Tr. Documentado desde los primeros textos. La forma general es ustel. Hay bustel en Etcheberri de Ziburu, Pouvreau, Gasteluçar y Chourio, pustel en Duhalde y phustel en CantIzp. En DFrec hay 29 ejs. de ustel.
sense-1
I.(Adj.).
azpiadiera-1.1
1.
(gral.; Lar, Añ, Gèze (ü-), Dv, H, VocB);
bustel (Dv, Aizk(L), H);
pustel (H; ph-UrtGram 10→A)
Ref.:
A; Satr VocP ; Asp Leiz (arroltz); Iz Als, Ulz ; Etxba Eib ; Elexp Berg. Podrido. "Carroño, viejo, podrido", "tabido" Lar. "Erdiustela, erdierrea, medio podrido, quemado" Añ (s.v. medio). "Podrido, corrompido" A. Argi gabe, illunbetan, ustel eta kirasturik. Amendux 9.
Edo egizue arbore ona, eta haren fruktua on; edo egizue arbore ustela, eta haren fruktua ustel. "Pourri".LçMt 12, 33 (Or ustel; He gaixto).
Eztezazula permeti / ni naizen elizatik / egotzia nola menbro / bustel <-zt-> bat gorputzetik. EZEliç 64.
Arimako zauri hunetan ere lehenik behar da barreneko odol ustela eta etsaigoaren uhertasuna athera eta garbitu. Ax 336 (V 223).
Eztituzte haragi hillak ta ustelak ukitu nahi. SPPhil 259.
Mispil ustelak abondo. Acto 219.
Zauri ustel bat.MbIArg I 279.
Bere aragi ustel, zapo ta arrakin. CbEg II 193.
Kirats ustel baten gisa musuetatik sartuko zaio. Ib. 148.
Hil bezain sarri ustela. Monho 110.
Au da illen azur ustelai eragitia. CrIc 96.
Bota zue an erdian sagar ustel bat. (110). LE-Ir.
Bakallao ustelez. AA I 571.
Mundu ustel-galdu onen losentxetatik igesegiten dezuela. Ib. 42s.
Nere gorphutz pustela estaltzeko. Dh 118.
Karkaba baten eguan Job, gorputz usteleti teila zati bategaz arrak kenduten zitubala. fBIc III 266.
Aragi ustela edo erdi ustelduba onzat salzen dabeenak. Astar II 166.
Ez da nihor gormantik / hori den bezen handirik, / bere zorro ustelarentzat deus ez du ez sarniorik. Prot 69 (cf. tripustel).
Eritasun gogor zarko ustel eta oinaze portitz illgarri gaitz mueta askotakoakin etortzen diran anitz. IztC 86.
Lotuta zeukaten soka biak ari ustel bat bezala eten zituen. Lard 143.
Presondegi usteletarat. HbEgia 143.
Belhar usaindu edo erdi ustelak. DvLab 119.
Ikusi zuan ollo bat ill-ustela. BvAsL 145.
Makatz ustelik zeiñek osatu leike bada?ABAmaE 460.
Zer berori eta zer perretxiku ustel!Apaol 33.
Zure aragi ustelaren gañera. ItzAzald 109.
( s. XX)Sitsak jandako abe ustelak. AgG 39.
Bere ortz ustelak erakutsiyaz. AlzTxib 84.
Urrunera hedatzen zuen arbi ustel usain bat leher egitekoa. StPierre 28.
Bi agin osorik eta biak ustelak. AnabUsauri 78.
Saiak eta miruak, barriz, okela ustela non, beti igarri. Otx 39.
Adar ustela zuaitzetik mozten dan bezala. IrYKBiz 457n.
Sagar ustelekin bera usteltzeko beldurrez, mundua utzi zuen. ZerbIxtS 101.
Patata ustela. EtxdeJJ 154.
Azalez eder, baña / barrua ustela. NEtxAntz 19.
Han haize ustela zela bide, gure zuziak ilauntzen ziren. MdePr 112.
Larrosa ustelak. Vill(inGandElorri 16).
Ustela ta usain txarrekoa [buztin beltz hau]. OskKurl 161.
Organismu ustel ori badirudi ezin ditekela Jainkoaren lana izan. VillJaink 178.
Zugaitz azaletan eta arte ustelaren zuloan izkutatzen ditute erlauntzak. IbiñVirgil 91.
Belar ustela merke. XaEzinB 114.
Gorputz usatuen xarma ustela bilatzen dugu. "El encanto podrido".LasaPoem 69.
