Tr. De uso gral. La única forma documentada en la literatura vizcaína es aizta.Ahizpa, con aspiración, es general en textos suletinos y no se documenta en los labortanos clásicos; en el s. XIX comienza a extenderse a toda la literatura septentrional, proceso que se consuma en el s. XX. En DFrec hay 19 ejs. de a(h)izpa.
etimologikoa
Etim. Cabe que -pa no sea más que una variante de -ba, de valor desconocido, en nombres de parentesco. No parece que la hipótesis de Corominas de una influencia románica sea indispensable para explicar vizc. aizta : ¿variante fonética o forma con distinto sufijo?
sense-1
1.
(V-gip, G, AN-larr-egüés-erro-ilzarb-olza, L, BN, S, R( (-ĩ-)
; HtVocGr 425, ArchVocGr, VocBN, Gèze, Dv, H(L, BN, S); aizpaUrt I 32, Lar, Añ(G), Dv(V, G), H(V, G));
ainzpa (Sal);
aizta (V; Lar, Añ(V), Dv(V), H(V));
aispa (V-gip, AN-gip-ulz)
Ref.:
VocPir 161;
Bon-Ond 139;
A(aizpa, aizta);
Lh;
Lrq(/ahispa);
ContR 515, 530;
IzArOñ;
IzTo;
IzR 282, 301;
IzUlz(áizpe);
IzUrrAnz(aistía);
EtxbaEib(aiztia);
HolmerApuntV;
EAEL 47;
ElexpBerg(aizta). Hermana (de mujer)."Sœur de sœur"SP.
"Aizta bixak alkarregaz ibiltzen ziran, eta bixak batera eiñ dabe ezkontzia"EtxbaEib.
En VocPir se da para Sal ainzpa, pero el editor ha oído siempre aizpa (v. pág. 360). Cf. ugazahizpa, SABEL-AHIZPA. Eta zituen maite Iesusek Martha, eta haren ahizpá, eta Lazaro. LçIo 11, 5.
Haren ama eta haren amaren ahizpá. Ib. 19,25.
Iauna, eztuk hik ansiarik zeren neure ahizpák neuror zerbitzatzera utziten nauen?LçLc 10, 40 (He ene aizpak).
Zer trabailla Madalenak, / Bazuen aizparekin, / Baiñan ziren haren penak, / Kasi munduarekiñ. ArgDevB 101 (v. tbn. 103).
Katiximaren irakhasten bere haurrei eta sehiei, edo bere anaiei eta arrebei edo aizpei. CatLav 119 (V 65).
Jesusen ama eta haren amaren aizpa Maria. HeIo 19, 25.
Emon badeutso ezkontzeko berbea andra bati, ezin ezkondu leite andra onen aizteagaz. Oe 149 (como señala Harriet, hay aitziagaz, errata, en la ed. de 1787, 114).
Nahiago lükiala ilherrian, eziez tirano baten ohian ikhusi bere alhaba. Ta harek bere ahizpekila egia soberana pakatü, berzek ükhen e'letzen, tiranoak hilerazi zütian. Egiat 255s.
( s. XIX)Senarra aide egiten da emaztearen aizpa, lengusu, bestengusu eta erengusuakin. AA I 560.
Persegiduko dabee bere aiztaak, bere nebak, bere gurasuak ta bere adiskidiak. fBIc II 294.
Il baten ganeko ama-aizteen negarrak, ta erostarienak. ZavFab,
RIEV 1909, 32.
Salve, Luisasalve, / Infanta maitea, / erregiñaren aizpa / bakartxo gaztea. Echag 211.
Ai ahizpa falsia! ai hi lotsagarri! / Ene zopa hunen jaten bethi izan hiz ari!Etch 412.
Soizu ontsa, ahizpa. ArchFab 77.
Iñoz itxi baga bere aizta nagusijago bati burua garbituten. UrMarIl 101.
Rakelek ezin eraman zuen, berak ez, eta aizpak aurrak izatea. Lard 37.
Ruti ere esan zion, aizparekin bere errira joan zedilla. Ib. 159.
Etzuen hark onik ukhan / Non etzuen aizpa bertze aldera eraman. Gy 230.
Ez egijola imiñi aiztiari atzerapenik premiñako gauzeetan. UrMarIl 101.
Ahizpa, juan zite portaliala.ChantP 284 (tbn. en Or Eus 119).
Doña Mariak argia hiltzen du eta bere ahizparekin atheratzen da. Laph 158.
"Bañan, emakumia, --esan diyot-- aristiyan eman dizut ta, berriz zatoz?". --"Neri? Ez andrea." [...] --"Nere aizpa izango zan".SorBar 61.
Eta joan zen bere aizparen bilha. Lap 219 (V 98).
Aiztak ederrak dira lau [...] laurak bardinak edadez / baina beste gauzetan ez. AzcPB 285 (ref. a las cuatro estaciones del año).
Arpegi baten bizi daitezan / matraila biak bakean, / sur baña bako eder bat dago / aizta bien bitartean. Ib. 122.
Nik aizparekin bizi nai det. [...] ni nere aizparekin ondo nago emen. BvAsL 95.
