Harremana

    OEH - Bilaketa

    372 emaitza osorik bilaketarentzat

    Sarrera buruan (6)


    Sarrera osoan (366)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    ondu.
    tradizioa
    Tr. La forma propia de la tradición meridonal es ondu. Al Norte ont(h)u es la variante mejor documentada entre autores no suletinos, seguida en frec. de ondu : así, hay onthu en Leiçarraga, TB, Duhalde (+ -tu-), Duvoisin (+ -tu- ), Jauretche, ECocin, Prop y Oxobi (+ -tu ); hontu en Oihenart y M. Dassança; ontu en Hiriart-Urruty, J. Etchepare, Etchamendi, Iratzeder y Lafitte, y ondu en Etcheberri de Ziburu, Baratciart, Goyhetche, Hiribarren, Joannateguy y Larzabal. En textos suletinos se documenta sobre todo huntü (hontu en Eguiateguy y Archu). Hay tbn. hundu en un ej. de Prop y en Etchebarne. Para el rad. emplean ont Duvoisin (Dial 106), J. Etchepare (Bur 62) y Xalbador (Odol 119), y hunt Etchahun (338) y ChantP (384). En DFrec hay 9 ejs. (2 septentrionales) de ondu y 1, sept., de ontu.
    sense-1
    1. (V, G-azp-nav, AN-araq-ulz, L, B, BN, Ae, R; SP, Urt I 218, Aq 260 (AN), Lecl, Hb); ontu (L, Sal, S, R; -th- Ht VocGr 385, Dv, H); hundu (BN; VocBN ); huntu (S; VocBN , Gèze) Ref.: A (ondu, ontu, hundu, hüntü); A Aezk 297; Lh; Iz Als; Iz IzG; Satr VocP; ZestErret (garia ondu).
     Madurar (sentidos prop. y fig.); (ref. al vino) añejar. "Frutuak ondu dira, les fruits son mûrs" SP. "Ogia ontu da, le froment a mûri" Dv (s.v. on). "Zahartuz ontzen da arnoa, le vin s'abonnit [...]. Gizon hori zahartu da eta ez onthu, cet homme a vieilli et ne s'est point abonni. [...] Zure lephoko trunpilo hori onthuko da laster, la tumeur que vous avez au cou aboutira bientôt" Ib. "Arnoa zahartzearekin ontzen da, le vin se bonifie en devenant vieux.[...] Iguzkiak uztak, marhanta beroak ontzen ditu, eta zahartzeak arnoa, le soleil mûrit les moissons, [...]. Handitxua, marhanta, arnoa onthu dire, le furoncle, le rhume, le vin, son devenus mûrs" H. "Ospela ondurik dauka (G-nav), tiene el divieso maduro. Algunos concretan esta madurez a la de las uvas e higos. Otros extienden aun a la madurez o enconamiento de tumores,... etc." A. "Enconarse por ej. el divieso, bizika ondu" A Aezk 297. AxN explica zorhituz (120) por onduz. Tr. Documentado al Norte ya desde Leiçarraga, y al Sur desde mediados del s. XIX en autores navarros y en Iturriaga, Uriarte, Lizardi (IL 37), Orixe, Erkiaga, Gaztelu, Ibiñagabeitia (Virgil 110) y Berrondo.
    Hartango mahatsak onthu dituk. Lç Apoc 14, 18 (TB, Dv onthuak, Ip huntürik; He, Ur zor(h)ituak, BiblE heldu-heldua). Goiz ontzen diren fikoak. Ax 171 (V 115). Fruituak utzten ditutzu, ontzera, umotzera, eta bere sasoiñera heltzera. Ib. 121 (V 79). [Asukreak] edekiten deraue gordintasuna [fruitu] zorhitu eta ondu direnei. SP Phil 8. [Desir espiritual] sasoinezkoak eta ondu direnak obretan eman behar direla. Ib. 390 (He 395 onduak). Mahatsak ziren honturik. Arch Fab 135. [Pago ezkurraren orijuak] biar ditu gitxijenez urte bi edo iru onduteko. "Para que se bonifique". Ur Dial 106 (It ondu, Dv ontu, Ip huntü). [Khuia] ezin onduz askotan iguzki eskasez. Hb Egia 30. Samatsa, bere tokian, hiru hilabetez ontzen hari da. Dv Lab 151. Intzaür untsa huntiaren bihotza. Ip Dial 103 (Dv ongi onthuaren; It ongi elduaren, Ur ondo elduaren). [Zitroinak] eztirela ondu . (Sal). Balad 74. (cf. versión suletina en ChantP 284 huntü) Gure baratzean ginda / ondu ezta. Ib. 205 (recogido en Olazagutia). Xahartzeak arnoa ontzen duela diote. Ox 200. Eta arnaria ondu danean, bereala igitaia yartzen zaio. Ir YKBiz 179. Gal-soroak zuriturik, ondurik daudela igitarako. Ib. 72n. Garia ondu zanean. "Maduró". Or Eus 56 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Eltzaur-oskol barnen ondu-bitartean. Or BM 130. Hogoitahirur urtetako fruitu goizik ondua. Zerb Azk 69. Ez eban artean libururik argitaratu ez iñok irakurri aren orririk. Onduten ei eukazan onduten bere idazgelako zurezko apal txairoetan. Erkiag BatB 48. An edango du mistel goxoa, ardo luzez ondua ere bai. Onaind (in Gazt MusIx 155). [Gaiak] puxka batean egosten eukiaz alik-eta ondu zirala iritzi zion arte. "Hasta que le pareció que estaban en su punto". Berron Kijote 188. Uztail ilargi betez uztak behar du ontua; orduan ontu eskasez, segur daite miseria. EZBB II 132. Ondo ondutako gerezia artu. Ostolaiz 47. Ez ginuela eskolarik mahatsa ontzen ari zen denboran. Larre ArtzainE 18. Adar beretik ondu diran frutuak dira. (In MEIG III 110). Urteek ondu besterik ez dute egin bere jakinduria, ardoa bezala. MEIG VI 106.
    v. tbn. Ontu: Mong 592 (h-). Ox 142 (115 -th-). Ontze-: FIr 133. Huntü: Etch 280
    azpiadiera-1.1
    (Aplicado a personas).
