Etim. De lat. ad vallem, como fr., prov. ant. aval, cat. avall .
Onom.:
Et uxor mea Appalla. (1063). Arzam 108.
Domna Apalla. (1079). Ib. 108.
Ad Andre Apala de Pampolona. (1196). Ib. 108.
Pero Garçeyz Apaylla. (1330). Ib. 108.
Gasto Apala de Arandia. (1475). Ib. 108.
I .
(Adj.).
1.
(V, AN, L, B, BN, S, R; SP, Añ; -ph- VocS , Arch VocGr , Dv, H). Ref.: Bon-Ond 154; A; Lrq; Inza Eusk 1963-64, 176; Iz ArOñ ; Etxba Eib ; Elexp Berg .
Humilde (tanto de condición social como de actitud). "Humilis, humble" SP. "Vil" VocS. "Abatida, cosa" Añ. "Aphalekoa, bas, qui est de bas. Sortze aphalekoa" Dv. "Humble. Gogo aphaleko gizona, homme peu courageux. Gogo aphalak, sentiments bas" H. "Humilde (B, AN-erro)" Inza Eusk 1963-64, 176. "En casi todos los establos del país, se encuentra alguna vaca o buey que se llama Apala, por su condición mansa o cornamenta baja" A. "Serbitzalle zuzena eta apala" Etxba Eib. Cf. Elexp Berg: "Apala, behi izen oso erabilia".
Tr. Empleado por autores septentrionales y alto-navarros, y, en menor medida, por vizcaínos; a partir de principios del s. XX su uso es corriente en textos de todos los dialectos. En
DFrec hay 73 ejs.
--Belhagiliak zer jente dira, eta nola huts egiten die lehen maniaren kontre? --Jente eta Espiritü apal elibat, zoñek dioienaz, arnegatzen baitie bere egiazko Jinkoa.
Bp I 87.
Aski deia bethi Igantez, edo aldizko Meza apal baten enzütia?
Ib. 108.
Nahiz aberatsa, nahiz probea, edo erromesa, nahiz handia, edo den ethorkirik aphalenetikakoa.
ES 399.
Bere büriaz sendimentü aphal baten ükheitiaz.
Mst I 2, tí.
Althe gañian izan nahi da amuriua, eta eztü nahi mündü huntako gaiza aphalek batek ere han bara erazi dezen.
Mst III 5, 3.
Hura atakarzünen thenporan bihotz aphalegi eta lotsorregi ediren izanen da.
Ib. 7, 4.
Nahi izan ditu artiki bere begiak zerbitzari aphal baten gainerat.
Lg II 102.
Izan zaite kanpoz yende prestu eta berthute dutenak bezala aphal, modest, arrai, bethi umorez berdiña.
Mih 36.
Eta salütatüko Birjina Sainta, haren imajinen rakontrian, kolada edo gür aphal batez.
Mercy 28.
Egizu hemendik harat ez nadin engana, aphal izan nadin zure begietan.
Brtc 220.
Eta bere kondizioneaz bertzeak baino gorago altxatua bada, bihotzez guziak baino aphalago eta ezdeusago dauka bere burua.
Ib. 216.
Jende apala doa ilherriala hur goterak bezala itxasoala.
Egiat 190.
(s. XIX)
Izpirituz umil denak / Ez baditu barnean / Sendimendu apalenak / maiteki bihotzean, / Haren umilitatea / Bertute agorra da.
Monho 98.
Belaarri luze, apal ta makalak ditubana, ta bizkargora edo jasua dabena, gizendu ta aziko da tint.
Mg PAb 88.
Nekhazale aphalenek ere goraki erakhusten dute zer ofizietako diren.
Dh 212.
Zaldi arroa ta asto apala.
Zav Fab RIEV 1907, 94.
Eta bear bada nik orain ezetan ez daukadazan nekatutxu apal, mee asko.
Añ
EL2
52 (
EL1 46 pobretxu humill asko
).
Maria humilaren etsenplura, izan zaitzu bethi zure buruaz sendimendu aphalak.
MarIl 27.
Lekhü haitatüz ezarteko khargü dienen gora, / Gü taula petan girate, jente gradoz aphala!
Etch 482.
Goarda zaite arbuiatzetik aphalez nihor ere: / Ezen egun aphal dena bihar gora daiteke.
Gy 54.
Aphalak handienei plegatzen direla.
Hb Esk 194.