Maalen guriak barriz, ez aiztia dodalako baiña, bijotza iñok ez lakoxia dauko. ABGuzur 119 (v. tbn. 113 aizta).
( s. XX)Agindu zion aizpari irakurri zezala. UrruzZer 74 (v. tbn. Urz 29).
Eskual herriak horra non zuen / zonbeit menderen bakea; / Zazpi ahizpak airos zagozin, / iganik bide nekea. Ox 161 (32 zazpi ahizpek).
Eztezu gaitz, aizpa, ni arratsalde artan nola nengoen somatzea. AArdi 49.
Beste eun aldiz bezela, aizpa ikustera agertu zitzaigun Isabel. Ib. 75.
Zuka itz egin bear izaten zion aizpari. Ib. 23.
Pozik ematen zien bere gosaritxoa bere aizpa zarragoai. InzaAzalp 20.
Ahapetik bere ahizperi. BarbSup 77.
Kanta dezagun beraz emazte fagore! / Guziak Mariaren ahizpak dirare; / Gure familietan bizi-begirale. Etcham 102.
Aste batian illak / aita eta ama, / ta aizpa reumak artu / ura gure lana. TxB II 102.
Nere aizpak neri utzi dit. IrYKBiz 268.
Hurbiltzen zauzku bi neskatxa. Bi ahizpa zitazken itxuratik hartzeko. ZerbGerlan 18.
Aizpa ederrak or daude / ederrik eta galantik. 'Ahí están mis bellas hermanas'.Canc. pop.(inOrEus 117, tbn. en EtxdeAlosT 99).
Alaiago zegoan bere aizparen ondoan. TAgUzt 290.
Aizpa ta osaba [...] izkutatu ziran arte. Ib. 261.
Ontan, ordea, aizpari begiratu zionean [...].Ib. 274.
Zazpi aizpatxo dira euskaldun Birjiñak [...] Artu bitza sei aizpen, seiren eskumiñak. SMitxAranz 34.
Aralar mendian bizi den "Maitagarria" dukegu ausaz, Euskalerriko folklorean, Irlandako beansidheen ahizpa bat. MdePr 270.
Eta behiek eni erantzun: --Zer duk bihotza, gizakumea? [...] lurreko soro guzi orotan gozatzen gara naski, gu eta geure ahizpak, jauzten gaituelarik jainko-zezenak. Ib. 129.
Bere aizpengana urreratu zan. EtxdeAlosT 93.
Ugazama ta aizpak besarkatu zittun. Ib. 105.
Aizpak bezela maite dugu elkar. EtxdeJJ 236.
Arestian, Mayanari diozun maitasuna agertu duzu. [...] bera bekizu aizpa ta gidari mundu [...] galbidetsu onetan.Ib. 236.
Beti ere izebekin edo aizpekin etorri oi zan. Ib. 33.
Aur ura aizpa zula igarri zion orduko [...]. Ib. 227.
Nere ahizpak eraman du. OskKurl 21.
Bergarako kalera ezkonduta zeuden bere aizpekin. NEtxLBB 59.
Andik urte askotara, aizpa zarraren alaba onen semea [...].Ib. 18.
Jaungoikoak burrukan eragin daust nire aizteagaz. KerGen 30, 8.
Aizpa goazen, goazen goien goien salala. Balad 75.
Honela dio bere hiru ahizpetatik batek. MEIG IX 107.
v. tbn. Elsb Fram 129. Jnn SBi 25. JE Bur 70. Aizpa: Mb IArg I 352. Anab Usauri 24. Ibiñ Virgil 114. Berron Kijote 158. Ataño TxanKan 185. BAyerbe 32. JAzpiroz 16. Aizta: CrIc 171. Laux BBa 42. Enb 151. Bilbao IpuiB 83. Erkiag Arran 159. Onaind STeresa 21. Gerrika 141.
azpiadiera-1.1
(Con nombre propio, acompañado de adj. posesivo y colocado tras ahizpa en la mayoría de los ejs.). Mariaren eta Martha haren ahizparen burguko. LçIo 11, 1 (He Martha bere aizpa, LE bere aizpa Martarén Dv, HeH haren ahizpa Martharen, Ker beronen aizta Martaren).
Ierusalem, zure aizpa Sodomaren bekhatua eta galgarria izan zen urguillutasuna, asea eta alferkeria. Ax 380 (V 250).
[Rakel] ieloskor izatu zen bere aizpa Leaz. UrtGen 30, 1 (Ur bere aizparen, Dv bere ahizpari).
Haren aizpa Mariaren etxera. CatLav 263 (V 132).
Marta eta haren aizpa Maria. HeIo 11, 5 (LE arren aizpa Maria, Dv haren ahizpa Maria, EvS Maria haren ahizpa, Ol aren aizpa Mari).
Bere aizpa Doña Maria. CbJust 28.
[Martha] yoantzen lehian Maria bere aizpa ganat. Lg II 204.
Beraren aizpa Liak [...].AA I 596.
Haren amaren ahizpa Maria.TBIo 19, 25 ((EvSharen amaren ahizpa Maria)).