    [Alhargun] bata zen gazte [...] baiña pobre, / bertzea onduago, baiña bazen dote. Gy 19. Ez nakien ordukotz zerukotzat onthua zela eta Jainkoak ez zaukula erakutsi baizik nahi haur maite hura. Prop 1889, 221. Egiaren erratera, Jainkoak nahi ziozkala hartu bereganat hainitz fraide, bainan hartzen ziozkala onduak zirelakotz zerukotzat. Jnn SBi 112. Osoro zerurako ondurik edo eldurik zeudenen tokia, au da, Abrahamen altzoa. Inza Azalp 72.
    azpiadiera-1.2
    Hartako zion Yesus-Kristok ematen dituela apostoluak, dotorak [...] haren gorphutza bat izateko fedean eta Yainko semearen ezagutzan, heldu arte adin ondurat. Hb Egia 111.
    azpiadiera-1.3
    (Volt 98, Urt Gram 44, H); ontu (-th- Lecl); hundu (VocBN); huntu (Gèze).
    (Part. en función de adj.). Maduro; añejo. "Phiko ondua, figue mûre" H.
    Harra sagar onduenetik eta hoberenetik sortzen den bezala. SP Phil 397. Frütü berdia eta huntia. Ip Dial 40s (Dv onthua; It, Ur eldu(b)a). Ardo ondua, / ontzen urtietan egondua. Bil 79. Gerezi onak eta onthuak. ECocin 52. Golkhoa ere bethe hurrana nian [aranik] onduenez. Elzb PAd 39. Duro eder bat bialdu digu / zimelduba ta onduba, / kamiñero zebillen arte / norbaiti muntan kenduba. Tx B II 187s. Piku ondu ta sagar ximela. "Higos pasos". Or Eus 139. Ogi ontuak bezala, / belaunak eta buruak [ukurtuz] . Iratz 151. Elorri ondua. 'El espino en sazón'. Gand Elorri 111.
    azpiadiera-1.3.1
    Hezkur erdi ondu bat. Hb Egia 31.
    sense-2
    2. (V, G, AN, B; SP, Dv, H); ontu (BN-arb; Dv (+ -th-), H (+ -th-)); hundu (BN-baig); huntu (S; Dv (BN, S), H (S)) Ref.: A (ondu, hundu, hüntü); Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 219.
     (Ref. a personas). Enmendar(se), hacer(se) bueno, (hacer) volver al buen camino. "Onduko dut, je rendrai bon. Onduko naiz, je deviendrai bon" SP. "Seme makhur dabillana, onez ezin badukezu, gaitzez on dezakezu" H. "Gaiztoa zan baña ondu egin zan (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 219. Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII (aunque son escasos los ejs. del s. XX) y al Sur desde mediados del s. XVIII.
    Ni ez naun andurra, i aiz andurra, ni andurtu ninduenak ondu nieaun. "Me ha hecho buena". (Salazar, 1595) ReinEusk2 128. Eternalak bekhatorea puni dezan artean, / señaleak bidaltzen tu, on dadin anartean. EZ Man I 63. Gero onduko naiz, gero bide onean iarriko naiz. Ax 96 (V 65). Zeha ezak ona, hoba dakidik, zeha ezak gaxtoa, hont eztakidik. "Il n'en amendera point". O Pr 427. Nik eztut ehor maite zu beizik, / zuk zeren nahi nuzu ireizi? / Engoitik ordu zinuke hontu / eta nizaz eduki kontu. 'Il serait temps que [...] vous répariez ce tort'. O Po 15. Ah! Bizitze luzeak ez gaitu bethi ontzen, aitzitik gure faltak hainitzetan emendatzen tu. SP Imit I 23, 2. Nere konfesio guziak ez naute ondu bat ere. Mb IArg I 280. Espiritu Santua arzen duena gaiztoa bazen, onzen da ta ona bazen, obetzen. Ib. 366. [S. Franziskok] guziak egiten ditu [...] gaistoak badira on-erazteko, ta onak diran aldian onduagoak edo obetuak uzteko. Mb IArg II 330. Ongia hei maiz eginez, bere baithan hobeki sarthuko dire eta onduko dire. Brtc 212s. Ta sinistu zuen Jainkoaren hitza: asko ondu ziran ta bataiatu ziran. Ub 101. Eta aiságo delaik gaixtátzea gaixtobátek amár ón, ezi amar ónek ónzea gaixtobát. LE Urt (ms.) 102r. Kristinau zorua, gura dozu emendi aurrera ondu ta bizitza barri artu? Mg CO 268. Au zala bitarte, ondu eban A. Santo Domingok Andra bekatari andi bat. Añ EL1 61. Gaizki egiñaren damua ar-ezazute eta ondu zaitezte. Lard 483. Gaizkiak erranez ez da egundaino nagirik ernatu, ez eta ere, axolagaberik hanbat onthu. Dv Lab 269s. Ondu edo konbertitu. Arr ASIgn 6 (ap. DRA). Ainbeste gazte ta beste iya eziñ mugi ta ondutzekoak ziradenak etsai inpernukoaren atzaparretatik aterarik. 'Tan difíciles de convertir'. Aran SIgn 108. Gaiztua ondu dedilla. Xe 324. Bere bizimodu galdu galgarria utzi eta ontzeari ziñez [...] eman zitzaion. Arr May 53. Iltzean ondutzen da persona. EZBB II 18. Zeuk ondu zeinke indianoa, zeuk egin zeinke elizkoi ta errizalea. Ag Kr 162. Hunek aldiz senhar tzarra ere onduko dik. Zerb Ipuinak 279. Jaunak ondu zion semea ta santu aundi-aundi bat egin zuan. Inza Azalp 128. Jenio txarrak utzita / ezpada jartzen onduta [...]. Tx B I 63. Goizparkia zabaldu, kistar txarrak ondu. Enb 132. Gaiztuak geradenak / gaitezen bada ondu. Yanzi 101. Aberastasuna ez da aski, gizonaren ontzeko. Ardurenean ez othe du apaltzen [...] eginez gozazale iztil bat? JE Ber 85. Guztiok ondo biziko gara / ontzen danian gizona. BEnb NereA 171. Zuk zer pentsatzen duzu? Amerika gazteen galtzeko ala ontzeko dela? Larz Iru 146. Zartuta ezin ondu / len txarra izana, / etzazutela sinistu / gaur onen esana. Uzt Noiz 103. Ez doatza nik uste hemen ere onduz. Etchebarne 115.
