jaitsi.
Tr.
Documentado en todas las épocas y dialectos. En los dialectos bajo-navarro y labortano jautsi es la forma general, con pocas excepciones: jaitsi es el único ej. de Dechepare; Leiçarraga, además del más frecuente jautsi, tiene un ej. de jaitsi (cf. tbn. el imperativo haitsa), mientras que en Oihenart hay ieuts en los proverbios y las formas fuertes ezpadaitsa en éstos y badaitso en las poesías. Hay tbn. jeutsi en Tartas (Arima 12, junto a jautsi (Onsa 144) y jeusi (Onsa 178)), en la traducción de A. Rodriguez (99) y en Salaberry (Mt 27, 42). Salvo errata, hay sendos ejs. de iautzi en Axular (175 (V 118)) y Etcheberri de Ziburu (Eliç 217). Jautsi parece tbn. la forma más frecuente en los autores alto-navarros (jautzi <iauci, yauci> en EtxDot 79) y en baztaneses como Echenique, aunque los textos recojan tbn. otras variantes: jaitzi en OracAr (206) y en Beriain (Doc 110r; más frec. que jautsi (Doc 85v)), jautxi y jaitxi en F. Elizalde, jatxi (Munarriz, 1753 (FLV 1989, 117)), txautxi (LarraSerm), xautxi (en una trad. del evangelio de Mateo), txeiste- (OrorbSerm), jetxi (Goñerri, 1758 y Larrainzar, 1905 (FLV 1988, 276)), txaiste- (Ibero, s. XIX), yeusi (Larrainzar, 1905 (FLV 1988, 276)). Hay ejs. de jausi, jautsi, jeutsi y yautzi en textos alto-navarros septentrionales y baztaneses (FamInst 847, BOEans 1370), y de xaitxi en un catecismo del s. XIX de Huarte-Araquil (ib. 605). En aezcoano, salacenco y roncalés hay sautsi (CatAria sausi), sauntsi y xatxi respectivamente. En Mendiburu hay jaitsi (IArg I 319) y jatsi.
La clasificación de las variantes es más complicada en los textos occidentales, en los que cada autor puede emplear varias formas (sobre todo formas con o sin palatalización). En general, las variantes en ja(i)- (ja(i)tsi, ja(i)txi, ja(i)tzi) son las más frecuentes en vizcaíno (hay, por lo demás jetsi en Erkiaga (tbn. jatsi) y jetxi en F. Bilbao (IpuiB 17; tbn. jatzi)). Lazarraga emplea jatsi. En los guipuzcoanos las formas en je(i)- parecen ligeramente más frecuentes que las de ja(i)-; hay ejs. de varias formas en algunos autores (p. ej., Guerrico (I 391, II 79) y Aguirre de Asteasu (I 438, III 475) emplean jatxi y jetxi; para la clasificación exhaustiva de las variantes, v. infra). Hay tbn. jautxi en Ochoa de Arín (46) junto con jaitxi. La variante suletina es jaitsi (jaitxi en UNLilia (19), jeitsi en UskLiB (86)). En DFrec hay 63 ejs. de jaitsi, 12 de jetxi, 9 de jeitsi, 7 de jaitxi, 4 de jetsi y 3 de jeitxi y jetzi, todos ellos meridionales; hay además 2 de jautsi.
Las formas del sustantivo verbal son también dispares en los textos occidentales (en los orientales hay jauste- en alto-navarro y labortano y jaiste- en suletino). En vizcaíno ja(i)ste- y ja(i)xte- son las más frecuentes (hay tbn. jatsite- en Uriarte (BulAl 30) y Arrese Beitia (AmaE 373); jatzite- en Uriarte (MarIl 21) y Otxolua (171), y jetxite- en Arrese Beitia (AmaE 394) y Bilbao (IpuiB 17)). Para las variantes guipuzcoanas v. infra. Las únicas formas fuertes que documentamos son las ya citadas haitsa de Leiçarraga y badaitso y ezpadaitsa de Oihenart.
1.
(S; Gèze, Dv (BN, S), H (L, BN)), jautsi (AN, L, B, BN; Volt 74, SP, Urt I 364, Ht VocGr 302, Lar, Añ (AN), Izt, Dv, H (G, L, BN); y- Lecl, Arch VocGr 212),
jeitsi
(AN-gip, BN; H (L, BN)),
jatsi
(V, G, AN, S; Lcc <jasçi>, Lar, Añ (V, G), Gèze, Dv (G); H (V, G)),
jetsi
(G-azp, AN-gip-larr; Izt; H (V, G)),
jeutsi
(BN; H (L, BN, S); y- VocBN),
jaitxi
(G-nav),
jautxi
,
jeitxi
(AN-ulz),
jatxi
(V-gip, G-azp-goi-nav; Lar, Añ, Dv),
jetxi
(V-gip, G; VP 48r, Dv (s.v. jatxi); H (V, G)),
jaitzi
(V-gip; Dv (jaizte (V) s.v. jatxi)),
jatzi
(V-gip; UrduñBerb 394, Izt (y-), Dv (V)),
sautsi
(Ae),
sauntsi
(Sal),
xauntsi
(Sal),
xautsi
(AN-egüés-olza),
xautxi
,
xaitsi
(AN-olza),
xatsi
(R),
xatxi
(R),
xatzi
(R),
txautxi
,
txeitsi
,
deutsi
(BN-baig),
deuxi
(BN-mix),
jauzi
(AN-larr). Ref.: Bon-Ond 157; A (jaitsi, jatsi, jauts, jautsi, jeitsi, jeutsi, sauntsi, sautsi, xatsi); A Aezk 298; A Apend (iauzi, xauntsi); EI 384; ContR 512, 534; SM EiTec2 131; Satr VocP (ieutsi); Iz Ulz (yáutsi), Als (ta), To (jetxi), ArOñ (jaátzi), IzG (etorri), R 295 y 313; Etxba Eib (jatxi); Echaide Nav 277; Izeta BHizt (yautsi); Elexp Berg (jatxi); Gte Erd 177, 261.
(Intrans.). Bajar, descender. "Descender <decen->" Lcc. "Baxa de ahí, jatxi adi, haitsa [sic] adi ortik" Lar (cf. H: "Haitsa hadi serait donc un pléonasme vicieux"). "Jautsizko, qui est fait, composé de ce qui est descendu. Zein zuretarik da arrau hori? Menditik jautsizkotik" Dv. "Al bajar se dice xatxi" Mdg 154. "Fil fil fil jaistan da papera leiotik lurreraino (R-vid)" A (s.v. fil fil fil). "Xaix bazínte bortaréino, / gur neitézu lúrriareino (R-is)" ContR 512. "Xátxi náz, ígan náz (R-is)" Ib. 514. "Etorri beera, jaátx! bajad abajo (G-azp). Beiai esaten zaie soroan ari diranean" Iz IzG. "Yáutsi dé" Iz Ulz. "Jaitxi in ber dau emeti sagarrak artzeko" Iz Als (s.v. ta). "Jaátzi, jaástia, bajarse. Jaitzi, bajar. Jaátziko zan, se bajaría" Iz ArOñ. "Átzo xátzi gindézun gainbárna, ayer bajamos de arriba abajo" Iz R 295. "Xatx adi apal, baja abajo" Ib. 313. "Illunabarrian jatxi dira Arratetik" Etxba Eib. "Jatxi arbolatik ume!" Elexp Berg. Azkue deduce haitsi del ejemplo haitsa lehiatuki de Leiçarraga (v. infra) que copia de SP; el propio Azkue lo da como forma fuerte s.v. jatsi; tbn. gautsi, citando la gramática de Urte, pero es evidente que en éste se trata de una errata.
Zerutika iaitsi zedin harzaz amoraturik.
E 127.
Spiritu Saindua Apostoluén gainera iaitsi izan zen eguna.
Lç
Decl
ã 4v.
Erran ziezon, "Zakeo, haitsa lehiatuki" [...] Orduan haur iauts zedin lehiatuki.
Lç Lc 19, 5 (Dv jauts zaite, IBk jaitsi zaitez
).
Gradu andian jarririk nago, / ene egitafedea. / Oi orain ez letorket ondo / arereanik jastea.
Lazarraga A24, 1196v.
Jatsi zan infernuetara, irugarren egunean erresuzitadu eban.
Bet 6 (Ub 105, UskLiB 14, CatS 14 jaitsi; Lç Ins B 2r iautsi; Cb CatV 11, CatBus 8, KIkV 12 jatsi; CatBurg 5 jatxi; KIkG 20, ArgiDL 61 jetxi; CatAe 6 sautsi; CatAria 452 sausi; CatSal 7 sauntsi; CatR 7, Mdg 160 xatxi
).
Iesu-Kristo gure Iauna iautsiko dela munduaren azken finean zerutik maiestate handiarekin.
Mat 62s.
Gurutzetik iauts zedilla / baldin Jongoiko bazen.
EZ Noel 97.
Goregi igan dadina ahalgegabeki, behera ieuts daite ahalgeizuneki.
O Pr 202.