Ahaltsuak egotzi ditu bere alkhien gainetik, eta goratu ditu aphalak.
HeH Lc 1, 52.
Guzien muthil, untzi garbitzaile aphalena izatea, bizi herrestatu bat eramatea, penitentzia dorpheenak jasaitea.
Dv LEd 191 (Cb Eg II 105 garbitzaille humillena
).
Ez lakhet izan asmu gorak, bainan aphalak onhetsatzue.
Dv Rom 12, 16.
Eriak arthatzen zituen, hilak ehorzten eta lanik aphalenetarat jautsiz naturaleza zehatzen.
Laph 121.
Mundu huntako legez / ere hala hala, / Sakrifikatua da / maiz jende aphala.
Zby RIEV
1908, 763.
Eman zezola penitentziatzat lanik apalenean eta umiliagarrienean haritzea bere bizi guzia.
Jnn SBi 91.
Hanbatenaz da laidoa handiagoa, zenbatenaz laidoztatzailea aphalagoa baita eta laidoztatua handiago eta altxatuagoa.
Lap 153 (V 68).
Gerla egizue haragiaren jaidura aphal eta ahalgegarrieri.
Ib. 325 (V 148).
Gerla egizue haragiaren jaidura aphal eta ahalgegarrieri.
Ip Hil 142.
Egotxi dütü photeredünak bere jargietarik, eta altxatü dütü aphalak.
Ib. 79.
Buru apal, kokat herdoil, zango mehar, higatu bat omen da.
HU Aurp 130.
Itsutuki estekatzen baitzen hango jendeari, bereziki jende apalari.
Ib. 108.
(s. XX)
Jaungoikoaren errukiari eskari apal (humilde) bat egiteko asmo zuzena artu eben danak.
Ag Kr 14s.
Batzuk zearo apalak, bidegabeko arrokerietan beñere ibilli eztiranak.
Ag G 296.
Ondo gogorrak izan dira zuen biotzak mutil apal (humilde), esangin da ongille arentzat!
Echta Jos 289.
Herri ttipiko nahigabe, aiherkunde, herra, han iretsi eta pairatu laido aphalak irakur, hiri handian lehenago iragan egun eder aberatsez artetan orhoituz.
JE Bur 92.
Errijan alogerian ibilten zan gixon apal baten semia da.
Kk Ab I 88.
A da euzkotar eredu argiya: zintzo, apal, argi, langille, euzkeltzale, ta gauza guztiyen lenengo ta ganetik, kristiñau ona.
Kk Ab II 189.
Biotz otzan eta apalekoa zeran Jesus ona.
ArgiDL 66.
Otoitza izan bear da "apala". Esan nai du umilla.
Inza Azalp 126.
Jaungoikoak apala zaindu ta yagoten dau, apala maitatu ta poztutzen dau.
Pi Imit 92 (ap. DRA
, s.v. apaldu
).
Orain otzan-apala naz-ta, besuetan artu nagixu!
"
Accept me in the hour of my humility"
.
Altuna 111.
Ontasun andia dala gizon bat apala izanik igotea, ta goien egonik, zer oker dan beeratutea.
Or Tormes 15.
Aurpegi apal eta elizkoia.
Ib. 15.
Altsuak aulkitik irauli, / ta apalak gora yaso ditu.
Ol Lc 1, 52 (Leon xumeak, IBk y IBe ezerezak
).
Mungijako ibai zabala, / ibai ederra bai'dala. / Itxasorantza loraz darua urlo apala.
Laux BBa 72.
Milla gorantzi zuben otseñik apalen onen aldez.
Otx 182.
Gizonak ordea, apala baitzan, gorazarrea euskerari zor zaiola dio.
Ldi IL 103.
Nere uztarria ar zazue zuen gañera, / ta nigandik ikas zazue, / gozo ta biotzez apala naiz ta.
Ir YKBiz 156.
Zintzarriaren giltzaldi oro / tintin bakar bat emaro, / mutur apala gorde naiean / ez arkitzen naiko garo.
"
Su humilde hocico"
.
Or Eus 319.
Mendi-artean zerura-beira / bizi dan erri apala, / ez du munduak uste Euskalerri / ain zorioneko dala.
SMitx Aranz 179.
Jende ona, apala, biotzkorra.
JAIraz Bizia 107.
Bizibide apaleko anaia, bere gorapenaz poztu bedi.
Ker Iac 1, 9.