Euli ta eltxo zikiñak [...] gorputz ustel aietatik sortu.AtañoTxanKan 170.
Tomate ustel batekin jo zin buruan. TxGarmBordaB 67.
v. tbn. Mg CC 248. Añ LoraS 157. Michel LPB 343. ChantP 92. Arr May 79. HU Zez 182. JanEd II 146. Lab EEguna 68. Ldi IL 134. Laux BBa 100. Zait Sof 172. JAIraz Bizia 34. Or Aitork 280. Erkiag Arran 138. Arti MaldanB 220. Uzt LEG II 29.
azpiadiera-1.1.1
(V-gip, AN-larr; Ht VocGr 431, Dv, H, VocB <-lo>, A, T-L)
Ref.:
Asp Leiz2 y Elexp Berg (lurrustel). (Tierra) orgánica, rica en humus."Lur ustel, terreau"Dv.
"Lurrústela, el abono que se producía ante la puerta de la casa o se formaba en otra parte"IzArOñ.
"Toda tierra no cultivada nunca, formada en su mayor parte por la descomposición de materias orgánicas"AspLeiz2.
"Tierra que contiene mucho humus, estiércol, etc. Ekarrizu florerotarako lurrustel puxkat"ElexpBerg.
La trad. "terrace" que aparece para luhustel en Ht VocGr, probablemente sea error por "terreau" o similar. Zure gañean lenagokoen ezurrak eta lur ustelak botako dituzte. CbEg II 102.
Zeren lur ustelak, izena duen bezala, baitagoka ustelki hainitz. DvLab 19s.
Lur ustel aberats batzu dire, hamar metretaraino. ZerbMetsiko 211.
Lur ustel ta zoko urak azpijanak. OrPoem 527.
Lurrak bear-bearrezko du "humus" deritzaion lurrustela izatea. ZArg 1958, 101.
Lur-ustelak du egiten lurraren aberastasuna. GatxitegiLaborantza 21.
Lehen uhasteak [...] ereman zituen oro, lur ustel, onkailu, eta onjo.LarreArtzainE 40.
v. tbn. Etchebarne 40.
azpiadiera-1.1.2
Impuro, deshonesto. Hala arima urrindu eta bihotz bustel hek gutitan minzo dira nihorekin [...], non hura eztuten nolazbait erorarasten garbitasunetik. SPPhil 262 (He 264 bihotz uhertu).
Adiskidetasun falsoak azkenean itzulten dira hitz busteletara eta haragizko galdetara. Ib. 302 (He 303 hitz gizen).
Bustel hatsa: irakatsak, / non da hire gorphutza? / Non da amudio likhitzak / hiri erre bihotza? Gç 165.
Nik kreatura bustel eta korronpituak izaren dut ausartzia haiñ errexki errezibitzeko lege emaille soberanoa? Ch IV 1, 4.
Zer aterako dozu guenian atsegin ustel, zantar ta atsitubetati. MgCO 183.
Atsegiñ arin ta ustel batzuk. JJMgBasEsc 90.
Pustel hatsa, irakhatsak, non da hire gorphutza. CantIzp.
(ap. H)Tiro, Sidon ta Sodoma erri gaizto usteletan olako mirariak egin izan balira. IrYKBiz 155n.
Ingurutik erasoka ari zaizkion griña ustelak bere jabe egin oi dira. EtxdeJJ 210.
Emakume ustel bat besterik ez naiz gaurtik. NEtxLBB 26.
azpiadiera-1.1.2.1
Zuzenbagekeriz galdutako erri ustela bertan bera utzi ta basora io. ZaitPlat 31.
azpiadiera-1.1.3
(Usado como insulto).Sucio, inmundo.
Panparroi, judio, ustel, izurde, zorribiztua. AgKr 137.
Eltze, lirdinga, ezjakin, ustel, urde, basati. AgG 310.
Deabruaren ume ustela!LhYol 47.
Uju ein ziran: ustel zerriya, / ator ni nagon tokiâ!TxB I 241.
Dollorkume ustelok!NEtxAntz 28.
Ustela, ez bertzea!GH 1951, 47.
Bakero ustel zikina!LarzIru 64.
"Ardi hori ustela da, cette brebis a la pourriture"H.
azpiadiera-1.1.6
Peña kazkar ustel hek elgarrekin josteta ere ari direla erran zinezake batzutan. JEBer 42.
azpiadiera-1.1.7
Arrokerizko aundi-gurian / kontzientzi ustel bat lotan, / baña norbaitek zirikatzen dau / amesen bidez barnetan. BEnbNereA 236.
azpiadiera-1.2
2.(V-arr-m, AN ap. A; Aq, H (V, G)).Fallido; erróneo, que resulta ser erróneo, falso."Morra, llaman en Navarra cuando la bola no llega a los bolos, ustel (G)"Aq 661.