    v. tbn. CrIc 29. Gco I 409. VMg 101. fB Ic II 290. Astar II 29. Izt Po 54. Zav Fab RIEV 1909, 31. Ur MarIl 31. Sor Bar 88. AB AmaE 153. Azc PB 274. Itz Azald 146. Ud 109. Belaus Andoni 16. KIkG 74. KIkV 96. Ir YKBiz 287. MAtx Gazt 103. Zait Plat 103. Ontu: Iratz 171. Ontze-: Laph 49. Huntu: Normandie 35 (ap. DRA).
    azpiadiera-2.1
    (No aplicado a personas). "Emendar la vida, costumbres, etc." Añ. "Aintzindari hori gizon gogorra eta diru-gosea da; diru ematen bazaio ontzen zaio gogoa, [...] il s'humanise ou devient accessible et favorable" Dv.
    Konzientza gaixtoa eta eria eztu ontzen eta ez sendatzen nehoren laudorioak. Ax 444 (V 290). Gogo sendo bat dot, aurrantzean onduteko neure bizitzea. Añ EL1 151 (v. tbn. CatAN 71). Barren ta gogo guzia ondurik, zureganat nathor. Dh 88. Uste dezu orrenbesterekin onduko dala otsoa? Ondu ordean ardi txoroari egotziko diozka atzaparrak. AA III 491 (v. tbn. en contexto similar Bilbao IpuiB 42 ondu). [Eleisia] arimak onduteko ta zerura eruateko lekuba da. fB Olg 187s. Arrazu gaxtua (ere) zük huntü gei düzü. 'Vous avez l'intention de rendre bonnes les mauvaises causes'. Etch 554. Ez dituzutela Israelko uri guziak onduko gizonaren Semea datorren arteraño. Lard 394. Ondo egiñaz ontzen elefantea da, / makillaz eskuratu iñoz ezin dana. AB AmaE 320. Geiago ondutearren / ona dan mundu au. Azc PB 72. Ondu daiguzan bakotxak geure etxadiak [...] da Lurbira guztia ona izango da. Ag AL 143. Bizitza onduteko itza emon eban. Belaus Andoni 16. Gerla hunen ondotik ez bazaio frantsesari bere kanaitatea ontzen, xahu da Frantzia. JE Ber 72. Jaungoikoak eman dizaidala grazia ire biotza ondu artean bizirik irauteko. Etxde JJ 167. Nere asmo ura kaltegarria iruditu zitzaien batzuei; baiña geroa, nere orduko asmoa ontzera etorri da. NEtx LBB 293. Jenio txarrak ondutzen ditu, / baita txartu ere onak. BAyerbe 104.
    v. tbn. Ontze-: Elzb Po 212. Legaz 19 (43 <bizitza ondotzeko>).
    azpiadiera-2.2
    Convertir (por comparación) en bueno. "Malo vendrá que bueno me hará, ondoren gaiztok onduko nau" Lar.
    sense-3
    3. (V, G, AN, B, BN-arb; VP 19v, Lar, Añ, Hb, Dv, H, VocB ); hundu ( VocBN ); huntu (S; VocBN ); hontu ( VocS 130) Ref.: A; Lrq (huntü); Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 86.
     Mejorar(se), recuperar(se) (un lugar, una situación, la salud, el tiempo, etc.). "Abonanzar el tiempo, eguraldia ondu" Lar, Añ. "Convalecer, (c.) sendatu, [...] ondu" Añ. "Denbora ontu da, le temps est devenu bon" Dv. "Zure osabaren primantzak hainitz onthu zaitu, [...]. Etxondo hori eratxekitzeaz, zure zathia ondu da erdiz erdi, [...] votre portion s'est amélioré juste de la moitié" H. Tr. Documentado al Norte desde mediados del s. XVII y al Sur desde mediados del s. XVIII.
