aitona.
Tr. Documentado en la tradición guipuzcoana y navarra (ya desde Mendiburu y Ubillos); desde 1950 se encuentra tbn. en textos septentrionales y vizcaínos (antes sólo en Agirre). Hay ejs. seguros de aiton en Lardizabal, Arrese Beitia, Udarregi, Beovide (AsL 80), Agirre (G 277), Urruzuno, Orixe, Txirrita, Lizardi, Salaverria (62) y Uztapide (Sas 196), en casi todos ellos alternando con aitona. Hay además attona en Hiribarren, aituna en Lizarraga de Elcano, Echenique, Orixe y Txirrita, y atxuna en Lizarraga de Elcano y ChantP. En DFrec hay 22 ejs. de aitona.
1.
(
G, AN; Lar, VP 1v, Añ (G), Dv (G), H (V, G); attona G-goi-azp-to-bet, AN-gip-larr-5vill, L-sar),
aiton (
G; atton G-to, AN-gip-larr-5vill),
aituna (
G-nav; VocB ; a(i)ttune G-nav, AN-larr-araq-ulz),
aitun (
AN-ulz, B; aittun AN-araq; attun G-nav, AN-larr-5vill-araq-ulz, B),
aitxona (
G-azp),
aitxuna (
aitxune G-nav),
atxona (
G-azp, AN-gip-larr; H (V)),
atxuna (
AN-erro; Aq 65 (AN); atxune AN-ulz-gulina)
Ref.:
A (aitaita, aituna, atton); A Apend (aitun); EI 351; Iz To, Als (attuna); Etxba Eib; EAEL 355; Izeta BHizt2 (attun); ZestErret (attona)
.
Abuelo.
v. aitaita,
aitajaun,
aitaso,
aitatxi.
Ah, su eder zori oneko nere illtegi ta obia, ta nere ait-aitonen obi ta illtegi izandu ziñana.
Mb IArg I 143.
Aita, atxuna ta alzinekoen pinturak.
LE-Ir.
Zu norengánik? Aitagánik. Aita? Aitunagánik. LE Doc 127.
Ez dituk bizi ire / aita ta aitona, / ezagutzen zutenak / beren zori ona.
It Fab 64.
Berriak ondorengoai emateko [...] ezin bide obeagorik aitonak seme, illoba eta oien humeen humeakin itzegitea baño.
Lard 8.
Ezkontzen da Ruthekin, eta izaten du aren ganik Obed, Isaiin aita eta Daviden aituna.
Echn Ruth 4, tít. (Galindez aitua
).
Galtzera bota didak manta bat fina, / atxunaren denboran Kadiztik jina.
ChantP 90.
(donde se traduce "bisaïeul")
Gure aiton zar ori.
Ud 156.
Kapak... badu bere denboratxua, jauna. Aitona zanena zan... ta arrek aitarena omen zuben ta...
Sor Bar 36.
Sagar au nere aitak sartua da; intxaur ori, nere aitonak.
Apaol 89.
Zeiñ gozoro entzungo eben zeruetan bere aitona Arnoldo ta andre Luziak.
Ag AL 150.
Aditu izan diyot beiñ bañan geiagotan nere aitonari.
Moc Damu 5.
(s. XX)
Ori da gure aitonak ibiltzen zuen trikorniyua.
Iraola 122.
Aitona, ez bedi orrela betillundu. Jan beza.
Ag G 190.
Ondotxo bazkalduta bazijoazen aitona ta billoba trenera.
Urruz Zer 114.
Medelen aitona nere amaren bigarren kusua zan.
A Ardi 32.
Dozena t'erdi poto zurezko / aitona zanak utziyak.
Tx B II 145.
Aintziradi ontan, gure aitona gizagajoak iru beor-uztar zitun.
Or Mi 46.
Il ukan aitona.
Lek EunD 15.
Arekin aituna, / arekin amuna.
Or Eus 14.
Andoni...! Ator onera... Aitonari zer egin diok?
ABar Goi 73.
Atzeraxegotik, aitonak zeatzen zitun atxurrez goldeak iraulitako lur-mokor ezkoak.
TAg Uzt 265.
Zure aiton Saulen landa guziak biurtuko dizkizut; ta nere maiean yango duzu beti.
Ol 2 Sam 9, 7.
Aitonaren belaunetara atxiki kontu eskean.
Etxde JJ 214.
Eguraldia bero denean oso, aitona etxe aurrean jartzen dugu.
Mde Pr 72.
Esterenzubiko aitonak ala naita jarritako izenak.
