik "yo Amnon, ta il ezazute" esango dizuedanean, ez beldur izan, ni bait-naiz agintzen dizuedana. Ol 2 Sam 13, 28 (Dv noiz arnoak atzemanen duen Amnon).
    azpisarrera-41
    ARDO-LURRUN. "Ardao-lurruna, el olor a vino" Iz ArOñ (s.v. lúrrun).
    azpisarrera-42
    ARDO MINDU; ARDO MIN. a) Vino agrio, ácido.
    Soldaduek eman zioten [salbatzaileari] arno mindutik. Lg II 281. Erri artan ardo mindua gozatu zuan, gurutze bat eginta beste gabe. Bv AsL 114. Ez zan ardo-galeak eramana ta ardo-miñak etzun zirikatzen egia gorrotatzera. Or Aitork 127. Iduri zukeen dupagin handi baten etxe-aintzindeia, edo bertzenaz arno saltzale batena; arno-mintu eta sufre usain hura bafadan heldu... alde guzietarik! Lf Murtuts 16.
    b) ARDOMINDU. (Vb.). "Ardaomindu (V), amoratarse" A.
    azpisarrera-43
    ARDO-MUXIKA. Tipo de melocotón.
    Bai inguruko gerezi, udare, ardo-muxika ta marrubi-sallen berri ere, banekiken ongi. Ataño TxanKan 67.
    azpisarrera-44
    ARDO NAFAR. "Ardau nafarra, vino tinto. Eibar-en geixen eraten dana, ardau nafarra, Rioja aldietakua" Etxba Eib.
    azpisarrera-45
    ARDO-NEURTZAILE. "Mojonero, medidor de vino, señalado por la justicia" Lar.
    azpisarrera-46
    ARDO-OGI. Pan y vino.
    Iainkoa aragiz mugatua ager; / ardo-ogi antzaz arego. Or BM 80. Ardo-ogi-itxuran. SMitx Aranz 176.
    azpisarrera-47
    ARDO-OLIO (Pl.). Vino y aceite.
    [Jainkoak Jakobi] aitasaba Abrahami egindako eskeñi andiak berriztu ziozkan; eta itz-aldi onen oroipenerako arri-pilla bat egin, eta ardo-olioak bota ziozkan. Lard 46.
    azpisarrerakoSense-47.1
    Zilintza ardi-larrua, artzaien estalki, / naiz edeak euritik legor-gordegarri, / naiz ta biribiltzeko ardo-olio-zagi, / eta naiz babesteko aurraren ipurdi. Or Eus 12.
    azpisarrera-48
    ARDO-ONTZI; ARDO-EDONTZI; ARDONZI (Lar, Añ); ARNO-ONTZI. a) Recipiente para guardar el vino; vaso de vino "Vinajera" Lar y Añ.
    Baiña, edo ardao-ontziak eriona eukan, edo edatea izan zan, bada Loperen zaldiko iarrilekutik dindilizka eroien, da lenengo ostatuan sartu ziranean, tanta bat baga agertu zan. Ag AL 159. Zorro, ardanontziz <-teiz>, tresnaz ta milla mordoilloz beteta gizonak. Ag Ioan 109. Au esan, ardo-ontzia ustu, ta kantu au asi zuen: [...]. Or Mi 7. Danak eskeni zioten edari zorabiatzallea ta, eskenitako ardao-ontziak ezpanetara eraman-ala, danentzat izaten zitun ateraldi ziztagarriak. TAg Uzt 203. Bikarioak laster egin du / suietaren hautatzia, [...] ni xahakua deitzen naiz eta / Xalbador arno-untzia. Mattin in Xa EzinB 86.
    v. tbn. Ardau-edontzi: Laux BBa 24. Ardao-ontzi: Bilbao IpuiB 33.
    b) Borracho. v. ARDO-TXABOLA, ARDO-ZORRO, ARDO-ZAHAGI.
    Bixtatik joan hakiat, hordi tzar, gizon galdu, arno-untzi higuingarria! Barb Sup 74.
    azpisarrera-49
    ARDO-ONTZITXO. Dim. de ardo-ontzi.
    Ta an, ardao ontzitxu bat eskuan ipiñita, edan orain indarra artzeko dxangadatxu bat, esan eustan, da agur. Ag AL 146.
    azpisarrera-50
    ARDO-PARTITZAILE. Escanciador.