Klarari jarraitzen dio bere aizpa Inesek. BvAsL 94.
Kolerekin il zana bere aizpa Kiteri. SorGabon 58.
Gure aizpa Eladi zanaren alargun Medelen izenak. AArdi 23.
Sor Santa Katalinari beraren aizpa Isabelek. Ib. 23.
Yoan zan ta bere aizpa Maria deitu zuen ixilkian. IrYKBiz 358.
Zure aizpa Artemi. ZaitSof 62.
Kirisozemi zure aizpa odolkide ta [...].Ib. 20.
Jesusen Gurutze ondoan, ama Mari, ta onen aizpa Mari Keleoparena ta Mari Madalen zeuden. (Io 19, 25). OrMB 373.
Lehenik ama, hunen ahizpa Biolenta, bai eta ere [...].ArdoySFran 73.
azpiadiera-1.1.1
(Sin posesivo). Inesek. Neure aita: natorzu aizta Agedaren konpañiaan. JJMgBasEsc 219s.
Iñazi eta aizta Juana / ez egozan premiñan joateko ara. ABAmaE 417.
Adelaide beltxerana ta aizpa Violanti, elkarrekin zoazin maiz Basaka-bordara. 'Et Violane sa jumelle'.OrMi 33.
Osaba Martin apaizak, Libe aizpak, Balendinek, Mikele neskameak. TAgUzt 15.
Zuen amaren pakeak eta aizpa Juanaren zuzenbideak merezi du orrenbeste. NEtxLBB 59.
Basaburuko bidea artu zuan Antoni Aizparekin. Ib. 49.
azpiadiera-1.1.2
Bigak, ahunzak eta hoien / Ahizpa ardiak, / Lehoiareki behin / Hitzeman zuten [...]. ArchFab 84s.
Ahuntza eta miga, aizpa ardia lagun / Lehoiñ yaunarekin yarri ziren partzun. Gy 61.
Badoa bada [ttirritta] hauzora / Xinaurria aizpa baithara / Gosetea kantatzera. / Agur, aizpa, banathorzu; / Zertan naizen ikhus-azu. Ib. 3.
Gora ta bera jai adirazle / lilien aizpa sorgiñak. EAOlBe 26.
Bera ari zen Okeani, izadiaren aita, eta eun oian ta eun ibai babesten dituten Ninpa aizpai arrenka. IbiñVirgil 115.
Illargi aizpa. // Izar guzien aizpa zarrena / or da Illargi, zerura irtena. NEtxLBB 347.
azpiadiera-1.2
(Uso fig.). Abarizia nola den / Inorantziaren aizpa eta laguna. Gy 241.
Umiltasunaren aizpa dan pobretasun edo beartasun santari. AranSIgn 112.
On eta Eder, aizpa ez ba dira, ama-alaba dira, ta alaba orrek ama orrengandik bular gozoa artzen du. OrY 1934, 86.
Laterri artan Iraskunak duan aizpak eskalearen urian dauzkan Batzordeak [izenbetu ditzakete eskeak]. "La Institución hermana".EAEg 31-5-1937, 1730.
Gaua: ixillaren ama, deusezaren aizpa bizkia. TxillLet 95.
azpiadiera-1.2.1
Ibai ertzeko belar artean [...] udaberriko goiz ederrean / jaio zan nere lorea [...], arrera ona egin zioten / beren aizpa berriari. NEtxLBB 356.
azpiadiera-1.2.2
(Ref. a las provincias vascas). Araba eta Gipuzkoa beste probinzija zeuben aiztakaz adituta. (1866). BBatzarN 223.
Iru Probinzi aizpak. 'Las tres provincias hermanas'.AranSIgn 2.
Ondra aundian lau Ama Aizta / Beti euskeldun izanik. ABAmaE 35.
Zazpi aizta onek, orain legez erdal-erri bik menderatu bearrean [...]. ABeinB 37.
Sei aizpa dira, kantak diona, / oial batetik jantziak. OrEus 197.
azpiadiera-1.3
Hermana (de una orden religiosa). Bere aizpa maite monjak. ArrMay 158.
Bai, zurea da [zerua] Jesusen atzetik bazoaz, aizpa berrien legeak gordetzen badituzu. AgG 342.
Jesusen Biotz Opalduko Aizpa eritegizaien Ama-buruak. ForuAG 317.
Monja aieri esaten diete Aizpa Zuriak. AnabAprika 29.
Otoitzetan, koruko ordu-jardunetan, aizta arteko lanetan. OnaindSTeresa 38.
sense-2
2."(Sal, R), árboles gemelos que brotan de una planta"A.
"Aĩnzpa (R-uzt), ramas gemelas que arrancan casi desde flor de tierra"Ib.(la -n- parece no reflejar la pronunciación real de Uztárroz; cf. supra el testimonio de ContR).
"Ahizpak (S; Foix), arbres provenants de la même souche"Lh.
azpisarrera-1
AHIZPARENEAN. En casa de la hermana.
Aizu Mary, azkenean badakit non dagon gizon hori--, azaldu zion emazteari--, zure ahizpanean. OskKurl 30.