Anab Poli 74.
Aitona eta amona zarra / negu gorrian bildurrez.
BEnb NereA 201.
Autolika, Odiseuren amaren aldeko aitona.
Zait Plat 95.
Gezaltzako aitona zaarrarekin bein mintzo nintzala.
Vill Jaink 40.
Nere etorreraz naiz / gipuzkoanoa, / nere aitona baitzen / han Lezon jaioa.
Mattin 41.
Tentatzen ari zerauzkit haurrak eta emaztea: / aitondu naizela, bainan ni naiz aitona gaztea.
Xa Odol 186.
Nere aiton zana.
Ataño
TxanKan
41.
Gure aitona zanak bazuan olako istoria pranko.
BBarand 15.
Gure Arnauten aitonak inoiz bere burua Mauleko burjes eta merkatari bezala agertu zuena.
MIH 236.
v. tbn. Zab Gabon 67. Lh Yol 8. Jaukol Biozk 49. In SM Zirik 100. Ugalde Iltz 38. And AUzta 72. Osk Kurl 69. Alzola Atalak 114.
(G-azp-goi; attona G-azp, AN-gip-5vill),
aituna (attuna AN-5vill, attune AN-ulz),
aitun (attun B),
atoña (L-côte)
Ref.:
Iz Ulz (attuné);
EAEL
48;
Izeta BHizt2 (attun);
ZestErret
(
attona
)
.
Anciano.
Attona zenbeit bada galtza motxen alde.
Hb Esk 185.
Deitu zion apaizak an inguruan bizi zan aiton bati.
Bv AsL 80.
Aitona eskale bati.
Ib. 52.
Mintza zaiteze agura zarrak, / aiton itzal aundikuak.
AB AmaE 69.
Arbola batetik, zeiñen ondoan zegoan aitona buru zuri bat.
Apaol 24.
Ta onako aitona zaar ule ta bizar zuridunagaz izketan dagoan ori.
Ag AL 24.
Aitona biak, oso samurturik, agur egiñ diote alkarri.
Ag G 97.
Aiton zar onek ditu / gauz asko ikusi, / zuek baño obeki / daki nola bizi.
Urruz Zer 112.
Oraintxe bai emango zaizu ardua gogo onarekin. Ar zazu, aitona, ar zazu.
Kk Ab I 118 (en boca de un guipuzcoano).
Aitona miñerituaren begiramen apurrik gabe.
Mok 17.
Aitona batek besteai galde / egiten zion lenguan, / eguzkitikan illargiraño / zenbatxo bide daguan.
Tx B 194.
Oraiñ artian ni izandu naiz, / aitona, zure nagusi, / errenta txintxo pagatu dezu / zere kapoi eta guzi.
Tx B II 59.
Gizon polita ziñan lenago / ta orain aituna, / muturra jarri zaizu / beltza ta illuna.
Tx Auspoa
97, 19.
--Crauko ardoa gañezka dago edontzian; ots, topa dezagun, aiton! --Ene! --esan zuen aitonak--, denbora batean kantari ederra ninduan, baño orain zer nai duzue?
Or Mi 7.
Itz oietxek zor nizkizun, aiton buru-xuri begikoa.
Ldi IL 114.
Begi-gorri badator Aiton Olentzaro.
Or Eus 139.
Bestelako unkigarria izaten da aitona zarren azken-agurra.
SMitx Aranz 194.
Zortzi erritako aitona batzuk / egiña degu billera.
And AUzta 137.
Eskean zebiltzan aitona zar gizarajoai.
Salav 12.
Eta euskeraz egiten degu / aitona batzuk bakarrak.
Uzt Sas 292.
Gogoan bait-dut arako Sileno aitonarena irakurri izana.
"Aquel buen viejo Sileno"
.
Berron Kijote 170.
Leku tristea zala esan zidan aitona batek bein batean.
Insausti 41.
v. tbn.
EusJok II 146. Munita 100. BEnb NereA 85. Aiton: Ataño TxanKan 14.
Leon treze il zaigu / gure aiton fiña.Tx B 167.
2.
(
Dv,
H).
(Pl.).Antepasados.
"
Aitonak, les nobles aïeux"
H.
Ainbeste, non ikusi ez duten zure aitak eta aitonak lurraren gañean jaio ziradenetik gaurko eguneraño.
"Avi"
.
Ur Ex 10, 6 (Urt, Bibl aiten aitek, Dv arbasoak, Ol antziñekoak, Ker gurasoen gurasoak).
Ondorengo semeai aitona lenagokoen batena [izengoitia] ezarritzea.