    Hain xuxen presondegian baziren erregearen tropetako bi aintzindari: bat, erregearen mahainean arnoa partitzen zuena; [...] Orduan arno partitzailea betbetan Josepez orhoiturik [...]. Zerb IxtS 26 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).
    azpisarrera-51
    ARDO-PITXAR. Jarra de vino.
    Ardao pitxarra eskuetan ebala. Echta Jos 19.
    v. tbn. Ardau-pitxar: Or Tormes 19. Erkiag Arran 19.
    azpisarrera-52
    ARDO-SAGAR (H); ARNO-SAGAR (H). "Pomme à cidre, à vine" H (s.v. sagarra).
    azpisarrera-53
    ARDO-SAGARDO (Pl.). Vino y sidra.
    Ardo-sagardotan, errotarri bat erabiltzeko beste [ipiñi zuan] . Ag G 55. Ardo-sagardoak oparotsu zabaldu ziran lenengotik eta ollo-zopa kutsugarriari ekin orduko bazan an kanturako ta bertsotarako umorea. Etxde AlosT 78.
    azpisarrera-54
    ARDO-SALTZAILE (Añ, H; arno saltzaile SP (-alle, sin trad.), H). "Tabernero, ardao saltzallea" Añ. "Cabaretier" H.
    Ardao saltzallak. Mg PAb 44. Anton zurrut zan gizon bat, askok maite zuena, batez ere ardo saltzalleak. Urruz Urz 47. Gizon aiek etzituan iñork errian maite, ardosaltzalleak izan ezik. Ag G 167 (v. tbn. 355). Iduri zukeen dupagin handi baten etxe-aintzindeia, edo bertzenaz arno saltzale batena; arno-mintu eta sufre usain hura bafadan heldu... alde guzietarik! Lf Murtuts 16.
    v. tbn. Arno-saltzaile: Barb Leg 144.
    azpisarrera-55
    ARDOTAN ITO.
    "Alkoholizatu. Laiste ittoko litzake ardotan!" ZestErret.
    azpisarrera-56
    ARDOTAN JOAN; ARDOTAN IZAN; ARDOTATIK ETORRI (Ir) por vino, (venir...) de traer vino...
    Yuatia baiño eztago Doratio mandazaiñenera ardautan. A BGuzur 119. Ardautan nintzala, berela iruntsi neban lukainka, ta etorri nintzanean [...]. "Yo fuí por el vino, con el cual no tardé en despachar la longaniza". Or Tormes 27. Ez al nator ni ardautatik? "Yo, no vengo de traer el vino?". Ib. 27.
    azpisarrera-57
    ARDO-TRAGO. Trago de vino. "Ardo trago bat egin nun (V-arr, G-azp, AN-5vill)" Gte Erd 289 (junto a hurrupa, txurrut, zurrupi, etc., de otras zonas). v. ARDO-TXURRUT.
    Ardo trago bat eman. Iraola 132. Eta horra nola zuen Oxaldek ohorezko aipamena irabazi. Arno trago ederrik ere ba, araiz! Ox 200. Ardo trago batzuk egiñez berandutu zaio. BBarand 18. Gaur ere ez du laga / ardo-tragorikan... Zendoia 80. Zato txiki bat ardo-trago bat edo beste egiteko. Albeniz 87.
    azpisarrera-58
    ARDO-TRAGOXKA. Dim. de ardo-trago.
    Ardo-tragoxkak ola egiten dirala otorduetan. EZBB II 144. Gazta ta ogia janez ta ardo-tragoska batzuk egiñez. TxGarm BordaB 128.
    azpisarrera-59
    ARNO-TRATULARI. Tratante de vinos.
    Cholat arno tratulariak. Elsb Fram 78.
    azpisarrera-60
    ARDO-TXABOLA. "Ardau-txabola , hombre que ha bebido mucho y no está aún borracho" (V-gip). v. ARDO-ONTZI (b).
    azpisarrera-61
    ARDO-TXANBIL. Cántaro, ánfora de vino.
    Eskuan ditutela ardo-txanbillak. 'Ánforas de vino'. Ldi BB 132 (v. tbn. Ibiñ Virgil 48 ardo-txanbil).
    azpisarrera-62
    ARDO TXIKI. "Ardo txiki a, vino de calidad inferior (167) LE-Ir.
    azpisarrera-63
    ARDO-TXURRUNPLANPLIN. Trago de vino. v. ARDO-TXURRUT.