    Segur da [...] [untziak, burdinak] erabiltzeaz [...] eta eskuztatzeaz ontzen, argitzen eta fintzen direla. Ax 38 (V 23). Urak lurraren gozoa eta zaphorea hartzen du. Ura, lurrak ontzen edo gaixtatzen du. Ib. 215 (V 143). "Ondu dira zure begiak". [...] Eta ala zen, bada bertatik asi zen [itsua] [...] garbiro ekusten. Mb IArg I 220. Zeren eriotzarekin ez diran galtzen, ontzen ta anditzen diran, Santu guzien birtut eder ta gauz onak. Mb IArg II 341. Zuzendu ta arindu zen ontzia, ondu zen aizea ta ezbaida batean bezala eraman zituen. Ib. 281. [Begira tranparik egin dezun pisuan] ogi erregabea erretzat ematen dala. Baldiñ ongi erretzeagatik pisuan ontzen bada librako onza, zertako dira tranpa txar oek? AA II 183. [Otsoa] yausi da txakurren ortzetan, / eta aginka ebagirik / itziten dabee [...]. / Egun ta egun zerbait da ondu, / ta estututen dau goseak. Zav Fab, RIEV 1907, 533s. Gizon elgar jasanez bakhotxaren zorthea ontzen du karitateak. MarIl 32. Bethiko esperientziak, gauza da irakhatsia, / bordaria ontzen eztela, mudatuz maiz nausia. Gy 97. Gure etxeko yauna / dioa alaba ezkontzera. / Behar naiz eztaietara. / Beraz nahi edo ez nahi, / hagitz ondu behar naiz ni. Ib. 48 (en boca de un perro flaco). Uzkinaxo horren pare / munduan asko badire: / bertzerena hartuz, hek ondu baitire. "Qui se parent souvent des dépouilles d'autrui". Ib. 206. Gero ere norbaitek / arriskaturen du, / fortunaz ez badira, / lehendanik hundu. Bordel 139. Negu luzeak ditu ontzen baratzeak; / mertxika goiztiarra zaintzen hormatzeak. Hb Esk 189. Buruzagiak ondu eta argitu zituzten azpikoak; erakutsi ziotzaten lurreko ontasunak, eta aziendak eman ziotzaten orroitzapen ezagutzaz. Hb Egia 69. Han ere gauza bera gerthatuko da denborarekin, jende alferra delakotz: baina hekien gaitzak ez gaitu onthuko. Dv Lab 20s. Hortaz [...] arbola ontzen da, jorratzen balitz bezain ongi. Ib. 345. Lurrak eman du bat eta hartzen ditu hiru: ez da hori kito gelditzea baizik ere bi herenez ontzea. Ib. 146 (v. tbn. 235). Sagarduak ninduan Moskorraz ezkondu, / ibilten eninduan; baña asko ondu. AB AmaE 228. Laster osoki sendotia izan zen eta bere diosesaren bisitatzeko huntürik. Ip Hil 195. [Frantzia] edertu baizik eztela eta ontu, azkartu, itxuraz ala izaitez, gu beretzearekin. HU Aurp 196.
    ( s. XX) Auxe da egualdia! [...] Arratsalderako onduko dau? Ag Kr 195. Koloreak ondu zitzaizkan [aurrari] eta alde guzietatik sendatua zegolako itxura zeukan. Goñi 53. Eguraldia ondu zanean. Echta Jos 204. [Eskoletxe zaharrak] apur bat antolatzea aski baitzuketen arras ontzeko. JE Bur 46. Zugatzak eguraldija aldatu ta onduten dabe. ForuAB 69. Ontzen eta gizentzen [dira] [...] iguzkiari begira dauden ontasunak. Barb Sup VI. Yainkoak ondu begi, onozkero gaitz ontatik ilgo dira ta. "El Señor lo remedie". Or Tormes 83. Hurbideak eginik [...] [larren eta pentzen] ontzeko eta edertzeko. Zub 87. Ori asma dauanak gizadiya asko onduko dau, gizadiyaren ongille gorenetaikua izango da. Kk Ab II 136. Urean sartu zen. Biotza ondu zion eta iduri indar geiago zuela iru orduz ibiltzeko. FIr 151. Etxolak etxetu zuzten / larreak lur-berritu, / bazterrak, bidez onturik / pollikiño herritu. Etcham 110. Zonbait ilhabethez [hemen] egoitea, osagarriaren ontzen. JE Ber 10. Sudur-barnea delako orratzak erre ondoan ez badira ontzen arras, hobekitu bederen direla usteko dute. Ib. 88. Basoak ondu egiten ditu giro edo klimak. Munita 19. Artuemanak ontzeko ta xamurtzeko. Txill Let 98. Politago biurtu al baneza nere burua [...], ondutako nere izate guzia zuri eskeintzeko, nolabait zu zoriontzeko. Ib. 89. Gorputzak osatu ta onduten dakianak, gogoa onduten eta izen ona zainduerazoten ere badaki. Erkiag Arran 186. Aukera ta eretirik txatxarrena ere ondu ta gonduten dakie emazteki [zuurrak] . Ib. 70. Len gauzak gaizki baldin bazeuden, / Berlinen ez dira ondu. Basarri 165. Mundu au dogu gizonarentzat / atsekabe ta samiña / baña apur bat onduko geunke / alkar maiteak bagiña. Auspoa 39, 105. Gutixago edan zak... Gau guzia hor hako hire edari horri lotua... Ez hu horrek onduko! Larz Iru 80. --Pagatzeko astia utz datak! [...] Badiat bankoan diru pixka bat! --Zure bankoko diruak ez nu ni ontzen! Ib. 100. [Gurasoak] dirua ordaintzen zuten, beren semeen onerako ustez, esku-andiko gizon eginak onduko ziralakoaren ustean, alegia. Zait Plat 114. [Zugaitzak] nola ondu, batez ere txertaketa bidez. Ibiñ Virgil 82. [Txala] txarra erosi basarritikan, / salduko dute onduta. Uzt Sas 202. Ez badugu laguntzen handi ta ont dadin, / landare hoberena galduko da berdin. Xa Odol 119. Saingak ez du baitezpada zakurra ontzen. EZBB II 97. Baiña zartzeak onduagatik / ardoa eta gaztaia, / gizonarentzat ekarri oi du / bajeza ta il-kanpaia. Insausti 75.
    v. tbn. Darthayet Manuel 425. Anab Usauri 107. Ldi BB 148. TxGarm BordaB 27. Onthu: Jaur 395.
    azpiadiera-3.1
    Pamak aldia nola dadukan / txartuban edo onduan, / askok egiten duten bezela / golpez eman da kenduan, / mingaña neurriz dantzatzia obe, / tokatutzen dan moduban. EusJok 140.
    azpiadiera-3.2
    "Gogoaren ontzea, donner du cœur, du courage" Dv.