Aran SIgn 4.
Zor diot duda gabe Jaunari eskerra, / zergaitik bere eskuz ni nauen onera / erakarri aitonen euskaldun lurrera.
AB AmaE 287.
Euskaldunen iaio-leku / ta aitona zarren obia.
Ag AL 32.
Gure aitonak ostera jaioko balira, ezlitukie euren ondorengo asko ezagutuko.
Ag Kr 213.
Eskatu zion, otoi, gure aitonen dantza zar-zarrenak emanaraz zitzan.
Lh Yol 29.
Lengo aitona zarrak / zigutena utzi, / anztuta lajatzia / ez luke merezi.
Yanzi 223.
Gure aitonen Jaungoiko aundi, / irutan santu zerana.
"Dios de nuestros abuelos"
.
Or Eus 255.
(Sing.).
Nik egingo zaitut ezin kontatu al adiña jenderen Guraso ta Aitona.
Ub 17.
[Noeren] aiton Adan eta beste Patriarkak landu eta erabilli zuten lur-bazterraren jaun eta jabetzat bere seme Sem utzi zuen.
Lard 12.
Ezin esan al-adiña jenderen guraso eta aiton egingo zaitut.
Ib. 12.
Arbola aundi bat bada Gernikan / aitona batek sartua.
Tx B I 50.
(Fig.).
Ondore txit biurri eta gaiztoaren guraso eta aiton izan zan.
Lard 7.
(Fig., ref. a objetos).
Hari-gabeko telefonua, egungo arradioaren aitona zan.
Osk Kurl 126.
AITONA-AMANDRE
(Pl.). Abuelo y abuela.
Zure aitamak, zure aiton-amandreak, zure anai ta aideak soro-lanetan dauden orduan.
Ag G 342.
Zabaletako aiton-amandreak.
Ib. 206.
AITONA-AMONA
(Pl.). Abuelo(s) y abuela(s).
Abraham asabak erositako koban, ama Rebeka eta Abraham eta Sara ait-amonaen ondoan Isaak lurpetu zuten.
Lard 47.
Txoratzen aiton-amonak illobatxoaren mendu ta zerzeladak nai añan eziñ jasoaz.
Ag G 136.
Errez egin al izango dute ori aiton-amonen aurrean illobatxoak.
FLab (
in
Munita
10
).
Gurasoekin eta besterik etzekiten aiton amonekin egingo yunagu [euskeraz]
.
Or QA 198.
Aitona-amona batzuk bizi ziran euren illoba Josetxorekin.
And AUzta 72.
Gure aiton-amonak soñuari berari ere inpernuko auspoa deitzen zioten.
MAtx Gazt 66.
Onen etxean mirabe izateko bidalia zuten Basaburuko aiton-amonak.
NEtx LBB 39.
Danok, aiton-amonak, gurasoak eta seme-alabok, su ondoan exeriko giñun.
Ataño
TxanKan
85.
Bestela, ez ziran konformatzen aiton-amonak eta gure gurasoak.
BAyerbe 15.
Nere gurasoen edo aiton-amonen denboran gertatuak.
JAzpiroz 10.
Aiton-amonak irri egin zezaten.
Zendoia 80.
Gure gurasoen eta aiton-amonen aldiko Gipuzkoako idazleei.
MEIG III 52.
Ancianos y ancianas.
Muxar-gurin au urre-ordaiñez / saldu oi da Naparroan; / aiton amonak gantzugaillutzat / darabilte zârtzaroan.
Or Eus 88.
Aiton-amonen au-altxorretan / kanta-zarrak iraun digu.
SMitx Aranz 104.
Egun orretan aiton-amonak / danak meza nagusitan.
Uzt Sas 45.
AITONA-BELAR.
"Aitona bedar [...], agrimonia" Elexp Berg.
AITONA HEREN
(Lar; aitoneren Hb). "Tatarabuelo, aitona erena, asaba erena" Lar.
AITONA-ILOBA
(Pl.). Abuelo y nieto.
Soroan, arta-biltzen zebiltzan aitona-illobak.
Zab Gabon 64.
Aiton-illobak badabiltz Oñatiruntz.
Ag G 198.
Aiton-illoben arpegiak igortzitzen aizan.
Ib. 281.
HIRUGARREN AITONA.
Tatarabuelo. "Irugarren aitona, trisaïeul" H (s.v. aita).
Heber Jaungoikoaren gizon ta Abraan santuaren Asaba erena edo irugarren Aitonak.
Cb EBO 7.