Bizibide apaleko anaia, bere gorapenaz poztu bedi.
Uzt Sas 270.
Len autatua umilla genun, / gaur autatua apala.
Lazkao-Txiki (
in
Mattin 30
).
Ezkutari apalak.
Berron Kijote 28.
Nere uste apalean.
Ib. 194.
Bigarren maillakoa [illeta] apalagoa izaten zan, bai jantzi, bai abesti ta bai argietan.
Etxabu Kontu 76.
Propaganda egiten dau / etxura apalean, / konbentzitu gurean / gu egiñalean.
FEtxeb 150.
Gizon ixil da apala.
AZink 89.
Harro eta apal, eramankor eta suminbera, herrikoi eta landu, ederzale eta gramatikalari..., zenbat eta zenbat etsaitasun ez zeramazkien [Orixek] barruan, guztiok bezala!
MIH 264.
Ene uste apalez.
Ib. 397.
v. tbn.
Belaus Andoni 5. GMant Goi 99. Zub 90. TP Kattalin 184. Anab Usauri 143. Laux AB 90. ABar Goi 19. TAg Uzt 284. EA OlBe 71. Munita 22. Mde Pr 163. Etxde JJ 87. Erkiag Arran 117. Bilbao IpuiB 41. Basarri 30. Ugalde Iltz 28. Gand Elorri 30. BEnb NereA 96. Ibiñ Virgil 59. Alzola Atalak 91. Azurm HitzB 53. Ataño TxanKan 22. Onaid STeresa 69.
(Con reduplicación intens.).
On-ona ziñan / Apal-apala, / Argi, langille / Zintzua.
Enb 113.
Apal-apala zarian legez / Arro-arrua baldin ba-ziña.
Ib. 136.
Aurpegiz luze, belarriz aundi, / euskaldun apal-apala.
Zendoia 226.
"Aphal tzü (BN-mix), está abatido, postrado (el enfermo)" A.
"El siervo, el villano, el proletario. Apala bizi zan Apaleteixan, el villano vivía en Apalategui" Etxba Eib. Cf. IC II 661: "Apalategi, multitud de flojos".
(Tema nudo, uso pred.).
Eta hargatik apal iarri behar zare haren zuhurziaren eskuko eta meneko.
SP Imit II 2, 1.
Aitzitik erakusiko duzu debozionetsu zarela iarten bazare humil eta apal.
SP Imit III 7, 1.
Nork ere uste baitu badela deus [...], haiña aphal egonen da, eta herrestan ibilliko da luzaro.
Ch III 31, 2.
Ohore dadukat xehe eta aphal agertzea mundu guziaren begietan.
Lg I 302.
Eta ikhas ezazue ni ganik eme naizela bihotzez eta aphal.
HeH Mt 11, 29 (Lç humil, Dv aphalgura bihotzez, SalabBN umil nizala bihotzez, Ip umil bihotzez, Ur biotz umilla, Echn humila naizen biotzez
).
Izitua bere anaiaren hoin aphal ikhusteaz.
Laph 15.
Eta apal emon eutsan / erraietan lekua / graziazko tenplua / Iaun da gizonari.
Azc PB 38.
Elizmai aurrean belaunikoturik, otzan, apal da makur.
Ag Kr 207.
urutzean josirik eta apal, oso apal, gizon arroari apaltasuna erakutsi naian.
Ag G 13.
Ezpanak zaurittuta / Baitta betondoa, / Apal etxeratu da / Karlos morroskoa.
Echta Jos 49.
Banua; baña apalago zaudenian etorriko naiz.
Alz Txib 105.
"Bai, ori egija da", esan eban mutillak apal.
Kk Ab I 110.
Arretaz, apal, uste osoz eta iraunkiro, egin bear da otoitza.
KIkG 31 (
KIkV 47 apal
).
Gurtu zagun apal auzpezturik.
ArgiDL 158.
Bi beharriak hits eta zabal, / Buztana zikhin, zintzilik, aphal.
Ox 115.
Baserrittar lander bat, apal eta itzalik / Datza illobi onetan betiko eortzirik.
Otx 93.
Apal eta eztikoi.
ABar Goi 43 (acotación escénica).
Ixil eta apal doaz.
Gand Elorri 216.
Nik, Paulo onek, ondoan zuen artean apal eta urrun zuekaz zorrotz nazan onek.
Ker 2 Cor 10, 1.
Mindun eta apal bait nator.
Mde Pr 128.
Mintzatzen zen apal eta modu onean.
Osk Kurl 108.
Edur malutak etorri ziren otxan, apal, guri.
Azurm HitzB 60.
Domekararte apal / Jainkoaren lutuz.
Ayesta 65.
Oso apal jartzen dira ugazaben esanetara.
AZink 140.
v. tbn. Alz Ram 54. Ldi IL 112. Laux BBa 12. TAg Uzt 161. Iratz 143. Erkiag BatB 180. Anab Poli 9. Ibiñ Virgil 96. Etxba Ibilt 459. Onaind STeresa 37. Larre ArtzainE 170.
(Con reduplicación intens.).
Apal-apal esan eban obe ixango zala jokua istia.
Kk Ab I 16.
Pernandok, apal apal, galdetu zion.
Muj PAm 36.
Agertu nition, bada, apal-apal ene arrangurak.
Or Aitork 110.
Erriko kontzejal zala, lan exkasi batek arrapatu ta apal-apal erriko-mutil izatera jetxi zan.
Ugalde Iltz 19.
Euskal-alorrera Platon ekarten saiatu dan lenengoa izateak, arro-xamar iarten nau, orra apal-apal nere erantzuna.
Zait Plat 3.
Ez dauke beartsu ta emutsak geiago dirutsuen apetapean zetan egon orain artean lez, isillik eta apal-apal aen esanera ta gogara.
Erkiag BatB 128.
Irriparrez, apal-apal, boto-eske urbildu etzaigu bada?
Ataño
TxanKan
212.
Orduan apaizak, apal-apal jarrita, erantzun zion.
BBarand 157.
Ala beitüt nik, aphal beno aphalago jarri behar, Jauna, zure jüjamentien leze handiaren pian.
Mst III 14, 3.
Ene Jinkua, ene bekhatiak ikhusirik, aphal beno aphalago zure aitzinian jarten nüzü.
UskLiB 21 (v. tbn. CatS 124).
(Con el suf. -dun
).
Bazter baten dager biotz apalduna, / obenez iraundu dabelako Yauna.
GMant Goi 99.
2.
(
V-gip, AN-erro, B; VocB; -ph- VocBN, Gèze, Dv, H)
Ref.:
Inza Eusk 1963-64, 176; Etxba Eib.
.
Bajo, de poca altura. "Bas" VocBN, Gèze y Dv. "Qui est bas" H. "Bajo o lo de abajo. Se entiende materialmente" VocB. "Bajo, de poca estatura (B, AN-erro)" Inza Eusk 1963-64, 176. "Sur apalak
ez dau jansten arpegixa" Etxba Eib.
Baizik munduan den gauzarik aphalenetara, eta beherenera, zeina baita Lurra bere belhar, zuhaitz, eta arbolekin.
ES 172.
Aphala zen gorphutzez, eta etzen hurren seinale ere bertzeen baltsan.
Lg II 216.
Zelüko erresomako bortha aphalak ezpeitütü eitziren sartzera.
Mst III 58, 10 (Ip, Leon, Ol ap(h)ala; SP xumeak).
Baña badire óntan ere gradoak: apaléna dá sufritzea pazienziaréki.
LE Ong 45r.
Lekhü beruetan itxasua gora denian üzten die hura sartzera güne aphal eta ordokietan.
"Terres basses et unies"
.
Ip Dial 113 (Dv zolagune zelhaietan, It zelai zabaletan, Ur barruti zelaijetan).
Erletegiaren ondoan landatzen dira arbola aphal batzuek.
Dv Lab 296.
Selharua ez da izan behar aphala.
Ib. 218.
Orobat, xederratu gabez, arbola bat aphalegi gelditu denean.
Ib. 362.
(s. XX)
Arbole apaletarik obroen aztan denetarik dra ezpela, illuria, korostia eta otaka.
Mdg 131.
Bertan zeuden, su-aurrean, zumitzezko jarleku apalak.
Ag G 15.
Etxeak aphalak dire Habanan.
Zerb Metsiko 80.
Komentuko aitzinaldearen ezkerreko hegiari lotua, luxatzen da guri buruz etxe apal bat.
JE Ber 54.
Errixkak, etxetxo apal polit banatuzkoak.
Ldi IL 44.
Eta leku horiek hautatu zituzten, Espainia eta Frantziaren artean diren mendietako lepo apalenak eta egokienak direlakotz.
Zub 125.
Goizerri-aldean etxeak oso apalak izaten dira geientsuetan eta zurubi (eskalera) batekin erraz da aien gañera igotzea.
Ir YKBiz 90n.
Etxe kaxko apalen, haitzen eta gainen / Gozoari begira eta hurrupaka.
Iratz 130.
Emaztea kadira aphal batean jarri zen, nigarrez eta ahalgez urtua.
Lf Murtuts 41.
Ezkerrerago ta baso-atean beste arkaitz apalago bat.
Zait Sof 103.
Izai eder oien azpian billatu ditut landare apal txikitxo batzuek, agertzeko ere bildurrez bezela.
Munita 81.
Arkubide apal eta luze batetik igaro, jatsi, aurrerago joan eta hartzara jatsi ginen.
Mde Pr 112.
Haren oinetara jarri zen haurra, aulki apal batean.
Mde HaurB 27.
Erri sostorra, etxe apalak edonun, oinbizitza bakarrekoak geienbat.
Erkiag BatB 168.
Sartu zen gela artan gizon apal lodixka bat.
Izeta DirG 71.
Zer sapa lanho apal eta itsusi horien azpian!
JEtchep 49.
Iñar apalak.
Ibiñ
Virgil
91.
Ate apal batetarik da zutarako sarrera, / leio bakarra begira daukazula sorkaldera.
Xa Odol 102.
Hain ziren [mehazilo hortako] tokiak hertxi eta apal.
Larre ArtzainE 8.
(Voz).
Gero, heieri zenbait hitz erran eta boz aphalean, bazihoak bigarren ganbararat.
Elzb PAd 80.
Itzultzen duk yaun Erremundegibehereren alderat eta erraten ziok boz erdi aphal batekin.
Ib. 82.
Aspaldian gutarik bakotxak bere baithan deitzen zuena, boz aphal bainan aphal batekin: pobren ama!
JE Bur 65.
Gizon alegera, etzen kantutik ixiltzen. Boza xuxen aphal bat.
(Interpr?).
Ox 196.
Mintzo apal argalaz.
Or Tormes 77.
Botz apalian, kasik ahapetik.
Zub 105.
Mireik noizpait mintzo apalez itz bakar batzuk yalkitzen ditu.
Or Mi 144.
Orduko plazetarako, gañera, oso abots il ta apalekoa uan; eta garai aietan, batez ere, eztarri on batek asko jazten zin bertsolaria.
Ataño
TxanKan
80.
v. tbn. SMitx Aranz 21.
"(Adverbt.), aphal mintza zaite, parlez bas"
Dv (
A
).
"
Apalago mintza zite (BN-arb)"
Gte Erd 8.
"
Biziki apal mintzo da (BN-arb)"
Ib.
36.
Yaun hauzaphezak erraten ziok, alegia aphal, bainan franko gora, ongi aditua izateko.
Elzb PAd 80.
Erdi aphal elgarri zenbeit solasen erraiten hasten dire.
Barb Leg 142.
(Precio) bajo.
Azkenean saldu da / Prezio apalian.
(1930).
LuzKant
90.
Gorputzeko irrits aphalen asetzea.
JE Bur 96.
Pirinea-Aphaletako
Departimenduko Aphezpikua.
"Evêque du Département des Basses Pyrénées"
.
Revol
131.
"Al hablar de una tartera, apala y sakona se oponen"
Iz ArOñ.
.
3.
(
L, S, R ap. A
; Dv,
H) .
(Empleado en las expresiones arrats, arratsalde... apal 'anochecer').
"
Arratsalde aphala, moment où le soleil baisse"
Dv.
"Déclin du jour"
H.
"
Arrats aphalean (L), arrastiri apalean (R, Sc), al caer de la tarde"
A.
Tr. Documentado al Norte desde mediados del s. XVIII y en Lizarraga de Elcano. Hay tbn. ejs. meridionales del siglo XX.
Ordean ikhusirik arrats aphala zela.
Lg I 267.
Arrats aphalerat, gizon zahar bat [...], iragan zen plaza hartarik.
Ib. 237.
Jesus yoan zen arrats aphalean, bere dizipulu guziekin lekhu hartarat.
Lg II 252.
Arratsalde apalean, edo beranduan, jautsirik gorputz illa gurutzetik, eraman zioten besoetara Ama Birjiñari.
LE Urt 49 (ms. 18v arratsálde apálean).
Berant egin-zeláik, arratsálde apálean, jautsi-zíre bere diszipuloak itsasorá.
LE Io 6, 16 (Lç, Dv y EvS arratsa, Leon ilhuntzean).
Arratsalde aphalean kapitainari erraiten dio.
Laph 224.
Herriko besta-arrats-aphalean (Besta bigarren egun berean) / Lau gathu zahar, anjelusean.
Elzb Po 208.
Bihur zaitezte oraino arrats aphalean, Sakramendu Sainduari bisita baten egiterat.
Arb Igand 185.
Erran behar dautzuet zer ikusirik nagon atzo arratsalde apalean.
HU Zez 202.
Arratsalde aphala zen; ama etxe sahetsean jarria, itzalean.
JE Bur 17.
Gaur arratsalde apalean Leaburuko zeinutegi (torre) txanbelin ori burdinbidetik ikusiko det.
A Ardi 134.
Bainan arratsalde aphalean atherako dire hegi hautako aire goxorat.
Barb Sup 51s.
Agure saskigilleak aldegitean arrats-apalean.
Or Mi 95.
Ta ikusi nuan bein, etzana ilkutxean / Arrats-apalean.
TP Y
1933, 89.
Arratsalde apalak leku bertsuetan atxeman gintuen.
Zerb Gerlan 21.
Ez ote naiz gehiago arrats apalean / larrunak xoraturik haitz pean jarriko?
Iratz 130.
Donibanetikan goiti / arratsalde apalean / airos heldu nintzalarikan / bizikletaren gainean.
Xa EzinB 27.
Arratsalde apalean untzi bat hartu.
Etchebarne 70.
(Con reduplicación intensiva).
Arrats apal apalean heldu zare ezindua, / Bihotz orotan jasanik bizitze hunen gudua.
Iratz 174.
(Con eguzki
).
Iguzki aphalean, heltzen da Xoane etxerat.
Barb Sup 98.
Noiz eta ere, iguzki aphalean, Ibañetako lephora heltzen baita.
Ib. 129.
II .
(Adv.).
(
B, BNc ap. A; Aq 11).
Abajo, hacia abajo; bajo.
"Arriba y abajo, gora ta apal (R)"
Aq 11.
"Abajo. Gora ta apal, arriba y abajo. Goitirik apal (Sal), de arriba abajo"
A.
Cf. supra Etim.
Eta Apostoliak ere dio: [...]. Eta lekhu berean aphalago: [...].
Tt Onsa 28s.
Hanbatenaz ere gorago Jainkuaganat igaiten da, zunbatenaz aphalago bere beithan jaisten beita.
Mst III 42, 1 (SP barrenago, Ch beherago, Ip aphalago).
Segretü hanitz ziradiala mündian apalago ezarten zienak gizonaren megopia eziez ez haren jakinandia.
Egiat 178.
Nola dauka apaldurík / ain apál Majestadéa? / Ain gora goraturík / gure zamarra pobréa!
LE Kop 138.
Batzuk goragokoak, bertze batzuk apalagokoak.
(106).
LE-Ir.
Nork esplika, nork konpreni / Handitasuna bera / hain apal nola den jautsi / Gizonen altxatzera?
Monho 108.
Amodiuak nizü aphal egotxi, / Ezpeitüt esperantxa seküla erremeti.
Etch 678.
Napoleon nola den / Apal eroria, / Frantzia lagundu duen / Enperadoria!
Bordel 165.
Egox zte kementik apal.
Hual Mt 4, 6 (Samper kemendik apal).
Bi urtetarik apal.
Ib. 2,16.
Hek xurgaturik odol guzia / apal hindagon eroria.
Elzb Po 202.
Soldadukoa hartan errexki atzeman zituen bere iduriko lagunak, eta heiekin batean, are apalago jautsi zen bere bide tzarrean.
Jnn SBi 90.
Heia hartan sartzea etzen, hekientzat, aphalegi jaustea.
Ib. 16.
Jainko Jauna du bakharrik bera baino gorago, eta bera baino aphalago, han ikhusten ditu Aingeruak eta Arkanjeluak.
Ib. 50.
Arima gaixo hura goratu behar orde, ez du are aphalago beizik ukhurtzen eta lurtiartzen.
Arb Igand 130.
Euskera apaldu dela / jende askok esan du, / orañ beziñ apal len / ez dala izandu.
Yanzi 237.
Esperantzak biziki aphal eroriak ukan ditu.
JEtchep 63.
Naparroako ginen Alduden lenago, / gure bihotza hortaz penetan baitago; / izen berriz gaiztute eman apalago, / bainan gure gogoa lehengoan dago.
Xa Odol 123.
(Con burua, begiak
).
Nork bere begiak apal edüki.
Bp I 97.
Zeren bere büriak aphal dadüzkaner Jinkuak hüllandanik so egiten beitü.
Mst XX.
Begiak apal, arimak hilik.
Egiat 160.
Elizan iduki begiak edo ertxirik edo apal lurrerat begira.
(81).
LE-Ir.
Urrundu behar dire, burua aphal eta ixilik.
Hb Egia 64.
Burua eta begiak aphal, iduri du hobendun bat bere jujearen aitzinean.
Laph 55.
Xoane, burua aphal, nigarrez ari zen.
Barb Sup 95.
Beharriak aphal athera nintzen.
Ib. 28.
Buztan beharriak aphal.
Ox 98.
Ixil ixila, begiak aphal.
Ib. 73.
Begiak apal, biotza goian.
Or Eus 258.
Pago buruak apal, ibaiak kantari.
Iratz 12.
Begiak apal mintzo zitzaidan.
Ib. 67.
Belarriak apal.
Ibiñ
Virgil
104.
Burua apal.
Zait Plat 151.
Paltoko kola altxatua, burua aphal, hotzari buru egiteko bezala.
Ib. 99.
v. tbn. Anab Usauri 7. EZBB I 88.
Mutila heldu da kaikua arras ezne gutirekin. Etxekandereak: apal dakarrazu kaiku hori, apal.
Egunaria 13-7-1963 (ap. DRA
).
III .
(Sust.).
1.
(Aq (
A
)).
"Bajón en la música [='fagot'], apala (AN)"
Aq 1030.
Azkue, que lo toma de Araquistáin, da la referencia dialectal (V, G, AN), seguramente por error. Cf. APALEKO.
2.
"(G-goi), planicie en una vertiente o flanco de montaña"
JMB At.
.
APAL-APALA
(Estar, etc.) bajo.
Mutiko azkar eta gisako bat [...] urte baten buruko etsitua eta buria apal-apala, sorxokorat itzuli zena.
Zub 49.
Galdetzen diot maite nauenetz otoi segurta nezala; / arrosa bezain gorri eginik, begiak apal-apala: / baietz segurki, ihardesten daut, hogoi urtetan bezala.
Xa Odol 303.
APAL-APALIK.
Humildemente. v. APAL-APALKI (s.v. apalki).
Aita, esan omen zion apal-apalik: erriak berori sinestegabetzat du.
A Ardi 103.
Ta ¡arren! laguntza eske gatoz gaur / apal-apalik Zugana.
GMant Goi 78.
Ak beti alde egiten eutsen apal-apalik, irribarre bat eginda.
Kk Ab II 61s.
Apal-apalik ittaundu eutsan ia bere emaztia dandarrez erabiltteko aginddurik Bertoldineri emon ete eutsanentz.
Otx 149.
Ta apal-apalik, Mikaela gixajeari bere erruak autortuaz, parka eskatu bear izan eutson.
Bilbao IpuiB 169.
Eta katetik oratuta, txaka-txaka eta apal-apalik eroan eban etxeraiño.
Ib. 204.
APALDANIK.
Desde abajo.
Diote gizon hori apaldanik altxatu zela: larru-apaintzale baten semea, bere lanetik zenbeit sos bakar irabaziz bizi izana eta argitua.
HU Aurp 77.
APALEAN.
(Estar, etc. el mar) bajo, en marea baja.
Itsasoa apalean dagolarik, igar-erreka ori loitsu ta erditara urez ustua dago.
Lh Yol 3 (en la ed. que utilizamos hay urez ustua bat dago, pero en la orig. (2) urez ustua dago
).
En el ocaso.
Epipolai-ko muinoak barrena ibili dabilela, ezta oraindik eguna apalean.
Zait Plat 17.
APALEKO.
a)
(Tono, instrumento, etc.) grave. "Violoncelle, aphaleko xirribika" T-L.
Gathanborak eginez saski hustuekin, / Eta aphaleko boz, kaldera tzarrekin.
Hb Esk 230.