    Ori zan gure Patxi Errotak begikoen ebana: ardo txurrunplanpliña. Bilbao IpuiB 228.
    azpisarrera-64
    ARDO-TXURRUPA. Trago de vino; pequeña cantidad de vino.
    Braulionean ardo txurrupa bat egin eta... gora. Ill Testim 16. Ardo txurrupa bat artu ta jarraitu zuan. Anab Usauri 48. Nere aita ta anaiei oraintxe eraman diet, ardo-txurrupa batekin, bixigarria. Ataño TxanKan 140.
    azpisarrera-65
    ARDO-TXURRUT (G-azp ap. Gte Erd 289). Trago de vino. "Ardo txurrut bat edan zun (G-azp)" Gte Erd 289 (junto a hurrupa, trago, zurrupi, etc., de otras zonas). v. ARDO-TRAGO.
    Ardo txurrut. Echag 184 (tít.). Tira ardo txurrupat, janak edana on du-ta. Moc Damu 31. Eguneroko ogia ta noizik beiñezko ardo-txurrutea. Bilbao IpuiB 115.
    azpisarrera-66
    ARDO-UPEL (Lar); ARDAN-UPEL (Lar, Hb). Tonel, cuba de vino. "Aforar, tasar el vino, ardan-upel edo zagiak neurritu" Lar. "Aforo, ardo-upelen edo zagien neurritzea" Ib.
    Ardo-upel bat artu dut. Amontillado dela omen eta ezbaian nago. Mde Pr 106. Ardo kupel batean murgil eginaz. MEIG III 46.
    azpisarrera-67
    ARDO-UR. Sangría.
    Onez ganera ardao-ur (sangría) gozotua bere edan bear ebala ta bialdu eban bigarren umea ardantegira azukara ta ardao-billa. Ezale 1897, 366a.
    azpisarrera-68
    ARDO-HURRUPA (AN-5vill, BN-arb-lab, S). Ref.: Lh; Gte Erd 289. Trago de vino. "Ardo-hürrüpa (S-saug), lampée de vin" Lh. "Ardo urrupa bat edan dut (AN-5vill), [...] ardo [sic] hurrupa bat edan zuen (BN-arb-lab, S)" Gte Erd 289 (junto a trago, txurrut, zurrupi, etc., de otras zonas). v. ARDO-TXURRUT.
    azpisarrera-69
    ARDO-USAIN. Olor, peste a vino.
    Handik uste dut ethorri zela usantza, arrotz kalean, kanpotik ethortzean, gizonek, emaztei pot egitea, musu emaitea, iakiteko ea arno usainik bazutenz. Ax 406 (V 264). Ardura andiye deukot ardao-usaiñik sumau eztaistien. Kk Ab II 59. Ardau usain aundia dozu, Nikanor. Erkiag BatB 156. Khendu hadi hortik mozkorti zikin hori eure ardau usainagaz! Osk Kurl 179.
    azpisarrerakoSense-69.1
    --Eta Mezerdiazkero bai al da ostian ogirik eta kalizan ardorik? --Ez jauna, Mezerdiazkero ez da, ez ostian ogirik, ez kalizan ardorik; ogi ta ardo usaia, gozoa ta gañerako eraskiak baizik. KIkG 70.
    azpisarrera-70
    ARDO-XORTA (B, BN-ciz-arb, S; arno- BN-lab); ARDO-TXORTA (S). Ref.: Gte Erd 258; Izeta BHizt2. Gota, traguito de vino. "Ardo xorta bat (B, BN-ciz-arb, S), txorta (S), [...] arno xorta bat zintzurra beheiti egorri zuen (BN-lab)" Gte Erd 258 (junto a urrupa, ttantta, ttinttaña, etc., de otras zonas). "Líquido en poca cantidad. Ardo xorta bat edan nuen" Izeta BHizt2.
    Estalia zare ogi pixka baten eta arno xorta baten idurien azpian. Ch IV 2, 5. Kalizan?[...] ardo xorta bat ur tanta batekin. CatB 61. Ez egon oraino ur hutsa edanez; bainan arno xorta bat har zazu zure urdailaren eta ardurako txarraldien gatik. Dv 1 Tim 5, 23 (Lç mahatsarno). Etzeukanagu / ardo-xortarik etxean. "Ni gota de vino". Or Eus 56. Zeren lurra ernatzen baitu, hala nola arno xorta batek gizon nekhatua. Dv Lab 32. Eta bertze fraidek baitzuten Erregela sainduak onesten duen arno xorta ere, Odilon sainduak hitzartua zuen mahain zerbitzariarekin hari ura ezarriko ziola arnoaren orde. Jnn SBi 55. Herriko arno garbi xorta bat hola zortzitik behin gure etxean, bazinaki zer besta den? HU Zez 184s. Arno zorta bat aitzinean, baso bedera eskuan jarri eta ostatu zoko batean. Ib. 205. Arno xorta bat ekartzen deiete, berriz har dezaten indar. JE Bur 30. Bazuen bethi heientzat edo arno edo kafe xorta bat ona. Barb Sup 172. Ardo txorta bat edan naiean. Anab Usauri 17.
    v. tbn. Arno xorta: ECocin 26.
    azpisarrera-71
    ARDO-XURRUTADA. Trago de vino.
    Ardo xurrutada batekin khenduko zitzaion ahalgea. Osk Kurl 174.
    azpisarrera-72
    ARDO-ZAHAGI.
    a) Odre de vino.
    Ardo-zagi zulatu eta arabatuak. Lard 114. Txomiñek sartu ditu ardo-zagi batzuek kontrabanduan bere sapaira. Urruz Urz 57. Apalategi artan [...] gutxien ikusten zana zan lodiena: ardo-sagia. Anab Usauri 14. Ardau-zaragi andien bat sartu izango ebela Txorokilletan. Kk Ab II 92. Beste batzuek erretiratzen / izaten dira nagiak, / nola beteta egoten diran / iñoiz ardo-zaragiak. Uzt Sas 234.
    b) Borracho. v. ARDO-ONTZI (b).
    Badoaz trenbidean zear erdi balantzaka bi ardo-zaragi. EgutAr 4-8-1957 (ap. DRA).
    azpisarrera-73
    ARDO ZAHAR; ARNO XAHAR. Vino añejo.
    Baita okela zati ederra, ardao zar ona ta tabakorik indartsuena be. Ag Kr 125. Amaiketakoa zala edo lauretakoa, ardao zarra edo txitxardin berria. Ag G 165. Alimentua komeni zaigu / piska bat ardo zarretik, / baño Paulinok [Uzkudunek] eztu eraten / markaz fuerako zurrutik. Tx B I 167. Ez duzu arno hobeagorik oraino? Arno xahar zerbait? Barb Leg 144. Karko dut andik / ardo zâr ogei urteko. Or Eus 237. Zenbeit pinta arno xahar. Zerb Gerlan 92. Masti jabeak ardao zarra ta barria eukiteko egin dauan lana. Eguzk GizAuz 53. Ardao zaarra, gari zaarra, urdai azpiko zaarra eta olakoak onak dira. Baiña agure zaarrak, malo. And AUzta 95. Beti hobetuz doala ardo xaharra bezala. Xa Odol 14. Naparroatik ekarritako baso bat ardo zar eman zioken. Ataño TxanKan 99.
    v. tbn. Mde Pr 106. Ardo zar: EusJok 173. Lab EEguna 64. ABar Goi 24. Anab Poli 42. Uzt LEG I 216. Ardao zar: Azc PB 248.
    azpisarrera-74
    ARDO-ZAHATO (G-azp ap. ZestErret ). Bota de vino.
    An nonbaiten gordeta idukitzen duten ardao zatoan. Ag G 22.
    v. tbn. Ardo zato: Iraola 130.
    azpisarrera-75
    ARDOZKO (Dv) (Adnom.). De vino; báquico. "Qui est de vin" Dv.
    Babilonia handia ethorri izan zitzaion gogorat Jainkoari bere hasarrean eta zuminduraren arnozko kalitza hari edaterat emateko. "Calicem vini indignationis". He Apoc 16, 19. Zere ogizko ta ardozko edo Aldareko Sakramentuko janariz. Mb IArg I 273. Oneek dira, arako ardaozko, odolezko ta luxurija utsezko jentilen olgeeta loijak. fB Olg 141. Kleitu ederreko konbita da donzella ezkongei batentzat ardaozko konbita. JJMg BasEsc 256. Ardozko iturria. Bv AsL 152. Zurrumurrua bazebillen errian ardozko lisibaren bat egiten ari ote ziran Erramunen etxian. Lutxik juan-etorri askotxo egiten zituan ardondegira ta. Urruz Iru ziri 141. Ollo erria sobra mayian, / ai ua ardozko asia. Tx B 127. [Iobek] nun-naitik zebiltzan ardozko-errekatxoak agortu zituen. Ibiñ Virgil 72. Urarenak ordez ardauzkoak ziran euren tragoak. Zbk (in EZBB II 125).
    azpisarrera-76
    ARDO-ZORRO. Borracho, bebedor. v. ARDO-ONTZI (b).
    Badira atsoak / ardao-zorroak / miazketan dituez / lige moltsoak. Azc PB 106 (in Ur PoBasc 207 ordi gangarrak).
    azpisarrera-77
    ARDO-ZORTA. v. ARDO-XORTA.
    azpisarrera-78
    ARDO ZURI (Aq 933; ardau z. V-gip ap. Etxba Eib; ardao z. V-gip ap. Elexp Berg), ARDANZURI. Vino blanco. "Galanki jaten eman digu, ardozuria edaten" Aq 933. "Amarretakua, ardau-zurixakin" Etxba Eib. Tr. La forma ardanzuri se documenta sólo en Orixe.
    Ardao zuri, ardao Madrigalgoa, / ardao zuria Mendozagana doa. Sandailia 1s. Ardao zuri San Martingoa / pitxerraz iturrirean. Lazarraga 1196r (parece que con el sdo. irónico de 'vino blanco [=agua] de la fuente de San Martín'). Eztia eta olioa arno xurian nahasirik. Mong 589. Bortz laurden nafar [...], gehiago, laurden bat arno xuri. (1771). SenperEus 83. Abade batek batiatuten badau sein bat ardao zurijaz uste izanik uraz batiatuten dabela, ondo batiatuko da seña? Mg CO 261. Emazu arno xuria kasola ttipi batean kanela puxka batekin. ECocin 29. (v. tbn. 22) Domekan artuko dot / neure senarragaz / goizekoa amaiketan / ardao zuriagaz. Azc PB 235. Champagne derizan frantses arno xuri harro eskualduner ere laket zeiena. JE Bur 133. Edaritan, Nava-ko ardaozuria. A Latsibi 147 (v. tbn. BGuzur 115). Arno xuri xorta bat. Barb Sup 21. Ardau zuri gozoa botillatik edan. Enb 162. Arno xuri eta bixkotx ausarki yan edanik. Zub 116. Ardo txuriya eta pattarra, / goizian baraurik. MendaroTx 201. Amabi zagi ardanzuri, amaika zagi ardangorri. Or Eus 107. Bi pinta arno xuri edanen gintuela. Zerb Gerlan 57. Botilla bat ardo txuri. Etxde JJ 19. Etxerazkoan aurkitzen dituan tasketan ardau zuri drungada itzelak edaten ditu. Erkiag BatB 140. Ardu xuri ala gorri / Biak hun ziztatzüt eni. Casve SGrazi 46. Gauean baso erdi bat ardo zuria, ona izan dedilla, jarri basoan. Ostolaiz 32 (ib. 54 ardo txuri). Ardao zuri botillie. Gerrika 32.
    v. tbn. Laux AB 54. JAIraz Bizia 17. Ardo txuri: Iraola 123. Ardao zuri: Kk Ab I 34. Ardu xuri: Const 21. Arno xuri: Lf Murtuts 25.
    azpisarrerakoSense-78.1
    (Como sobrenombre).
    Gizadi ona, gazteri indartsua: Ardauzuri, Gatzbako, Moldakatx, Artobero, Kaiua, [...]. Ag Kr 22.
    azpisarrerakoSense-78.2
    ARNO XURIÑO.
    Hean, orai, ene arno xuriño huntarik hurrupa bat! Barb Sup 22.
    azpisarrera-79
    EZ UR EZ ARDO; EZ UR ETA EZ ARDO. v. ur.

    ardo

    ardo
    << 1 ardi 0 / 0 ardozale >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper