(
gral.; SP,
Urt II 584,
Ht VocGr,
Lar,
Añ,
Gèze,
Dv,
H).
Ref.:
Bon-Ond 69;
A;
Lrq (zü, zure);
Echaide Nav 390s;
Etxba Eib;
Holmer
;
EAEL
146;
Elexp Berg;
Gte Erd 71, 312.
(Pron. de segunda persona del sing., en tratamiento respetuoso).
Vos; usted; tu.
"Tú"
Lar,
Añ.
"Usted [...] en Labort"
Lar.
"(Por) ser vos quien sois, zu zeralako zerana"
Ib.
"Vuesa merced"
Añ.
"Ene phentzerateko urak zureratekoetara bildu dituzu, les eaux qui venaient à ma prairie, vous les avez détournées vers celles qui sont chez vous" Dv. "Galdegiten duzu ene etxetikako mahatsetarik bainan ez duzu eman nahi zuretikakoetarik"
Ib.
"Vos, usted"
A.
Cf. zeu.
Tr.
De uso general. En textos suletinos hay
zü, zük, zütan, pero ante vibrante simple
zure, zuri, etc. Aunque existe consenso entre los gramáticos sobre su carácter originariamente plural, ya desde los primeros textos sólo se documenta
zu con valor singular, si exceptuamos algún ej. de Azkue (
BeinB 40):
Aai, zu, politok, or zaukadaz, nori adarra io daukazunean pozik!. Es oportuno señalar que este autor defendía en sus primeros años (
Gram 70-73) el restablecimiento de un sistema con
hi sing. frente a
zu exclusivamente plural. Sobre los contextos y circunstancias en que se usa este pronombre, frente al familiar
hi, v. 1
hi. En
DFrec hay 965 ejs.
La forma de instrumental más frecuente en textos labortanos y bajo-navarros es
zutaz, que tbn. aparece desde finales del s. XIX en autores guipuzcoanos y alto-navarros (Bv
AsL 400, Inza
Azalp 15, Jaukol
Biozk 46, FIr 186, Tx
B I 122, Or
BM 102, Ir
YKBiz 303, MAtx
Gazt 47, Lab
SuEm 179, Uzt
Sas 137 y Lasa
Poem 104); hay tbn. algún ej. suletino de
zütaz (en
ChantP 298 y Casve
SGrazi 34).
Zutzaz se documenta en textos labortanos antiguos (EZ
Noel 162, Harb 317, Ax 182 (V 123), Hm 73 y Gç 43), en los suletinos (
zützaz), y en guipuzcoanos desde principios del s. XIX (Gco I 397, Bil 37, Xe 328, Sor
Bar 37,
JanEd II 136,
ArgiDL 134, Alz
Ram 49, Munita 19, Etxde
JJ 25, Txill
Let 123, Basarri 51 y Olea 19). Usan
zuzaz Dechepare (219), Oihenart (
Po 11), y autores guipuzcoanos desde mediados del s. XVIII, aunque su frecuencia disminuye en el s. XX, en beneficio sin duda de
zutaz o
zutzaz. Los vizcaínos emplean
zugaz.
En caso inesivo, al Norte lo más usual ez
zure baitan; en menor medida se documentan tbn.
zu baitan y
zutan. Al Sur domina
zugan, aunque tbn. se emplea, con menor frecuencia y sólo desde mediados del s. XIX,
zuregan.
Para el alativo la forma habitual al Sur es
zugana (que tbn. aparece en E 163, O
Po 3 y Dv
LEd 14), y al Norte
zuregana, tbn. usada, aunque con menor frecuencia que
zugana, por autores meridionales. Al contrario que en el caso del inesivo, son poco empleadas
zure bait(h)ara(t) (SP
Imit III 49, 1, Ch III 9, 1 y Ir
YKBiz 7) y
zu bait(h)ara (Lç
Dedic * 5v y Dv
LEd 235). Cf. además algunos ejs. de
zuta-, como
zütara (Ip
Hil 71),
zutarat (Xa
Odol 102) o
zutaraino (Iratz 110).
En caso ablativo, en la tradición septentrional domina
zureganik, aunque tbn. hay
zuganik, con mayor frecuencia en textos suletinos (Arg
DevB 97, Gç 160, Bp I 135, Mst III 5, 6, Egiat 200, Etch 406, Dv
LEd 253,
ChantP 152, Zby
RIEV 1908, 287 y
UNLilia 12). Al Sur
zugandik es la más frecuente, si bien en el s. XX tbn. se documenta
zuregandik. Hay además
zutarik en Jnn
SBi 3, Ox 145, Iratz 82 y Larz
Iru 120, y
zure bait(h)arik en EZ
Noel 143, Mih 54 y Dv
LEd 138.
Para el uso anafórico o no anafórico de
zure, v. s.v.
zeure.
Garadela zure gomendatu.
PaterN
7.
Mundu orok eztu egin zuk bezanbat [Ieinko] hargatik, / orogatik bano oboro hark ere daidi zugatik.
E 107.
Zure Maiestatea zerbitzatzen dugula, zu dignitate eta handirasun horretan ezarri zaituen Iaunaren zerbitzatzera haizu garenzat.
Lç Ins F, 8rs.
Ni onerean joateko / kausea oi ta zara zu.
Lazarraga 1146r.
Etorri gura dau zure eske.
Ib. 1151r.
Iauna da zugaz, benditea zara zu andra gustien artean.
Bet 5.
Zuri agradatzen zaizkizun guziak.
Ber Trat 75r.
Zu baitharik sorthu da / munduaren ibarra.
EZ Noel 68.
Zeren zutan, Iauna, esperanza bait nuen.
Harb 329.
Zu izan zara, eta izanen zara, euskaldunen ohorea.
Ax 5 (V 2).
Edo zuk diñozu guzurra edo bai erlojuak.
Mic 12r.
'Il est temps que vous commenciez à me traiter comme vôtre'.
Ordua da / zuretan has ziteen / ene hartzen.
Or
Po
6.
Ene den baño zureago den obraren presentatzera.
Gç 27.
Zuri gaude oihüz Evaren haur herratiak.
Bp I 150.
Aurra, zerade zu kristauba?
OA 10.
Zurekin beti gerran baño / obe dot zu baga bakea.
Acto 269s.
Zutazko mezprezio guziak mansoki paira detzatzuntzat.
"Proprium contemptum".
Ch III 13, 3.
Züganik bere argia ükheiten dianak.
Mst III 5, 6.
Ez da zuretzat zerurik.
Mb IArg I 71.
Zu, ene seme [...], gaizki ibilli zera.
Cb Eg III 388.
Ene baitan aurkhi dadin profezien eta mirakuilluen dohain zure baitan datzana.
Lg I 317.
Zu, Seme gizon egina, segituko zaitut ene buruzagia bezala.
Brtc 88.
Jakin baneu lenengoti barberu txar bat baño etziniala, ez nintzan jaunka zugaz egongo.
Mg PAb 44.
Baldin zu, kristaua, bekatu larriren baten eroria bazaude.
AA III 289.
Oi Jesus, bihotzez ezti eta aphalgura, egizu arren nere bihotza zurearen iduriko.
Dh 109.
Oh, ze obeto egin dabeen areek, zuk baino!
fB Olg 162.
Zurekilako unionea.
CatLuz 39.
Titiro, zuri deika / zeuden iturriak.
It Fab 179.
Zuzaz non-nai kontu izango det.
Lard 35.
Badakit lur saltzeko zuretan inguru.
Hb Esk 208.
Zuganako bere leialtasunak erakarri zion gajoari eriotza.
Arr GB 31.
Nok erregutu daike zugaitik?
AB AmaE 440.
Zü zelütik igorririk mündiaren argitzera zure erakaspenez eta etsenpliez.
Arb Igand 104.
Senargeia da zarra, / zu zara gaztea.
Azc PB 138.
Zu, barkatu.
Iraola 46.
Zu lango gixonik eztago ludi guztijan.
Kk Ab I 9.
Ba dira Gipuzkoan mutil-saillak [...] eraso bear luketenean ekin gabe gelditzen diranak. Zu ta zureak, Lizarraga.
Or SCruz 67.
Zugana gatoz mesede billa.
Enb 78.
Zertako othe duten gaztelarrek hunarateko lerra hoinbertze, zoazi zu.
JE Ber 36.
Ur gañean zuregana yoateko agindu zaidazu.
Ir YKBiz 214.
Ez dakit zergatik utzi nazun zurekikoak aurretiagotik adierazi gabe.
TAg Uzt 245.
Badirudi eguzkia zutzaz errukituta gorde egin dala.
Munita 19.
Ekarri nai dot Amerikatik / zuretzako ondasuna.
BEnb NereA 180.
Zutarik urrun.
Larz Iru 120.
Zu, gaztetxo, izan zaite beti garbi.
MAtx Gazt 24.
Zer itxaropen izan neike nik zuregandik gauza gatxetan?
Etxba Ibilt 485.
Zurekin bat, urtu nadi.
NEtx LBB 341.
Ate apal batetarik da zutarako sarrera, / leio bakarra begira daukazula sorkaldera.
Xa Odol 102.
Ez al zen bidezkoa zu ere zure morroi-lagunaz errukitzea, ni zutaz errukitu nintzen bezala?
IBk Mt 18, 33 ((SalabBN,
Samper
zutaz;)
(Lç,
He,
TB,
Dv,
Ip,
Ur,
Echn,
Ol,
Or,
IBe
hitaz,)
(Hual
yitaz,)
(Ur (V),
Arriand,
Ker
eutaz)).
Zuri, esate baterako, atsegin ahal zaizkizu honako mutiko honen lainezak?
MEIG IX 109.
azpiadiera-1.1
(L, BN ap. A
; Dv).
"Bere buruari zu erraiten duenak ez du holakorik egiten, celui qui se respecte lui-même ne fait pas de pareille chose"
Dv.
"Bere buruari zu erraten dio, il s'estime lui-même; et ironiquement, il se donne l'air d'un personnage"
Ib.
"Horrek bere buruari zu erraten dio (L, BN)"
A.
Jende xeheaz, populuaz baino are egiago da hau buruzagiez; herrietako auzapez, axuant, boz-biltzale, beren buruei zu errailez.
HU Zez 194.
Ango inauterietan andre orditua zirudien Tarentok, bere buruari zu esaten etzekitenentzat urteko arorik txarrena baitzan.
Zait Plat 14.
azpiadiera-1.2
(Con alargamiento enfático (irónico) de la vocal).
A, bai orixe! eleuke ondo bakaldunak zuu lango jaun altsu ta attorren seme yaio bat ikusteko, bera zeuugana ezpa letor!
Otx 141.