Asi dire gure organoak lehenik beren xirola guziekin, gero xirribitekin, gero aphaleko xirribitekin eta okarinarekin.
Herr 5-11-1959, 1.
b)
(Sust.).
Bajo, persona que tiene la voz más grave.
Cf. gorako, GORAKO KANTARI.
Gero zen, bihotzeko bertze bide, beharriaren aldi. Aditu behar ziren, Jaun G. Cazenave, hazparrandar, Parisko operan gorako kantari lehen dena, bai eta Jaun Delpani, Parisen aphaleko lehenetarik atheratua.
Lander RIEV
1913, 556.
APALETIK.
En voz baja.
Agur eta milesker, Jon Doni Petri aphaletik erasian ari zitzaiola, badoa gure gizona.
"À voix basse"
.
Barb Leg 66.
APALGANIK.
"(R-uzt), desde abajo" A.
APALIK.
a)
(Estar, etc.) hacia abajo; (estar, etc.) abajo.
Izan arren txarrenak munduan moruak, / Ipiñi eutsezala apalik buruak?
AB AmaE 257.
Bi begiak apalik, / Ezpainak erdi etsirik.
LuzKant 19.
Piarres, beharriak aphalik bazoan orai, etxeari buruz.
Barb Sup 140.
Mendi buruan daldaran dago / nere iratze ostoa, / Apalik dago bainan nagusi / hartuz ororen gozoa.
Iratz 89.
Buru apalik erantzun zion.
Etxde AlosT 29.
Orain belarriak apalik, eztok.
Bilbao IpuiB 187.
Lurra bezain apalik / hor bainuzu utzi.
Xa EzinB 110.
Burua apalik.
Larre ArtzainE 170.
Indarrean badabila pilota, lore, gora, urrun, batzuetan aphalik, ximixta bezala.
JE Bur 29.
b)
Humildemente.
Lore batetik bertzera jauzi, erlea da hegaldatzen, / iduriz lore bakhotxari du aphalik zerbait galdatzen.
Eskual 2-7-1909, 2.
Belauniko iarrita / santuen aurrean / begiak ebazala / apalik lurrean.
Azc PB 97.
Itzuli zure anderearengana ta aren mendean yarri zaitez apalik.
Ol Gen 16, 9.
Jakituria / bera dan Josu / Belen-en dago / apalik.
Enb 106.
"Aita guria" apalik errezatuaz ebillanian.
Kk Ab II 166s.
Kaleko andra bati guztizko txeraz eta apalik berba egin eutsola [erregiñak]
.
(In Etxabu Kontu 146
).
Santuaren aurrian apalik, eskerrik beroenak auspaz emon nairik.
Gerrika 117.
c)
"Apalik mintzo da (BN-arb), apalikagotik mintza zite (S)" Gte Erd 36.
Eta orduan aphezak aphalik erraiten dio.
"
À voix basse"
.
Barb Leg 143.
Etzekiat, erantzun zuen nexkak bekokia ta mintzoa apalik.
Or Mi 21.
Lehenik apalik, gero gorago, azkenean oihuz.
Ardoy SFran 329.
"Apalikagotik mintza zite (S)" Gte Erd 36.
APAL-ITXURAN.
Con falsa modestia.
Entzun al diezu, irakurle maitea, eskizale ala mendizaleeri beren gogozko aundikeriak esaten, apal-itxuran beren buruak, bai egin-gauzetan bai jasan-bearretan, beren buruak izugarri azaltzen?
Anab Aprika 68.
APALTXE.
"/aphálče/, un peu trop bas (S)" Lrq.
Triunfatu nahirikan / Gelditu apaltxe.
(1929).
LuzKant
117.
APALTXEAGO .
(Forma de comparativo con suf. -xe, de valor aprox.).
a)
Más bajo; de menor calidad.
Nurk nahi hastian ardu huna emaiten dü; gero, untsa edan onduan, emaiten dü aphalxiagotik.
Io 2, 10.
[Bertze atea] etxearen erditik ezkerreko hegirat biderdi, hertsia athe hau eta orozbat apalxagoa.
JE Ber 54.
b)
Más abajo.
Behar da eskietan gañen tahailla etxeki bidarra beno aphalxiago.
CatS 79.
Laugarren ua berekin dute / buruz, begiz apaltxago.
"
Más caído de cabeza y de vista"
.
Or Eus 20.
Apalxago, nekez, lokhartzera doala.
Ox 39.