"3.º [...] Se usa esta palabra en el juego de la raya, cuando una pieza sale de los límites designados; 4.º (V-arr), suspenso en un examen, mal en un negocio. Ustel urten, salir suspenso"A.
Giza ustea, guztia ustel. RG A, 38.
Usteak alde erdia ustel. Ib. A, 24.
Etzen ustel atera orien uste beroa. MbIArg I 294.
Maitanz uts-ustela da arganako zure maitanza. Ib. 105.
Baña uts eta ustel atera zen aren al guzia. MbIArg II 300.
Kanpo ederra / biotz baga / da bitzuentzat / gauz ustela. ZavFabRIEV 1909, 32.
Ez du, bada, inork ere zer uste izan, apaiñgarri ustelakin edertu nai dedala Gipuzkoako artzain leialen ondradutasuna. IztC 227s.
Lurreko ondasun ustelakgatik Jauna uzten. Lard 389.
Ustiak erdiya ustela du ordia. SorBar 108.
Jendiaren esamesak ta gizonen errespetu ustelak oñperaturik. BvAsL 33.
Orretara oi eban Josek ames asko, / baña ustel urteten ziran beretzako. ABAmaE 276.
Ustelak baña urten jakezan / asmo, eretxi ta amesak. Ib. 37.
Nere bihotzak eztio eskerrik, ez lur huntako onthasun iragankorrei, ez handikeria ustelei. JnnSBi 137.
( s. XX)Urte osoan etortzeko zai egon ta itxoegitearen ordain ustela. AnabUsauri 26.
Eta eztakigu, guk ain errez egotzitako [euskeraren] alderdi on oiek ustelak dirala. LdiIL 51s.
Lênengo siñiskeria ustel irten arren. OrEus 58.
Onetan be Marx igarle ustela izan da. EguzkGizAuz 63.
Sozialisten eretxi au ustela ta okerra da. Ib. 98.
Gomazu, ez yarri apuko ustelik. ZaitSof 26.
Erri osoan barna berri ustelak erein ez ditzan itzontzi onek. Ib. 28.
Mesmer-en usteak hain osoro, beren iritziz, ustel agertu berri zituztenok. MdePr 315.
Orra Muñube gezurti bezela arrapatu! Orra, agudo asko, bere jokoa ustel irten!Loidi 141.
Ez nindagon ni uste ustel artan. OrAitork 185.
Erritar xearen usteak ustel agertzen dira geienetan. ZaitPlat 17.
Alperriko saioak. Nai ta naiez ustel atera bear dute. VillJaink 76.
Eta gizonaren joera jator au ezin izan diteke ustela, zerik gabea. Ib. 108.
Bizitza au berez kaxkarra, ustela eta gizona asetzeko ezdeusa izanik. Ib. 118.
Zemaiak ustel urten egian, beingoan aldegin eban andik. ErkiagBatB 16.
Jesukristok agindua ezin diteke ustel gertatu. MAtxGazt 88.
Bien arteko elkarte ura, beraz, indarrik gabea zan; lotura gezurrezkoa. [...] Lengo ezkontza ustela zala agertu ta gauzak bere bidera ekarriak zeuden.NEtxLBB 35.
Urren datozen [liburu] auek Iberiako Artzaia eta Enaresko Maitagarriak eta Uste-miñak Ustel. "Desengaño de celos".BerronKijote 82.
Eta nahiago nuke, mila bider nahiago, uste hori ustel agertuko balitz. MIH 396.
Uste horiek, ordea, gainerako usteen pare, ustela dute erdia.MEIG VI 76.
azpiadiera-1.2.1
(Precedido de gen.). Baiña arrazoibide orren ustela laister nabari da. VillJaink 31.
azpiadiera-1.3
3.
(V, B; Izt 64v, Dv, H, VocB)
Ref.:
A; Etxba Eib; Elexp Berg. . Flojo. "Inútiles perdidos, ustelak" Izt 64v. "Neskato ustela, servante peu résistante à la fatigue" H. "Cobarde" VocB. "Animal empeñado en no trabajar. Se dice también de personas haraganas y flojas" A. "Dejado, perezoso. Alako mutill itxura ederrekua, eta lanian ustela" Etxba Eib. "El que no sabe sufrir o aguantar, el que se da fácilmente por vencido en un trabajo o deporte. Pelotari ona da, baiña ustela" Elexp Berg. Urliak nai luke idi-uztarri bat, bearrerako azkarra, eta gogotsua, eta zuk ematen diozkatzu idi ustel bi. AA II 168.
Ut, etzarie, ezetako be ta, lelo ustelok! Nik etxakiat zetan urteten zarien amandrien gona-artetik, arra beteko uretan itoten zarie-ta. KkAb I 16.
Ez da jeniyoz ustela, / andik onuntza olako markik / etzun egingo bestela. ImazAuspoa 24, 44.
Mutil ustel bat zan, lagunengana kejatzen zana. EgutTo 12-10-1920.
Ustela zala uste zuten ta / zañak dauzka indartsuak. EusJok 63.
Aundiya ustel samarra da ta / utziko diyo lanari. Ib. 62.
Aginka egin zion / txakurrak bezela, / baña Otxoa ez da / ez gizon ustela. EusJok II 169.
Ama Euzkadi daukogulako / motzen azpijan aulduta. / Seme ustelak, barriz, lo dagoz / ezaueria galduta. Enb 35.
Jeixten lagundu eidak beintzat, nekatu nauk eta. --Ustel arraiea! Etxetik Ergoineraño ortxe ekarri diat nik, bat ere ats egin gabe. LekEunD 25.
Bai, yauna. Errez-zale ustel aiek olerki errezak bereala baztertu zituten. LdiIL 110s.
Ganboar ustel oiek, etzuten erria artzeko kemenik, eta billau-odola dutenez, erria erretzea asmatu zuten. NEtxAntz 16.
Ez dakit ba. Andik onera okerrago ibiltzeko ekartzearekin naigabea sortzen zait [...]. --Ez zaitezela ustela izan. JAIrazBizia 56s.
Gizon txepel, ergel eta usteltzat zeukan. Aiurri gutxikoa ta ganorabakoa zalako arbuiagarri egiten zitzaion. EtxdeJJ 41.
Ez ies-egin ez, jende ustel ankapeko aiek. BerronKijote 64.
azpiadiera-1.3.1
(Precedido de gen.). Beti baita gizona bere nagian eta ustelean, Jainkoari eskerrak, itxura jakinik ez duten ametsen mirabe. MEIG I 196.
azpiadiera-1.4
4.
(Dv, H). Falso, hipócrita."Faux"Dv.
"Begira gizon horri, ustel hutsa da, [...] il est tout à fait faux"H.
Nik bere len zintzotzat, zu lako bat neukan, / eta gaur pentsetan dot ustela ete dan. ABAmaE 330.
Behin betikotz erakusteko baizik zoin diren ixtilak eta ustelak, egosiak, barnean dutenaren gordetzaleak. HUZez 109.
Ta i, Adrian gaizo, Euskalerriko apaiz sakel-zabalen ori, izango ezaiz, bada, logale, kristau ustelakin artu-emanak ditukan-artean?AArdi 53.
Eta gaizto ustela, deabrua, arren esanera ateratzen da. InzaAzalp 150.
Debruek aldiz Judas ustela bereturik ifernuan. Ox 74.
"Katolikua" nor dan / nor ustel nor zindo. Enb 208.
Menik eztagioena, nai langille nai ugazaba dala, kistar ustela da. EgzkGizAuz 158.
Etzun uste etxekoak ain zitalak, ain ustelak, ain biotz gogorrak izango lirakenik. EtxdeJJ 73.
An azeri ustel bezela sartu zana, zuen aita Butron izan zan. NEtxAntz 27.
Zuen ohoreaz, hura galdu ondoan, zirezte orhoitzen. Ustel aphainduak, ziek. LarzIru 34.
5.
(V-gip, G-goi, AN-gip)
Ref.:
BährArcGp 400;
ElexpBerg;
GteErd 86. Bochornoso; húmedo."Zelako eugaldi ustela eitten daben gaur. Egonian be izardittu eitten jat galtzarpiak"Elexp Berg. .
Gauez elurra egindako eguraldi ustel batean irtetea erabaki zuten. ArrGB 101.
azpiadiera-1.6
6.Corrupto, indigno. Bixtan duk, gure ofizioan ere izan zuzkek, bertzetan bezala, gizon ustelak. LarzSenper 24.
Isilpeko buruzagi edo gudari ausartari [...], agiriko oportunista ustela eta frankismoaren ondoko sasi-abertzalea nagusitu zaizkio. Txill(inMEIG I 260).
Lekutxo baten eske jende ustel horren artean. MEIG I 260.
azpiadiera-1.7
7."Ustela, muy emocionable (G-to)"Garate Cont RIEV 1934, 60.
sense-2
II.(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.
(Lar, VocBN, H). Corrupción; podredumbre."Podredumbre"Lar.
"Pourriture"VocBN.
"Ustela ez dut maite, je n'aime pas le pourri" H. Erran dut ustelari <ouz->: ene Aita zira, eta harrer: ene Ama, eta ene Arreba zirete. (Iob 17, 14). AR 280 (Dv usteldura, Ker usteltasun).
Okatzen gara arrain [= arraren] ibiltzeaz ustel usaitzuan . (169). LE-Ir.
Atzeman dute gatza herri dohatsuan; / gaizkiaren ustela gazi haren suan. HbEsk 147.
Gure Iainkoa ez du ustelak ioko, ez naimenak, ez alabearrak. OrAitork 158.
Zure eskuak biotz-barrenetik osiña bete ustel atera dit. Ib. 211.
Ustelak jota daude zuen aberastasunak, eta sitsak janda zuen jantzi dotoreak. BiblEIac 5, 2 (Lç usteldu).
azpiadiera-2.1.1
"Partie gâtée d'un fruit"Dv.
azpiadiera-2.2
2.
(V-gip, G-azp-goi; H)
Ref.:
Elexp Berg; Gte Erd 192, 251. Juego, conjunto de jugadas (en juegos de cartas, etc.)."Manche, en terme de jeux: spécialement au jeu de cartes appelé musa. Zenbat usteletarik goaz? en combien de manches jouons-nous? Ustel bat badut, j'ai une manche"H.
"Iru usteletara jokatu izan dou musian"Elexp Berg.
"Launa ustel jarri dira (G-azp)" Gte Erd 251. Bi mus ustelen artetik, badaki eskualdun kantu pollitenaren itzulikatzen. Ox( inBarbPiar I 6).
Bigarren ustela etzuten ain errex pin biurtu, baiña triki ta traku eraman zuten beiñepein Pellotarrak. ZArg 1957, 297.
Gogotik onhartuko zautzun musean ustel baten egitea. Herr 17-11-1960, 2.
Ala ustel bat atera dute Juanixiok eta Pellok. TxGarmBordaB 33.
azpiadiera-2.3
3.Suspenso.Cf. supra(I, 2). Eta ustel atarako eban biarba azterketetan. KkAb I 109.
azpisarrera-1
USTELEAN.
En falso. Talkan zauritu ta andikan sortu- / -zauria, ustelean itxi...OrEus 226.
azpisarrera-2
USTEL EGIN.
Fallar. Sarri askotan goian dagozanak, beti izan oi dira lapurrak, zekenak, zakarrak, jauntxuak eta biurriak. Erriaren senak, ostera, iñoiz uts-emon arren, betiro ez dau ustel-egiten. ErkiagBatB 65.
USTELEZ USTEL(Ir, etc.) empatados. "Ustelez ustel gira, nous sommes manche à manche" H.
azpisarrera-6
USTELIK(Estar, etc.) podrido. Ontzi zarra zarkildua zen; olak ustelik zeduzkan. OrMi 62.
azpisarrera-7
USTEL JO.
Fallar, resultar fallido. Allanderi bere illobaren auziak ustel jo zion. EtxdeJJ 83.
Lenengo saioak ustel jo zion. Ib. 151.
Ik zerbait jakingo unalakoan etorri naun eta orra usteak ustel jo. Ib. 252.
USTEL-URRINDU.
Hacer(se) pestilente. Aurkiturik bidean gorputz ustel-urrindu bat, gizonak tapatu zitue sudurrak . (169). LE-Ir.
Ustel-urrintzeko peligroan egon. (372). Ib.
azpisarrera-10
USTEL-USAIN. Olor a podrido.
Au ustel usaia dago zuen artean! Zetan zaudete beti emen sartuta?AgG 168.
Armiarmak zintzilik / ta ustel usaiak. JanEd II 114.
Anima ikusiko balitzake, ai zer ustel-usaia!MAtxGazt 83.
Gustagarrikoa ematen zuan, baiña barrutik ustel-usaia zerion. NEtxLBB 39.
Ibai guztitan ustel-usaia. MMant 130.
azpisarrera-11
USTEL-USTEL(Forma con reduplicación intens.). Autsa baño ez, / ustel-ustela, / axe dongiak / narabillela. KkAb II 105.