    Lehia horrek bihotza ontzen ere darot debozionea zuri irakhasteko. He Phil XII (Dv traduce "ce désir m'encourage").
    azpiadiera-3.3
    (V, G; H (BN, S)) Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg.
     Superar, mejorar, cubrir (una marca, etc.). "Zure marra onduko dut nik, je dépasserai, moi, votre raie" H. "Goizekuen markia arrasaldekuak errez ondu dabe" Etxba Eib. "Ondu baietz! edo Ondu ezetz! esan ohi da desafio moduan" Elexp Berg.
    Idiak bi ordu ta erdian egindako marra, gizonezkoak ondu omen zuten iru ordu-laurenean. Izt C 246. Bestela zeñek ondu biar du / aurten egin dan azaña? Xe 284. Marka ori ezin ondu lezake / azpeitiarren klasiak. EusJok II 90. (v. tbn. en contexto similar Ud 123, EusJok 45 marka ondu) Gure markarik oraindik ez du / iñork ere ondu. MendaroTx 381. Baietz lêngoa ondu. "Batirá el record propio". Or Eus 232. [Pitagora-zaleak] arresi-mugak oro gainditu edo zapaldu nai zituzten. Ordurarteko marra ondua zuten. Zait Plat 55. Ia zenbatek ontzen diguten / Aldazek egin dun marka. Basarri 94. Euskaldunok olerkietan beste errietakoen mailla ondu al izan degu. NEtx LBB 7. Orain zuen txanda da! Ia ontzen dezuen uriko gizonen marka. Ib. 167. Desapioa eman die: bere bi neskamerekin ondu baietz aiek egin zuten lana. BBarand 179. Txikito zanaren markarik onena iru segundoren faltan utzi nuan ondu gabe. Albeniz 98.
    azpiadiera-3.4
    (c. sg. A; Izt 17v), hundu (VocBN), huntu (S ap. A y Lrq; VocBN). Abonar, mejorar (la tierra). "Zortzi arrobaz gañerakoa onduko eutsala" Izt 17v. "Ontzen ditu bere lurrak, il bonifie ses terres" Dv. "Lurrak, lantzen eta ontzen ezpada, guti ematen du, la terre, si on ne la travaille et bonifie pas, donne peu. Lurra iraulirik, iguzkiari, uriari, aireari egonez ontzen da, [...] elle se bonifie" H.
    Mendi idorren oinetan ontzen ditugun lurrak, / bereganik ez balire diren bezain agorrak [...]. 'Si les terres que nous cultivons'. Monho 58. Diru hura balia-arazi behar da; alhor hek onthu behar dire; etxe hekien errantak goratu behar dire. Dh 206. Laborari batek ere lur-pheza bat asko urthez eta gastu handiak eginik lantu eta ontu duen ondoan [...]. Ib. 217. [Gatza] da bere guztiz egokija lurrak onduteko. "Para beneficiar las tierras". Ur Dial 70 (Dv lurren ontzekotzat, Ip lürren huntzeko; It lurren ongarrirako). [Lur] txarrak izan arren, nekazari onak onduten ditu. "Las hace buenas". Ib. 52 (It ondutzen, Dv onthuko, Ip huntüko). Ene bulunbariek ukitu landan, artho eta ogi hautak heldu dire; ez da halako lur ongarriztaturik. Ez dute gehiago ondu behar. Hb Egia 132. Landak luhumendatzen, ongarriztatzen eta molde oroz ontzen dira. Dv Lab 308. Sorho berriak egin behar direla eta zaharrak onthu. Ib. 133. Nere erria berotu eta kisuarekin lurra bezala ondu dudanean. ZugSerm 292. Franziako lurrak beren izerdien gostuz hundu dituzten fraide heiek bezala. Prop 1876-77, 41. Guk behar ginuke, guk bakarrik lur hau argitu, ontu erabili! HU Zez 81. [Laborariek] beren izerdiaz, beren nigarrez [...] ontzen dute lurra. JE Bur 166s. Urtetik urtera lur alferrak ari dituzte haatik ttipitzen, labakituz, fabrikako ur zikinez ontuz: arthaldeak ezarriko dituztela gero han. Ib. 198. Nere hameka egin-ahalak egin ditut lur horren ontzeko. Zerb Ipuinak 83. Yakintza zugatza landu egin bear da, ondu ta yanaritu. GMant Y 1933, 190. Izerdiz ta zeru-gogoz Euskal-lurren ontzeko. Iratz 124. Nekazariak beren lurrak iñaurkiñez ondu-bearrik ez izateko. NEtx Antz 135.
    v. tbn. Larz Senper 30. Lurra ardi ungarriz ongi hundurik [...] ereiten dut. Etchebarne 41.
    azpiadiera-3.5
    Cumplir, realizar (una promesa). "Hacer buena una cosa. Ondu destaz aindutako gauza guztiak, me ha hecho buenas todas la promesas" Etxba Eib. "Ondo litzake ainduak ondutzia, estaría bien el que hiciera buenas sus promesas" Ib.
    sense-4
    4. (H; h- A, que cita a Oihenart); ontu (T-L); huntu (S ap. Lrq ).