Buru ederreko adatsa / laxurik baderatza, / badaitso gerrirano, / urh' izpiz aberatsa.
O Po 38.
[Angeruak] ikhaiten dira eta iautsten bata bertzearen ondoan, pausutik pausura.
SP Phil 21 (He 20 gora eta behera dabiltza
).
Ifernu ebetatik zeinetara jautxi ze Kristo?
El 39 (6 jausi, 39 jaitxi
).
Elias karrozan igan zen zeruetara, eta Faraon karrozan jetxi zen infernuetara.
(Goñi, 1758).
ASJU
1993, 304 (en al misma pág. jeisteko
).
Txeisteko leku alto edo goiti artatik.
OrorbSerm 93.
Zerutik jautsi eta gizon egin baita.
Mih 52.
Espiritü Saintia / jaits zite nitar.
Xarlem 829.
Obe da infernura jestea batere komulgatu gabe komunio gaizki egiñakin baño.
Mg CC 209.
Eskallera malleetati jasteko oratu egijozu alboko aga esku ordeko oni.
Mg PAb 118 (180 jaazten; 161 jetsi en boca de un guipuzcoano; 158 jautsi en boca de un bajo-navarro).
Nai badezu igo goregi, / jetsi bearko dezu beregi.
VMg 8 (31 jeste-
).
Dantzia, arimak inpernura jasteko bidia da.
fB Olg 188 (
Ic III 309 jatsi
).
Dagona tellatuan eztaila xautxi.
"
Non descendat"
.
EvAN
Mt 24, 27 (Echn yautsi
).
Jaisten da salto batez / bere kamelutik.
It Fab 239.
Egurra jatxiko dek gure bizkarrera, / ez bagiaitzik botatzen ilta ibaiera.
Ib. 254s (72 jatxitze-
).
Plaza inguruko lagun-artetara beñere jatxi bagekoa.
Izt C 248.
Errekatxo bat sortegialdetik jatxitzen dana.
Ib. 111 (4 jeste-
).
Baimen onekin Jacob Egiptora jatxi zan.
Lard 60 (460 jatsi, 77 jaiste-, 463 jatsitze-
).
Zure miserikordia eta amodioa jauts beitez nere gainera.
Dv LEd 151 (Cb Eg II 81 betor nere gañera
).
Aurpeigie bera txaisten zen odola izardiereki nasirik.
(Ibero, s. XIX).
FLV
1988, 149.
Pisuban jarririk alde batetik Andre Joxeparen urtiak eta itxusitasuna, ta bestetik ogei milla duruak txanponetan, balantza diruben alde jeisten da.
Sor Gabon 55 (
AKaik 112 jetxi, 111 jeiste-
).
Josenganik gurutzetik jautsia izan zelarik.
Legaz 65 (4 yautsi
).
[Kanta au] zeruko argiz Joxe-Mariri / uste det jetxi zaiola.
AB AmaE 140 (382 jatsi
).
Ohean izanagatik ezta loik jausten nere begietarat.
Jnn SBi 80.
Oi! Gure arbasoak, / ez, othoi, ez beira / zein goratik garen gu / jautsiak behera.
Zby RIEV
1909, 397 (lo recoge tbn. Or Eus 200).
Baratxe-baratxe zimenduetaraino jausten.
Arb Igand 46.
Iatzi gaitezan Auñemenditik bera.
Ag AL 126.
(s. XX)
Ezti eztia mendiari behera jausten ari delarik gaua.
JE Bur 32.
Larunbatetan jaisten naiz Zabaletara.
Ag G 6 (
Kr 91 jatsi
).
Mutill orren eresiak poz ematen dute, intza bezela jetxiten dira animaren erdi erdian...
Ib. 211 (204 jeiste-, 81 jetxitze-
).
Ordokia zabal eta aberats jausten da Rhin delako ur handiari buruz.
StPierre 26.
Kristo zerutik jetxi zanetik / oneraño bitartian.
EusJok II 156.
Espiritu Santua usoaren antzean bere gañera jetxi zitzaiolako zerutik.
Inza Azalp 60 (85 jeiste-, 42 jeixte-
).
Ezkurño batek, har gabetarik, / jauzian jautsiz, xuxen xuxena, / sistatu zion sudur gizena.
Ox 117.
Yetxi adi, edo eratxiko aut!
Or Mi 57 (42 yeiste-;
Eus 199 jatsi, 130 jetsi, 78 jeiste-;
BM 44 ietsi; SCruz 57 jetxi;
Aitork 10 ietxi, 186 ieiste-
).
Bearrik iguzkia jausten ari zela.
FIr 147.
Uri-erauntsi izigarriak / erori dire mendian, / urak burrustan jautsi baitire / arrabots gaitzen erdian.
Etcham 122.
Oro lokhartu zirenean, Laminak jausten ziren su-phizkiari beheiti.
Barb Leg 26.
Sutan irakitten daragoioela lapikuan gorantz eta berantz igo ta jatzi ibiltten jataz-eta.
Otx 12.
Jendetza ugaria jatsi da bultzitik.
TAg Uzt 5 (212 jetsi, 44 jaiste-
).
Egia esan ez nekikan jeixtekoa intzanik.
Etxde JJ 126 (117 jatxi, 44 jaiste-, 74 jeiste-, 127 jeixte-
).
Bidasoa da sortzen mendebal aldean / Espainia duela bereizten jaustean.
Zerb Azk 48.
Bazketarat jausteko irian ardi bat galdu zuten.
JEtchep 54.
Esnezaleren bat edo beste ausartu zan bere astoarekin kalera jextera.
Ugalde Iltz 21 (33 jetxi
).
Eskillaretan beera jatsi.
Erkiag BatB 143 (
Arran 171 jetsi
).
Beren baitara jetxi gabe, beren burua ezagutzeke joaten dira mundutik.
Vill Jaink 143.
Hein hortarat jausten lagundu dutenek, berritz altxatzen lagunduko ahal dute!
Larz Iru 112.
Alaba gazteak josten ikastera jeisten ziran Plaentxira.
NEtx LBB 22 (348 jetxi, Antz 121 jeiste-
).
Zer atsegina gure bihotzetan / jautsi ginelarikan Los Angelesetan.
Xa Odol 230.
Kalera jetxi ziraden / baserriari utzita.
Uzt Sas 120 (
in
Noiz 30 jetxitze-
).
Gelditu giñan ostegunean jeisteko Tolosara.
JAzpiroz 184.
Jatxi zagozen palkotik eta etorri nere aurrera!
Gerrika 195.
Jausten ahal zela alkitik predikari mutua.
Larre ArtzainE 158.
Mana zerutik noiz jaitsiko.
MEIG VIII 99 (I 130 jatxi
).
Mana zerutik noiz jaitsiko.
MEIG IX 106.
v. tbn.
Bp II 28. Mst III 55, 5. Ip Hil 189. Xikito 6. Mde Pr 133.
Iaitsi: Bp I 40. FPrS 5.
Jatsi: Cap 11. Zubia 138. Arz 18. Acto 308. Oe 63. DurPl 55. Añ LoraS 64. JJMg BasEsc 35. Astar II 74. AstLas 40. Itz Azald 35. Altuna 48. Enb 67. Laux BBa 54. Balad 204. Eguzk GizAuz 188. Mde Pr 120. Arti MaldanB 210. Gand Elorri 193. Osk Kurl 177. Onaind in Gazt MusIx 210. Etxabu Kontu 25. Onaind STeresa 40. FEtxeb 87.
Yatsi: Ur CatArrig 68. GMant Goi 68. Kk Ab II 162.
Jaitxi: Bv AsL 74. Lh Yol 3. And AUzta 87. Zendoia 51. Jatxi: Cap 6. Lar Cor 286. Cb Eg II 167. Echve Imit 372. Echag 199. JanEd I 133. Bil 59. Arr GB 42. Apaol 23. Iraola 18. Urruz Zer 45. A Ardi 64. Ill Pill 14. Noe 75. Lh Yol 45. Lek EunD 21. Yanzi 130. And AUzta 93. Auspoa 39, 36. Jatzi: VJ 8. Ur MarIl 60. Echta Jos 15. ForuAB 131. Kk Ab I 10. Bilbao IpuiB 126. Iatzi: Azc PB 36. A BeinB 55. Yatzi: Zav Fab RIEV 1907, 94. CatLlo 24. Kk Ab II 41.
Jetsi: Iraz 4. Ub 133. Balad 103. Ietsi: Ibiñ Virgil 54.
Jeitxi: Bv AsL 188. Berron Kijote 105. Zendoia 223.
Jetxi: Echag 264. Aran SIgn 75. Xe 369. PE 105. Zab Gabon 93. Bv AsL 98. Arr May 72. Apaol 24. AzpPr 66. Ag Serm 133. Moc Damu 25. Goñi 32. Urruz Zer 14. A Ardi 112. Ill Testim 29. Jaukol Biozk 99. Tx B I 222. Alz Burr 15. Lek EunD 41. SMitx Aranz 51. JAIraz Bizia 21. Munita 6. SM Zirik 108. Anab Aprika 57. MAtx Gazt 88. Salav 32. Balad 101. Lab SuEm 187. Lasa Poem 70. BAyerbe 81.
Ietxi: Zait Plat 84. Ibiñ Virgil 87. Yetxi: Ldi BB 162. Ir YKBiz 218. Zait Sof 150.
Jautsi:
Ezcurra 6. CredoZan 5. Gç 38. ES 161. He Gudu 134. Monho 142. Añ CatAN 9. LE Ong 109r. Dh 203. CatLuz 7. MarIl 16. Jaur 178. Etcheberry 282. Laph 61. Balad 262. Lap 48 (V 26). HU Aurp 110. CatJauf 83. Iratz 76. Lf Murtuts 5. Mde HaurB 24. Ardoy SFran 243. Etchebarne 71. Iautsi: Harb 5. Ax 134 (V 88). Hm 108. Arg DevB 137. Ch III 42, 2. Brtc 269. JesBih 417. Yautsi: He Gudu 101. Lg I 364. CatB 17. TB Mt 14, 29. Gy 56. Hb Esk 61. LuzSerm 274. Elzb PAd 44. Elsb Fram 125. CatUlz 19. Zub 18. Izeta DirG 123. Xautsi:
Eusk 1931, 338 (R, xastan). Sauntsi: ZMoso 53.
v. tbn. (sust. vbal. en textos guipuzcoanos): Jaiste-: Lar SAgust 10. Gco I 418. Iraola 37. Jaxte-: Echve Imit 372. Arr GB 20. A Ardi 64. Jaixte-: Lh Yol 24. Jeiste-: AA III 314. Bv AsL 169. Urruz Urz 57. Apaol 24. Jaukol Biozk 40. Ir YKBiz 150. EA OlBe 39. Munita 65. Anab Aprika 51. AZink 53. Jeixte-: Sor Bar 33. Lh Yol 13. KIkG 20. SMitx Aranz 205. JAIraz Bizia 127. And AUzta 79. Berron Kijote 218. PMuj in MEIG I 94. MMant 139. Ieiste-: Ibiñ Virgil 74. Jexte-: Arr May 156. A Ardi 137. ArgiDL 70. SMitx Aranz 121. JAIraz Bizia 70. Gazt MusIx 169. MAtx Gazt 39. JAzpiroz 114. Jeste-: MendaroTx 44. Albeniz 31. Yeixte-: Ir YKBiz 246. Zait Sof 195. Yexte-: Ir YKBiz 74. Ldi IL 42. Jaitxitze-: OA 45. Jatxitze-: Cb Eg II 158. AA I 497. Zab Gabon 61. Ill Testim 15. Lh Yol 33. Etxba Ibilt 459. Jetxitze-: Echve Dev 122. Aran SIgn 20. Basarri 147. Jautxitze-: OA 16.
"Falta en la mujer, ilberaren falta, ez jaistea" Lar.
Bajar, caer (el telón).
Burtina jeisten da poliki-poliki.
Sor AKaik 137.
Jeisten da burtina.
Ill Pill 22 (
Ram 138 jetxi, 137 jexten
).
Ezkuta-zapia jeisten da.
Alz Txib 108.
Antzoiala azkar jetxi bedi.
NEtx Antz 29.
Teloia jatsirik, aurreneko erdia akabatzen da.
Arti Tobera 276.
(Aux. trans., con el lugar por donde se baja como complemento).
"Mendia behera jaustea, descendre la montagne" Dv.
Mailak tarrapatan beheraino jautsi gabe.
JE Ber 66.
Eskilara hori jatsi eta igo egin behar.
Arti Ipuin 80.
Atea edegiteko armailla batzuk jatsi bear izan zituan Damas ortulauak.
Erkiag BatB 46.
"Lumero cuatro" ikusten da an, / jetxi eskallerak bera.
Uzt Sas 224.
Eliz Nagusi eder artan sartzeko, mailladi bat jeitxi bear da.
Tene (
in
Etxabu Kontu 183
).
Baña aspaldi auetan ez dizkik malkor auek igo ta jetxi.
Ataño
TxanKan
249.
Gero, ni bezelako kopet illun dotore batentzat ezkondu eta maillan bat jextea...
JAIraz
Bizi1
23.
Bajar (el nivel del agua).
"Avadarse, bajarse las aguas hasta poderse vadear, urak ibaian jaistea" Lar.
Uholdeko urak jausten hasi zirenean han ilkhi baitzen barkhatik.
ES 386 (388 jautsten
).
Joan itxasertzera ikusten zeinbat jatzi zan ura.
Echta Jos 35.
Eun kana zabal bai itxasoa goien dagonean, eta askoz geiago jexten danean.
JAIraz Bizia 11.
Bajar de precio, perder valor.
"Descendre de prix. Bihia iautsi da, le grain a baissé de prix" H.
Alderdi aietan urrearen balioa erdira jatsi zan.
Lard 546.
Ia Bolsa igo edo jatxi egin dan.
Iraola 116.
Sei sosetarat jautsia izan duk, goititzeko haatik laster hamabietaraino.
JE Ber 119.
Geiagoko barik be gauza orren balioa jatsi egiten da.
Eguzk GizAuz 54.
Irakur daiteke nola 1970-1972 bitartean lur jotzeraino jatsia zen kobrearen prezioa.
MEIG VIII 37.
Rebajarse.
Pekatutik libratu eta Jaungoikoarekin adiskidetzeagatik humillatu, jatxi eta beeratu zan.
Gco I 181.
(Ref. al peso).
Sei arrua ta erdi banitzan, / orain jetxi naiz bostera.
Ud 20.
Gero, larogei ta zortzira jetxi nintzan.
Insausti 225.
Rebajarse.
Pekatutik libratu eta Jaungoikoarekin adiskidetzeagatik humillatu, jatxi eta beeratu zan.
Gco I 181.
(Ref. al peso).
Sei arrua ta erdi banitzan, / orain jetxi naiz bostera.
Ud 20.
Gero, larogei ta zortzira jetxi nintzan.
Insausti 225.
"Au fig. Se décourager, se rebuter. Gogoa osoki iautsi zaio" H.
Decaer.
Leengo abots eder ura pixka bat jeitxita, baiña leengo lepotik burua.
Zendoia 235.
2.
+ jautsi (AN-ulz ap. Iz Ulz),
jatsi,
jetsi,
jatxi
(V-gip ap. Etxba Eib),
jetxi,
jautxi,
jatzi,
jetzi,
txautxi.
(Trans.). Bajar. "Jatxirazu argixa irakorri deiran" Etxba Eib. "Yautsi zazu liburúe" Iz Ulz.
Tr. Documentado al Sur desde Lazarraga; al Norte, donde es menos frecuente, sólo lo hallamos a partir de mediados del s. XIX.
Nafarroarik / jatsi <jasi> ze bidi gararrik.
Lazarraga A28, 1202r.
Bularraren azpira edo aurra injendratzen dan lekura eskua jautxitzeaz kofesatzen degu Aita Eternoaren Semea gizon egin zala.
OA 16.
[Izare santuan] bildu zuten zure gorputz santua Josefek jatxi zuenean gurutzetik.
CatBurg 47.
Txautxitzen zue Moisesek ilargia, zeukalarikan korona eder bat bezala.
LarraSerm
60.
Jainkoak jatsi deusku / bakia zerutik.
Ulib (
in
FrantzesB II 35
).
Irurak jatxi dute / lurrera belauna.
Echag 153.
Haren gorphutz adoragarria handik jautsi zutenean.
Jaur 156.
Nork gurutzetik jatsi zintzakean, eta Zure Ama biotzekoari besoetara eraman.
Lard 460 (182 jatxi).
Merxikak abanzatu direnean egostetik, yautsiko duzu noizetik noizera pherza.
ECocin 49.
Iñaxi, jatxi zazu goiko aga orretatik lukainka on bat.
Zab Gabon 44.
Nork uste zuen au dala Jaunak / Zerutik jetxi duena.
AB AmaE 139 (382 jatsi).
Mikaelak jatxi zituan begiak.
Apaol 33.
Astotik jatzi ebenean, joan zan arin-arinka Juana Marigana.
Echta Jos 16.
Beorrek badaki autua akabatzian nola kurtiña aundi bat jatxitzen duten.
Iraola 49.
Handik erregebidez itzainek jausten baitakote ardien ilea.
JE Bur 198.
Txanoa garrondoruntz jetsiaz.
Ag G 156 (74 jetxi; Kr 181 jatsi).
Atzeko atian guziyak karraxika ari diran bitartian jetxi bezate zapia.
Alz Bern 80.
Nik ez det iñor bera jetxi nai, / al dan guziya gora iyo.
Tx B I 98.
Galbariorat iragan ziren, beraz, gorphutzen jausteko.
Zerb IxtS 90.
Beherakoan Piarresek egindako gaztak jatxi oi zitun.
Etxde JJ 11s.
Oñak arbolan beera jetxi zituan lurreraño "zubia" egiñik.
Anab Poli 92.
Maletak jeisteko-zai nengoala.
Anab Aprika 42.
Arbolaren adarretik jatsi nuen lurrera [gorputz urkatua]
.
Arti Tobera 279.
Jatsi orduan eskopetea tirorik bota gabe ta aurrera joaten zan.
Osk Kurl 94.
Gerrikoa azkatu ta lurrera jatsi zituan prakak.
Ib. 199.
Mamer! Jatsi egizu ogi-kopau bat mutil onentzat.
Erkiag BatB 121.
Il zanean, bide prankoan arrastaka jetxi eta ar-zulo batean sartu.
JAzpiroz 26.
Tubo aiek [...] kablean indar-etxera jeisten ere jardun nintzan.
AZink 49.
Han jostatzen ari ziren mutikoei saski bat jaisten zien sokatik zintzilik.
MIH 131.
v. tbn. Lar SermAzc 45. EZBB II 7 (BN-baig). Jatsi: Gand Elorri 215. Jatxi: Añ CatAN 81. Jatzi: Laux BBa 110. Otx 117. Jautsi: Dv Gen 24, 46. Jeitxi: Zendoia 205. Jetxi: Urruz Zer 45. Inza Azalp 71. And AUzta 38. NEtx LBB 148. BBarand 21.
"Batir bandera, rendirse, bandera jaistea
"
Lar.
Bajar (los impuestos).
Ezpalira nunbrian hurak izan nausi, / gure zerga handiak zitükian jaitsi.
Etch 592.
Varear.
Gaztañak jatzi artian / arbola puntatik / makilla luze bategaz.
DurPl 70.
Arbolara igo gabe jetxiko ditu gaztañak, aga luze orrekin.
Urruz Zer 135.
Zerbait ondo eldua obe. Onena, berriz, edo eskuz edo agarekin jetxia.
Munita 40.
Rebajar.
Zigor ori cadena perpetua jatxi eutsenian.
Gerrika 92.
Rebajar (a una persona).
Ordena oietara / ez nazu jatxiko.
EusJok II 30.
Luziperren mallaraño jetxi zizkin bizkaitarrak.
Ataño
TxanKan
213.
Tomar (una idea, etc.).
Paul gurenak egin zuen gure arteko, egokitasun au, ta Pitagora-zaleengandik ietxi bide zuen Platonek.
Zait Plat 126.
Itzok Senekagandik ieixten ditu Axular-ek.
Ib. 33.
Teokritugandik ietxi bait du olerkariak poemaren mamia.
Ibiñ
Virgil
45.
Unai-kanta au osorik ietzi omen zun Bergilik Teokriten idilietatik.
Ib. 51.
3.
jautsi (
Ht VocGr 391, Dv; H; y- Lecl),
jausi (
A, que cita a Dv).
"Obéir. Jautsi zaio, il lui a obéi"
Ht VocGr.
"6. obéir, se soumettre, iautsi da aitari, il s'est soumis à son père. 7. condescendre, tomber d'accord. Bertzeren abisura iaustea, errotzea
"
H.
"Condescender"
A.
Bertzeen erranera jautsi zen.
Ch (ap. Dv).
Baduzu manatzeko burupea; eta neretzat daukat itsu-itsura jausteko zuzena.
"Obéir"
.
Birjin
71.
Populu horri egun jausten bazaizkio, amor ematen badiozu eta bere galdea onhesten [...] bethiko izanen da zure zerbitzuan.
Dv 3 Reg 12, 7 (Ker erri onen serbitzari egiñik, BiblE zeure herriaren zerbitzari egiten bazara
).
(Part. en función de adj.).
Obediente.
Sentimendu bizarro horiez, et-egiteko molde jautsi ta pairatsu hortaz, ber-onekotzat baliatzen zen Birjinia Jainkoak ber-onez ematen zioen eritasunaz.
Birjin 319.
4.
jautsi.
Caer.
"Tomber, chuter, soit au phys[ique] soit au mor[al]"
Lh.
Odol adoragarri hortarik xorta bat yautsterat utz zazu ene arimaren gainerat.
(Interpr?).
Brtc 28 (v. tbn. jausterat para el mismo ej. en MarIl 55 y Arb Igand 201).
Jautsi da, jautsi da Babilonia handia!
Dv LEd 217 (seguramente por influencia de Cb Eg II 120 jausi).
Karlos Handiak nahi zituen gure zedarriak hautsi! / Harroka gaitzak, haritz-ondoak zitzaizkon gainerat jautsi.
Ox 29.
Hire gaitza eztuk net gaitza, hire auzoaren beharrira ezpadaitsa.
"
Qu'il ne vient pas aux oreiles"
.
O Pr 61.
5.
Descender, venir, provenir.
Etorkiz zare jausten puruenetarik, / Frantzian diren etxe zaharrenetarik.
Lg (
in
Iraultza 121
).
Lg in Iraultza 121.
Mundu hunen hastapenetik / gure egunetaraino / Kain infamearenganik / ez da jautsi Pinet baino / munstro itsusiagorik.
'Descendu'
.
Monho 64.
Nola Maria beitzen Dabit erregiaren arrazatik jaisten.
Ip Hil 64.
6.
"
Jetsi (G-to), echar"
A.
7.
"
Jatxixa (adj.), decaído, humillado. Arrezkero, oso jatxixa dabill a zan arrua
"
Etxba Eib.
JAISTEKE.
Sin bajar.
Uria, bere nagusiaren beste morroiekin, erregeren atondoan etzan zan, berera [etxera] yeixteke.
Ol 2 Sam 11, 9.
JAITS AHALA,
JAUTS-AHALA
(L-ain ap. A; Dv, H (-i); ieutsiala BN-baig ap. Satr VocP). (Llover, etc.) torrencialmente, a mares. "Autant qu'il en peut descendre, à torrents" Dv. "Uria erortzen da jauts-ahala (L-ain), la lluvia cae a torrentes" A (s.v. jauts). "Ieutsiala, torrencialmente. Se dice de la lluvia" Satr VocP. Cf. NEtx LBB 19: Arreoaren erakustea gurditik jetxi-ala?
Azkenean uria erortzen da jauts ahala.
Prop 1880b, 378.
Uria jauts ahala ari zelarik ere, hanxet, kanpoan.
HU Zez 132.
Egun hetan uria jauts-ahala ari, urak gaindituak dire.
Arb Igand 102.
Noiz eta ere arratsalde erdirat, jeutsahala abiatzen baitzauku euria.
Eskual 3-1-1908 (ap. DRA
).
Berhala zelia belztü zen / ebia jaits ahala lürra ikhara zen.
Xikito 6.
Euria jauts ahala, ithaxurak hegatsetarik zurrustan erortzen.
JE Bur 76.
Elurra jauts ala ari da.
TP EuskOl
1931, 90.
Elurraren ondotik euria zuten, jauts-ahala.
Ardoy SFran 232.
v. tbn.
Prop 1892, 262.
(Fig.).
Salda, oilaki eta tomate [...]; hiru arno mota, jauts-ahala.
Lf Murtuts 26.
JAITSIAN.
a)
(Estar, etc.) caído, inclinado.
[Astoak] burua dauka ia / lurrera jetxian.
Noe 71.
b)
(Junto a igoan
).
Bajando.
Kilometroak amar bai noski / igoan eta jetxian.
AZink 156.
JAITSI ERAGIN.
Hacer bajar. v. jaitsarazi.
Khexa zaitezte eta iautseragin zazue hunat ene Aita.
Urt Gen 45, 13.
JAITSI-IGO.
a)
(Adv.).
Subiendo y bajando.
Ekusi zuen eskaler onetan jatsi igan zebiltzala gure Jangoikoaren aingeruak.
Mb OtGai III 308.
b)
(Sust.).
Bajada y subida.
Eraman zuten ainbat jetxi-igo / egin zuan maldan bera.
Ataño
TxanKan
274.
Zure oiñen laguntzaz egin bearko zendun mendi-bide aldapatsu aietako jetxi-igoak.
AZink 14.
Bearrezko gauzen jetxi-igoa ere [tren] arek egiten zuan.
AZink 132.
JAITSI-IGOERA.
Bajada y subida.
Jetxi-igoera kanposantu-bueltak, eta errian goitik barrena, zortzi bat kilometro.
Albeniz 39s.
JAITSI-IGOTZE.
"Aestus maris, [...] itsasoaren jautsigátea" Urt I 364.
JAITSI-JASO.
Levantamiento y bajada (de un objeto).
Esan dan lez, ez jaken erreza izan [zubiaren alderdi bat] ardatzetan sartzea. Makiña bat jatsi-jaso egin bear izan zituen, nai zan tokian ikusi aurretik.
Etxabu Kontu 196.
JAITSI-LEKU.
Pista de aterrizaje.
Ontzia, poliki-poliki beeraka... jetxi-lekua billatu ta txirristaka ibilli zan gelditu arte.
Anab Aprika 102.
JAITS-ORDU.
"Jauts-ordu, l'heure, le temps où il faut descendre" Dv.