    Componer (versos, canciones, escritos, etc.). "Honzea kobla, composer des vers (S)" O VocPo. "Bertsu, kantu ontzea, composer, faire des vers, des chansons" H. Tr. Documentado al Norte en Etchahun, Inchauspe, UNLilia, en unos versos suletinos recogidos en ChantP (384 huntü ), en Iratzeder (195 ontu ), Lafitte y Xalbador. Al Sur se encuentra en Iraizoz, y su uso crece a partir de la segunda mitad del s. XX.
    Bi berseten huntzera nüzü abiatzen. Etch 550. Khantoriak huntü nütian eskapilareki. Ib. 688. Lagüner diezü huntü bi kobla, / üdüritürik ezi merexi ziela. Ib. 336. Bere pheredikiez eta huntü dütian kantika ederrez. Ip Hil 50. Üskal Noelen Lilia huntürik, Jesüsen Inkarnazioniaren uhuretan. UNLilia 1. Kopla ontzeko asti naikoa bazkalondoan izango ez al dezute? Lh Yol 53. 61garren urte inguruan ondu zuen bere liburu ori grekeraz. Ir YKBiz IX. [Edozoin suiet] biziki ontsa onturik ere aditzalek ez badute onhartzen, alfer lan egiten du. Lf ELit 89. Literaturako idazlanak ondu ditu. Mde Pr 259. Bertso batzuk ondu. Gazt MusIx 18. Bere asmoak itz-neurtuetan ondu zituen. Zait Plat 43. Aristofanek ondutako Burduntziak deritzan irri-komedian. Ib. 118. Nik, nere lantxo oni, zein izen eman ote nezaioke? Platoneneko atarian ondu dizut, iakintzale ori nor zatekean iakin dezakezun. Ib. 2. [Sofistek] norberak ondutako itzaldi arro, anpatu ta labanak iaulkiten zituzten. Ib. 111. O, entzule maitea, otoi barkamendu, / ez badut bozkarioz kantaldi hau ondu! Xa Odol 225. Juhañe Casenavek ontu duen antzerkian. Lf (in Casve SGrazi 15). Ainbat liburu ondu zituan. Onaind STeresa 12. Asaba zarren batzar-lekua [Gernikan], / [...] Legeak ortxe ontzen zituzten / ta bertan eman epaia. AZink 73. Gure artean ondu den ederlanik larriena. MIH 263. [Eliz-gizonek] ondu dituztenez gero gehienbat euskal liburuak. MEIG I 212. Soroak bere bizian ondu zuen idazlanik biribilena. MEIG III 125. Liburu honetan bildu diren Artolaren bertsoak, ez ondu zituen guziak. Ib. 51.
    v. tbn. Or Aitork 330. Ibiñ Virgil 24. NEtx LBB 211.
    azpiadiera-4.1
    Zük düzü sabelian ernatüren / eta haur bat sorthüren / Jesüs datiana. [...] Ezpiritü saintiak huntia / izanen düzü hori, Maria. UNLilia 5.
    azpiadiera-4.2
    Cheuvreulek ondu zuen teoria. Mde Pr 315.
    sense-5
    5. (V, G; VP, Lar, Izt 32v, VocCB, Dv, H); ontu (Dv (+ -th-)); huntu (S) Ref.: A (ondu, hüntü); AEF 1927, 14; Iz ArOñ; Elexp Berg.
     Sazonar, condimentar; curar, ahumar (carnes, pescados, etc.). "Ketan ondu, ahumar" VP 81r. "Ahumar, curar algo al humo [...] keetan igartu, idortu, ondu" Lar. "Curar [...] pescados, &c." Ib. "Encurtir pepinos, pimientos, &c., ozpiñaz ondu" Ib. "Eltzea ontu dut, j'ai abonni le pot, c-.à.-d. j'y ai mis les légumes et la graisse nécessaires" Dv. "Eltzea ez da oraino onthua, le pot n'est pas encore assaisonné" Ib. "Esnea gatzagiarekin ontzea, har dezantzat, mettre (bonifier) la présure au lait, [...]. Aragi kean ondua; id. okela kean gogortua" H. "Curar longanizas, quesos" A. "Gaztaiak ondu, sazonarse los quesos (G-goi)" AEF 1927, 15. "Umedadia kaltegarrixa da urdaiazpikuak ontzeko" Elexp Berg.
    Pokadu handi eta minkhorregia zela iresteko? [...] Ondu zuen zerbaitek. Hb Egia 145. Beterraba, aza edo bertze zerbaitekin, eta gatz liphar batez onthurik. Dv Lab 260. Arruaka eramaten zuten legatza ondu ta urte guztiko bakallaba egiteko. Sor Bar 66. Patari lau oinekoak / onduteko lapikoak. Azc PB 290. Manatzen zuen etxeko emazteer ont zezoten bazka hezur gehixagorekin. JE Bur 62. Bei-atzazal au guztiz ederto egosia ta ondua [dago] . "Sazonada". Or Tormes 81. Olioz txaliñ-baba ondu. 'Assaisonna'. Or Mi 7. Zerriak diraueño ondua du jana. "Habrá condimento". Or Eus 138. Urdai gazia [...] / amonak [...] ondua. Ib. 283. Jateko txarrak ontzeko ez da gosea bezelakorik. EgutAr 1935. (ap. DRA) Arraiak ondu eta saldu oi dituzten olak. "Conservas de pescados". EAEg 19-1-1937, 843. Kafesne erdi irakiña edanarazi eutsan [...] edari gogorrez onduta. Erkiag Arran 158. Gatzez et'eztiz ondua / katillu-esne on bat. Gand Elorri 35. Urdai-azpiak onduta gero / kakotatik esegita. And AUzta 140.
    v. tbn. Enb 184.
    azpiadiera-5.1
    (Part. en función de adj.). "Ahumado" Lar. "Almojama, mojama, pedazo de atún acecinado, atunpuska ondua" Ib. "Arencado, seco" Ib. "Cecial, legatz ondua, igartua" Ib. (tbn. en Añ). "Pescada, [...] arrain ondua, gazitua" Ib. "Calabazate, pedazos en conserva, kuizati onduak" Ib.
    Gaztak: Berak badira, 200 gramo. Onduak badira berriz, 125 gramo. EAEg 19-1-1937, 845. Ardo onduaz birbiz. "Adobado vino". Gazt MusIx 191 (Onaind ib. 208 ardao onduaz).
    azpiadiera-5.2
    (Uso fig.).
    Oi [lamiaren] orraze saindua, / zer duzu barnian, / amets goxo ederrez / ontzen nuzunean. Etcham 141. Txikiena izan be-ta, uzkarrumeak geienetan ondu ta gozartu oi dituen bigunkeri ta parkatute ugariegi ezagutu zituan. Erkiag BatB 25.
    azpiadiera-5.3
    Preparar (la comida).
    Etxe bat alogeratu eban eta ikastun batzuei yatekoa onduten asi zan. "Y metióse a guisar de comer". Or Tormes 8. Sukaldean ari da onduz aien jana. "Prepararles el almuerzo". Or Eus 101. Bazkari-ontzen maratz ari da. "Preparar la comida". Ib. 235. Testili, mirabe bat zenun, itailarientzat jakia apailatu ta ontzen zuna. Ibiñ Virgil 36. Teresa amak be, beste edozeiñek lez, esku artzen dau janaria onduten. Onaind STeresa 78.
    azpiadiera-5.3.1
    Agindu usaiak zabaldu itzatzu toki auetan: garraiska txikitua, ta kerinte belar arrunta [...]; berez kokatuko dira erleak ondu tokietan. Ibiñ Virgil 108.
    azpiadiera-5.4
    (En expresiones con el sdo. de 'para colmo' o 'por añadidura').
    Eta ez ote zen ere, azen ontzeko, Espainiako gerla hor denen artetik. Larre ArtzainE 121. Saltsaren ontzeko hona nun sortzen den beste eztabaida: Turkia sartuko ote da edo ez Europan. Herr 30-9-2004, 6. Baina hara nun, ondar azak ontzeko, beste zurgin bat ere auzitaratua dela. Herr 30-6-2005, 1. Biper eta xarpota eltzekariaren ontzeko, erran dezagun ere ez zaigula itsusi emazte bat izan dadin [...] lehengo iraganen aipatzaile. Herr 27-10-2011, 11.
    azpiadiera-5.5
    (Lar, H).
    Curtir, curar las pieles. "Curtir, larreak ondu" Lar (tbn. en Añ). "Curar lienzos" Ib. "Apellar, untar y adobar las pieles, [...] narruak gantzutu, ondu" Ib.
    [Astoa] narru gordinen azpian / edo ondurikoen pean / [...] dabil yoan etorrian. Zav Fab, RIEV 1907, 531.
    azpiadiera-5.6
    Secar la hierba para convertirla en heno.
    [Belarra] txukuñkiro gorde eta ondu edo umotua zeukan. Arr GB 62. [Belarra] ill berrian ebakitzen bada, austu egiten da ondu gabe. Sor Bar 93. Udaburuan negurako belarra ondu. TAg Uzt 12. Aalik belar gutxien ondu al izango da. "Henificación". EAEg 11-6-1937, 1795. [Lizarraren] ostoa onduta txabolan ardientzat gordetzeko. Munita 46. Bi-belarra, ebaki ta ondu xamarra, pilletan utzi genin. Ataño TxanKan 219. Tarteetan gariak jo, belarrak ondu, arbiak jorratu, saleak egin... JAzpiroz 199. Behar ziren orga belarrak hustu eta sabaiko meta haundian zapatu eta ondu. Larre ArtzainE 50.
    v. tbn. Uzt Sas 244. TxGarm BordaB 12. Zendoia 193.
    azpiadiera-5.6.1
    (Part. en función de adj.).
    Belar onduan erori bage / langa berêla atzemanez, / jauzi batean gaiñeti igaro / atzera begi emanez. "Sin resbalar en la hierba seca". Or Eus 313. Exeritzeko, bi petrolio kaja; igali ta belar ondu batzuek zintzilika. JAIraz Bizia 82. Bekizu txilin eder / ta bedar ondu usain / gure eskarien lurruna. Gand Elorri 125. Baña negua etorri eta etxean belar-ondurik ez ba dago, erruki ango beiari. Oñatibia Baserria 33. Ganbaran naiko belar ondu. TxGarm BordaB 119. Txillarra-puska batzuk bota lurrean, eta beste belar ondu piska bat. BAyerbe 49.
    sense-6
    6. hundu (L-ain ap. A), h untu (S ap. A). "Hü ntü (S), cubrir de ceniza el fuego. Hunt ezazu sua, cubra de ceniza el fuego" A.
    Ikhusten düt gizon bat sükhaltian ta süia hontü zena barreiatzen, ordian ilhintien argiak [...]. Egiat 179.
    sense-7
    7. (Lar, Añ, H).
    Reparar, recomponer. "Adobar generalmente, ondu, obatu" Lar. "Adobado, ondua" Ib. "Acomodar, componer" , "subsanar" Añ. "Retejar, (c.) tellatuak [...] ondu" Ib. "Aizkora kamuts bat ontzea, [...]. Oinetako urratua ontzea, [...]" H.
    [Jabe askok errentea osorik eroanik] eztauke ardurarik etxe jausi-banatuak ondu ta zuzenduteko. Añ LoraS 161. Gaiztakeriak mundutik kendu [...] eta munduko alkartasuna guztiz barriztau eta ondu gura dabeela. Itz Azald 214. Behar ziren orga belarrak hustu eta sabaiko meta haundian zapatu eta ondu, hegiak polliki eginez eta gora atxikiz. Larre ArtzainE 50.
    azpiadiera-7.1
    Reparar (un daño); compensar (una pérdida, un perjuicio, etc.). "Zenbatez onthuko duzu zuk egin bidegabea? quel dédommagement donnerez-vous pour le mal que vous avez fait?" Dv. "Réparer un tort, un dommage" H, que cita a AA y Dv.
    Eta biurtu bear dezu artu dezuna eta ondu kalteak. AA II 185 (v. tbn. 168 kalteak ondu). [Bei] ume orien erdia ez da zurea eta beragatik ondu edo pagatu bear diozu beiak dauzkanari, bestela ez dira izango erdirako beiak. Ib. 192. Legearen arabera, baldin ur ixurtzea egin behar balitz hauzo baten lurretik, hauzoak ezin debeka dezake, bidegabea ontzen diotelarik. Dv Lab 116. Orrelako itzak, ba, ez aguakin eta bai ezpatiagaz biar ziralako ondu Jaungoikuan aurrian. Etxba Ibilt 480.
    azpiadiera-7.2
    Zanjar, arreglar (una disputa).
    Gizon bik muturketa bat izan dabelako, Euskal-erri guztia ezta barriro odoldu bear. [...] Bien artean ondu edo arautu daiela euren ezta-baidea. Ag AL 25.
    sense-8
    8. "Tremper, blanchir les toiles quand elles sont crues" Hb.
    sense-9
    9. "(V; msOch), pagar, abonar" A.
    sense-10
    10. Embalsamar. v. baltsamatu.
    Eta bere mendeko sendagiñei agindu zien, bere aita ontzeko. Eta, sendagiñek, Ixrael ondu zuten. Ol Gen 50, 2 (Ker illondu).
    sense-11
    11. (Ref. frec. a un instrumento de cuerda). Afinar.
    Gizon ereslari batek lira-ari ontzen diarduenean. Zait Plat 143.
    azpisarrera-1
    ONDDU (Forma con palat. expr.; part. en función de adj.). Maduro.
    Arbola guzia mukuruku estallia duk aran hori-hori eta onyu-onyu batzuez. Elzb PAd 37.
    azpisarrera-2
    ONDU-ASMO. Propósito de enmienda. v. ONTZEKO ASMO.
    [Konfesio] damuz, egiz ta ondu-asmo beroz betea. Mb IArg I 95.
    azpisarrera-3
    ONDU BERRI. a ) "Frescal, pescado, onduberria" Lar. "Arraiñ onduberria , poisson fraîchement mis en salaison" H. b ) "Onduberri (L, BN, S), nouvellement mûri" Lh. c ) Antzerki ondu-berria (egin-berri) surtara iaurti egin omen zuen. Zait Plat 10.
    azpisarrera-4
    ONDU ETA ONDU. Sin parar de mejorar.
    [Aspaldi onetan dabil] bere tramankulua ondu ta onduten [...] gustiz oso ta egikor ipiñi arte. Kk Ab II 133.
    azpisarrera-5
    ONDUXE. "(L, BN, S), à peu près mûr" Lh.
    Gizon bat zelarik onduxea adiñez, / ez gazte ya aboro, zahar ere arras ez. Gy 19.
    azpisarrera-6
    ONTZEKE; ONDUTZAKA. Sin enmendarse.
    Ekandu gaistuetan sarturik dagozanak konfesino baterik ta bestera ondutzaka. Mg CO 75.
    azpisarrera-7
    ONTZEKO ASMO; ONTZEKO GOGO; ONTZEKO GURARI; ONTZEKO PROPOSITO. Propósito de enmienda. v. ondugura, ondunahi. Tr. Documentado sólo en la tradición meridional.
    Artu ontzeko gogo bizia, asmo indartsua, eta konfesatu. CatBurg 36. Zelan konfesino onak eskatuten dabe onduteko gogo barri edo propositu sendoa. Mg CO 83 (102 onduteko asmo; CC 144 ondutzeko proposito). Sarritan egiten diran konfesio gaiztoak ontzeko asmo osoa artu gabez. AA III 508 (509 ontzeko asmo edo propositu). Eta an igaro eban gaba, onduteko asmo senduetan. Ur MarIl 43 (77 onduteko gurari). Artuten ez badituzu onduteko gogo ta asmo senduak. Ib. 31. Artu zituzala onduteko asmuak. Ib. 32. Azterketea, biotzeko-damua, onduteko asmoa. KIkV 94s. (Legaz 39, KIkG 73 ontzeko asmo, Itz Azald 137 onduteko asmo)
    v. tbn. Ontzeko asmo: Mb IArg I 119. Gco II 19 (I 391 ondutzeko). Arr May 27. Ontzeko gogo: Añ CatAN 51. Añ EL2 20 (onduteko). CatBus 30 (onduteko). Itz Azald 151 (onduteko; 145 onduteko gurari).

    ondu

    ondu
    << ondore 0 / 0 opor >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper