hezur.
Tr. La forma azur es propia de la tradición vizcaína. Hezur , con aspiración, se documenta en autores septentrionales no suletinos (hay ambas formas en Tartas, ezur en Oihenart y hezur en Sauguis y Eguiateguy (225)). Con todo, hay algunos ejs. aislados de ezur al Norte, en autores que emplean gralmte. hezur, como Duhalde (167) o Zubiri (47). El único ej. documentado en Etchamendi es tbn. sin aspiración (58). En DFrec hay 72 ejs. de hezur .
Etim. Probablemente de una base común *enazur o *anezur ; v. FHV 119.
Onom.: Garcia Ezurra. (1200) Arzam 238.
1. (L, BN, S; Volt 102, SP, Urt I 208, Ht VocGr 324, VocBN, Arch VocGr , Dv, H; ezur G, AN, L, BN, S, R; Lcc, Lar, Aq 529, VP 23v, Añ (G, AN), Gèze, H, VocB), azur (V, G-azp; Mic, Lar; Añ y Dv (V); H (V, G)), enzur (R; Dv (R)), izur (AN-gip, R-is). Ref.: A (ezur, azur, enzur); VocPir 199; Bon-Ond 139; Lrq (ezur); Iz R 290 y 309, UrrAnz (azur); EAEL 293; Elexp Berg (azur); ZestErret. La forma escrita enzur podría tratarse también de ẽzur , con e nasalizada.
Hueso. "Espinilla, ezurra oñekoa" Lcc. "Concertar huesos, ezurrak konzertadu" Ib. "Álgebra en la cirugía, arte de concertar huesos, ezurren, azurren zuzenbidea" Lar. "Azurrek txikitu, amenaza de duro castigo" (V-ger) Ort Voc. "Ezurrek mami biurtu arte joko aut! (AN-larr), asarre gorrian aurrari esana" Inza NaEsZarr 409.
Tr. De uso gral.
Ezen spirituak haragirik ez hezurrik eztu. Lc 24, 39 (He, TB, Dv hezur ). Orduan ene ezur humillatuak / egongo dirade konsolatuak. Miserere 333. Azur andiak una andia. RS 524. Burdin garroteaz hezur xehatzeraño kolpea. EZ Man I 107. Hezurrez eta haragiz gu bezala egiñak. EZ Noel 130. Haginak hezurrez ditu. Saug 56. Emak horari ezurra eta emazteari gezurra. O Pr 500. Ikharatzen tu ene zaiñak eta ene hezurrak. Tt Onsa 44. Hezurrak idortu zaizkidala. 47. Osatu xataz neure azur ausiak. Acto 296. Ikharak iharrosten tu ene hezurrak. Ch III 14, 1 (SP hezur, Mst ezür ). Urratzen diozka aragi-ezurrak. Mb IArg I 255 (cf. HEZUR-HARAGI). Zure ezürrek beitie / karraska eginen. Xarlem 1017. Ezur autxi edo atrea. (323). LE-Ir. Ikara jabiltaz azurrak [...]; ill biot. Mg PAb 78. Azur asko eukazan lokaturik. EL1 213. Ezteutsazu azur osorik isten eta eztozula murmuradu gura dinozu? Astar II 88. Azalak azurrai oratuta. fB Ic III 179. Zankoak dira arintzen / eta ezurrak biguntzen. Echag 119. Azotez zeaerazo zuen, ezurrak agertzeraño. Lard 538. Ezurrak autsi arte ez aut nik lagako. Bil 170. Haltzak eztü bihotzik, / Ez gaztanberak ezürrik. ChantP 212. Ezurrak zaizkit gogortu, / belarriak ere gortu. Xe 243 (v. tbn. Urruz Urz 56, NEtx LBB 121 ezurrak gogortu ).
(s. XX) Gizon bat [...] begitarte on hezur larriko batekin. JE Bur 147. Ezurrak agertu arterañoko jokaldia eman-azi zien. Inza Azalp 30. Hezur xuxentzen bazakien, geroztikako edozein Daunatuk baino hobeki. Barb Sup 171. Ollasko-ezurrak. Muj PAm 48. Amaika ezur autsi konpondutakua. Tx B 161. Batek gizen guti duela errateko: ezurra garai da or . FIr 159. Hezurrak agerian, dena larru. Zub 25. Ill-obi oiek kanpotik eder ematen dute, barnean ordea il-ezur ta loikeriz beteak daude. Ir YKBiz 402. Adarrez edo ezurrez egindako azagai-mutur. JMB ELG 35. Ezur-karraskaren miña. Or Eus 309. Burua bere lekuan dauke [baserritarrak] ta orrei azurraz koipetsu egiterik eztago. Eguzk GizAuz 120. Guztiak ago bete azurraz itxi ditu. Ib. 132 (v. tbn. Echta Jos 236 agoa bete azurregaz ). Or ikusten dezu gizon talde bat, esan genezake, aritz zoragarri orren ezur gañean bezela. (Interpr?). Munita 36. Ezur besterik etzan gorputz zurbil ura. Etxde AlosT 54. Etzait ezurrik giltzetatik askatu. Or QA 173. Onen urbil naizela balekite, ezurrak dar-dar egingo lizkieke. Etxde JJ 188. Zigorkada on batzukaz azurrak berotu. Bilbao IpuiB 226. Zure egina nauzu muina ta hezurra. Xa Odol 342. Azurrak lurpetik artu, / gizonenak be agiñak asko / antxe zirean agertu. FEtxeb 110. Ezur zorrotzak kalte aundia egiten dio txakurrari. Ostolaiz 34. Apez xahar hilen hezurrak ere ereman zituzten hortik. Larre ArtzainE 200. Hezurrik hezur [...] landua. " Forjada vértebra a vértebra" . MEIG IX 120 (en colab. con NEtx). Quevedoren tankerako zain eta hezurra besterik ez zuen prosalaria. MEIG II 107.
Zuraje-hezurretan jakintsu eta aditu ziren [olagizonak] . " Entramados de vigas" . MEIG IX 132 (en colab. con NEtx).
(G, AN-egüés-ilzarb, Ae; Dv), azur (V-gip), izur (AN-gip). Ref.: A (izur); VocPir 346; Bon-Ond 141; EAEL 413; Elexp Berg (azur). Espina (del pescado). "Arrain hezur, arête de poisson" Dv. "Arrai izur zorrotz bat, zerra bezela, buztanean duana [...], ese pez tiene en la cola una espina afilada" A s.v. baztanga.
Bixigu baten ezurrian txirristatu ta erori. Sor Gabon 25. Arraiak ezurra du larrosak arantza. Urruz Urz 51. Hezur edo alezta zerbeitek trabatzen duenean zintzurra. Jnn SBi 189.
2. (G-azp, Ae ap. VocPir 544 ; Lcc, SP, Lar).
"Noyau" SP. " Gereziaren hezurra, noyau de cerise" Ib. "Cuesco, hueso de fruta, ezurra, marria " Lar.
Armendolondoa bere hezurretik sortzen den bezala. SP Phil 315. Arbola guztiak [...] nai azurretikoak nai landaratik sorturikoak. Ezale 1897, 340b. Azur da guzti yan dau kerixia. A BGuzur 119. Mertxikaren lorearen ederra! / barrenean du ezurra gogorra. (L). A EY IV 89 (cf. infra en otra versión: hexur ). [Keriza] azur da guzti iruntzi. Bilbao IpuiB 113. [Datillaren] ezurrak. Anab Aprika 24. Ondo ondutako gerezia artu, ezurrak kendu, ontzi batean utzi. Ostolaiz 47.
3. Concha (de ostra).
Flakoak direla ostria hezurrak, adarrak eta belhar zathiak bezala [...] utzten diotela bere burua eramaitera fortunaren uhinek nahi duten aldera. SP Phil 130 (cf. 129 ostria azal).
4. (S ap. A ; Dv).
"Partie dure de certaines plantes herbaceés; côte, grosse nervure de certaines feuilles, comme celle du tabac, de la blette, etc." Dv. "Rastrojos de argoma, tronchos de berza que quedan en tierra después de la siega" A.
5. azur (V ap. A). "Pelvis, hueso pelvis" A. "Amaren azurrean batiatu dabe umea (Vc), han bautizado al niño en el seno de la madre" Ib. Cf. HEZUR BERRI.
ALBOKO HEZUR (Pl.). "Costillas, saietsak, saietsezurrak, alboko ezurrak" Lar.
HANKA-HEZUR, AZTAL-HEZUR, BERNA-HEZUR, BEKAIN-HEZUR, BELAUN-HEZUR, BIZKAR-HEZUR, BURU-HEZUR (...). v. hanka, aztal, bernezur, bekain, belaun, bizkar, burezur...
AULKI-HEZUR. Armazón (de una silla).
Alki-ezurra, bai, baiña alkiak ipurdirik ez. Or Eus 61n.
BEGI-HEZUR. "Begi-ezurra bezain maite izan: maite-minez maite izan, zoroki maitatu (BN)" Zait Sof II 149.
ERROSARIOKO HEZUR. "Columna vertebral. Sin. bizkar-azurra. Eskillaretan jausi eta errosarixoko azurra ausi jako" Etxba Eib.
HEXUR.
a) (S ap. Lrq (e-); SP, Deen II 137 <hiziura>). (Forma palatalizada, gralmte. con valor expresivo). Todos los autores citados emplean tbn. la forma (h)ezur, algunos de ellos en contextos similares. "Petit os [...], osselet" SP.
Bildots hexur bat barnaxko gelditurik trebeska. Gy 71. Indi-oiluaren hexurrak. ECocin 16. Aratxe hexurrak. Ib. 16. Oilasko hexur bat zintzurrean gelditurik. Elzb PAd 60 (63 en contextos similar hezur ). [Adami] sahetsetik zion hexur bat ebaki. Zby RIEV 1908, 206. Zintzurrean zitzaion hexur bat kokatu. Ib. 767. Lohilakaten makilak hautsi hexurren xuxentzen! Barb Sup 146. Exurrak Pernandoren aldera jarri zituen eta mamiak berera. Muj PAm 49. Xerri-xango hexur bat. JE Med 67. Azpiyan exur batzuek azaldu dira... kondarrak, apurrak, utsa. Alz Burr 42. Axuriaren exur-bereiztera. Or Eus 288. Beso hil bat luzatzen du bortz exurrak zabaldurik. Iratz 36. Iretzat mami goxoa eta pobrearentzat exurra? SMitx Aranz 71. Hexur saindu hori [Santa Grazi herriko patroinaren erlika] . Lf ( in Casve Grazi 16 ).
v. tbn. Balad 242.
(SP, Lar, H). "Arête des poissons [...]. Arrain hexurrak" SP. "Acanthobola, instrumento de cirujanos para sacar las espinas de la garganta, exurrak ateratzeko lanabes bat" Lar. "Xarboak mami bezanbat hexur badu" H.
Makallauaren hexurrak. ECocin 19. Arrain hexur mehe xorrotx bat. JE Med 67.
b) (Sal, R (+ ẽxur) ap. VocPir 544; Lar, H; etxur Lcq A). "Cuesquillo, exurra, marritxoa" Lar. "Gerezi-etxurra [sic] [...] huesecillo de cereza" Lcq 29. "Noyau de fruit: Mirtxikaren lorearen ederra, barnean du hexurra gogorra. [...]. Dans ce sens on emploie le diminutif hexurra et de même au précédent quand il ne s'agit pas d'os de gros poissons" H.
Gerezi hexurrak. ECocin 52. Merxika hexurrezko ratafia. Ib. 52. Merxikaren floriaren ederra! / barnian dizü exürra gogorra. ChantP 392. Tuaxa baten hexurra. JE Med 67.
HEXUR BERRI. v. HEZUR BERRI.
HEXUR-JOKO. "Astragalismus, [...] hexur jokoa, hexurkako jokoa" Urt II 508. "Osselet, jeu d'osselets: hexur-iokoa; Syn. andrexketa" H.
HEXUR XURI. Marfil.
Urre, zilhar, perla, diamant, / elefant hexur xuriak. 170. Lephoko botoina zilharrezkoa zuen eta beheraxago paparoan zuena hexur xurizkoa. Elzb PAd 6.
HEZUR-HARAGI (Indet. o pl.). Carne y hueso.
Duendeak ez du nik dudan gisako ezur-aragirik. Mb IArg I 292. Ni naiz ezur-aragi, Alostorreko jauna! Etxde AlosT 46. Ezur-aragitan barrena dardaraldi batek astindu zion. Etxde JJ 241. Ordurako nun ote dituk nere ezur-aragiok? NEtx Antz 102. Lo zegoen, bere ezur-aragiak atsedenari ematen. NEtx LBB 186.
HEZUR-HARAGIZKO. De carne y hueso.
Hezur-haragizko gizakien artean. MIH 337. (v. tbn. 347) Hezur-haragizko kristau jatorrena. MEIG I 191.
HEZUR-HAUSTE (Lar, Dv). a) "Catasta, especie de potro para atormentar, azuraustea" Lar.
b) "Tortura, (G, AN) ezur auste, (V) azur auste" Añ.

HEZUR-AZAL v. HEZUR ETA AZAL.
HEZUR-BELTZ.
a) "Hezur beltza, se dit d'un homme vigoureux: begira horri, hezur-beltza ditik: gard à lui, il est redoutable par sa force" H.
b) (G-azp; azur-baltz V-m-gip; azur-belz StJayme AnA 2s). "Terme de mépris usité en Pays Basque Esp. visant les "Non-Basques" StJayme AnA. "Azur-baltza, término despectivo, sinónimo de belarri-motz. Hiru azur-baltzekin burrukan ein najuan" Elexp Berg. "Erdaldunei eransten zitzaien mespretxuzko deikera, despektiboa" ZestErret.
Erdalerriti etorri direan langille [...] birauzale azur-baltz edo motzaillak. Ezale 1897, 287a. Jagon egik ire odola, eure asabaen odola duana, Bizkaia-en aldez ta azurbaltzen kaltez erijoteko. AG 624.
HEZUR BERRI.
a) (AN, L, BN, R; azur barri V-m), HEXUR BERRI (Sal). Ref.: A; ZestErret. "Exur berri badin emazteki korrek (Sal), esa mujer está embarazada" A. "Azur barrietan dago (V-m), está preñada. Azur barriak asi dira (V-m), haber concebido" Ib. "Ezur berriak (AN, L, BN, R), nuevos huesos" Ib. (probablemente en este sdo.). "Hezur-berriya ba omen dezue, e?" ZestErret. Cf. hezurberritu, HEZUR EDUKI.
Gañera exurberrik aurrera xamartuk dauzkadala iruditzen zait. JAIraz Bizia 112. Exur berrik dauzkat. Laixter amona izango zera. Ib. 119. Galdera egokia ez da, baña bai al dute exur berriren esperantzik-edo? TxGarm BordaB 169.
b) " Hezur-berri, haur jaio berria" ZestErret .
HEZUR-BURU. Cabeza o extremo del hueso.
Eskatzen balizu ere zere ezur-buruak urratu arte guzian aren serbitzuko lanak egitea, egin bear zenituke. Mb IArg I 319.
HEZUR-DULZE. "Azur dulze, coxis (V-m)" Garate Cont RIEV 1934, 56.
HEZUR EDUKI. Estar embarazada de. Cf. HEZUR BERRI.
Nire ama, neu sabelean azur nenduala, sein-miñak artu eban eta an erditu nindun. "Preñada de mí" . Or Tormes 7 (es posible que nenduala esté por nendukala, aunque tampoco se puede descartar que se trate del aux. trans. bipersonak, i.e., de hezur izan).
HEZUR-ERLIKIA. Reliquia (de hueso).
Hezur erlika [...] baliosak. Ardoy SFran 270.
HEZUR ETA HARAGIZKO. De carne y hueso. v. HEZUR-HARAGIZKO, HEZUR ETA MAMIZKO.
Ni naiz ezur da aragizkua, ez plumazkua. Sor AKaik 124. Hezur eta haragizko zaldiez gira mintzo. JE Bur 199n. Ezur t'aragizkoak [...] gu bezelaxe. Berron Kijote 193.
HEZUR ETA AZAL, HEZUR-AZAL.
a) Hueso y piel (refiriéndose al estado de delgadez extrema). v. HEZUR ETA LARRU.
Idi [...] azurra ta azala baño eztaukeenak. Mg PAb 112. Eztaukat neure gorputzian azur eta azala baño. Astar II 139. Ezainak, zazkel, erropazar, traskil, ikatza baño baltzagoak, azurra ta azala baño ezeukenak. Echta Jos 15.
( Hezur (eta) azal huts ).
Me zurbilla, ezur eta azal utsez dirudi egiña. EA OlBe 95. [Zalditxarra] ezur-azal utsa izandakoa. Berron Kijote 36 (cf. HEZUR-HUTS).
AZAL ETA HEZUR, AZALA ETA HEZURRA.
Piel y huesos solamente.
Ikusirik erlijiotsu aiek azala ta ezurra besterik ez; zer janik ez. Bv AsL 194. Oso erkindurik, azala ta azurra baño ezeukala. Echta Jos 107. Gizon argal bat, azala ta azurra bakarrik agiri jakozen. SM Zirik 88.
(No referido a la delgadez).
Aren tartean legun dagoke / neka dan ezur-azala. "Huesos y músculos fatigados" . Or Eus 358.
b) (Pred.). " Hezur ta azal geldittu/eon, asko argaldu; oso argal gelditu, egon. Oaintxe hezur ta azal hao, neska! " ZestErret.
Ezur ta azal gelditzeko bidean zijoan. Etxde JJ 27. Egunean eguneango izerdi likin onek, azur eta azal biurturik utziko nau. Erkiag BatB 198. Azur eta azal, eta negarra begietan. Alzola Atalak 67.
( hezur eta azal huts ).
Gosez naiabilk [...] azur eta azal huts. Eguzk GizAuz 103.
HEZUR ETA LARRU.
a) (Estar, etc.) en los huesos, muy delgado. "Hezur eta larru egina da, il n'a que les os et la peau" Dv. "Hezur eta larru gelditu da (BN-arb)" Gte Erd 152.
Mehe, zimeill, eta egiña xoil hezur eta larru. Gy 48. Hezur eta larru eginak, gorputza piru bilakatua. StPierre 22. Hezur eta larru goseak egina. Ox 94. Hezur ta larru doala kantuz eta eske. Iratz 189. Han zien orai bixtan --gaixua hexur eta larru-- ezpainak mehe, begi ondoak sarthurik, hitskara. Othoizlari 1957, 138. Larru xuri-xuri batekin, erhiak hezur eta larru. JEtchep 84. Beithartia eroria du, begi-ondoak ubel, hezur ta larru bilhakatua. Etcheb Zeruari 89 (ap. DRA ). Jarria zen dena hezur eta larru. Etchebarne 145.
( Hexur eta larru ).
Begithartea desegina, burua dilindan, hexur eta larru. Laph 58. Zaldi bat erosi zioten hexur eta larru. Ib. 140. Ezkondu ziranean gizon bikaña zan; orduan exur ta larru besterik etzan. Ataño TxanKan 156.
( Larru eta hezur ).
--Zeiñen argal dagoen [...]. --Auek ere, larru ta ezur daude. Ibiñ Virgil 40.
b) Hueso y piel.
Otso batek etzuen / ezur eta larru baizik. Arch Fab 81.
"Narru ta azurretan geldittu, quedarse en los huesos. Narru ta azurretaan geldittu da gizajua, iru illabeteko gaixuakin" Etxba Eib.
HEZUR ETA MAMI.
a) Carne y hueso.
Iruntziko ditue azur ta mamiñak. Zav Fab RIEV 1907, 538.
b) En carne y hueso, en su totalidad (el cuerpo).
Ezur eta mami zeatu zituzten. Lard 321. Onezkero ninduen azur ta mamiñ jan. AB AmaE 260. Ixpilluaren aurrian ezur eta mamiñ / zure gorputz liraña apaintzen alegiñ. MendaroTx 287.
Iainkoak artua bezala nengonan ezur ta mami, kirio ta muin, txingurritu antzeko irakin legun batekin. Or QA 196.
(Fig.).
Ez du, bestetik, inongo aldaretarako irudirik pintatu nahi. Campion [...], Urkixo, Txomin Agirre, hezur eta mami dakartza gure aurrera. [....] ez dio maitasunak [...] luma kamustu, nori bere nortasuna igertzeko eta nortasun berezi hori gero gureganatzeko. MEIG III 86.
c) (Ser) uña y carne.
Allande ta Mattin hezur ta mami ziran. Etxde JJ 133.
HEZUR ETA MAMIZKO. De carne y hueso. v. HEZUR ETA HARAGIZKO.
Zu, ordea, ezur eta mamizkoa zaitugu. MAtx Gazt 52. Zu eta ni ez al gaituzu ezur eta mamizkoak? Lab SuEm 196. Beartsuak izan arren, personak dituk, ezur ta mamizkoak. Ataño TxanKan 242. Horien biziak ez dio batere zorrik hezur eta mamizkoen biziari. MIH 271.
Mami ta ezurrezko lagun bizi ura. Vill Jaink 131.
HEZUR-EZPAL.
Ni ezur-ezpal zarra besterik ez naiz. 'Vieil ossement' . Or Mi 143.
HEZUR-GELA. "Carnero, osera, (V) azurtegia, tokia, (G) ezurtegia, azurgelea" Añ.
HEZUR-GILTZA. "Ezur-giltz, articulación, artejo" BeraLzM.
Orregatik datoz olako korde-galtze, ezur-giltzen askatze ta abar. Or QA 170. Bularretik, hezur-giltzetatik edo sabelpetik. Mde Pr 331. Eta min egin zidan buruan ukharaiko hezurgiltzaz. Osk Kurl 87.
Zura, indar elkartuen hezur-giltza da. " Armazón" . MEIG IX 132 (en colab. con NEtx). Mukuluen hezurgiltzetan kokatuak. " Osamenta" . Ib. 127 (en colab. con NEtx).
Nudillo.
Ezur-giltzekin kupel utsa jota bezelatsu. Anab Usauri 107.
HEZUR-GUN. v. HEZUR-MUIN.
HEZUR IHAR, HEZUR IHARTU, HEZUR IDOR, HEZUR LEGORTU.
a) Hueso seco, desprovisto de carne.
[Orak] hezur idorra gozoki erabiltzen du ahoan. Ax 510 (V 329). Sainduen hezur ihartuek. Hm 210. Ezur igartuak, adi zazue Jangoikoak diona. (Ez 37, 4). Mb IArg I 359 (Lap 390 (V 177), BiblE hezur ihartu; Dv hezur ihar, Ol ezur igar, Ker azur igar ). Amaren ezur legortuak / [...] bear baño len lurperatuak. AB AmaE 283. Ezur igarrak, entzun Jaunaren itza [...] ta biztuko zerate. Inza Azalp 110. Ezur leor elkortuaz beterik agiri zan zelai batera. Ib. 109s. Mortuan dizdiraz / lehoi akabatuaren / hezur igar eta goria. Azurm HitzB 55.
b) Hueso con poca carne (de persona delgada).
Ekaitza gañean izan bear degu, ta nere ezur igartuak etxeratzera nua. Alz Ram 32.
HEZUR HIL. "Azur illak (V-m), huesos secos que se desprenden del cuerpo" A.
HEZUR-IPINLE (H (V, G) + azur- ), HEZUR-IPINTZAILE. "Rebouteur, renouveur, rabilleur" H. v. HEZUR-ZUZENTZAILE.
Andrakume azur imintzalla, [...] azur lokatu ta destokitubak zuzenduten dakijezanak. Mg PAb 52.
HEZUR-IRIN. Harina de huesos.
Ezur-iriña ere oso bizigarri ona da, batez ere [ganadu] gazteentzat. Oñatibia Baserria 74.
HEZUR-JAKINDE. "Osteología, azur-jakinde" Lar.
HEZUR-JOKETA. Choque, golpe de huesos.
Buru-bekoki aren azur-joketak atara yuen otsa! Bilbao IpuiB 271.
HEZUR-KONPONTZAILE. "Azur konpontzallia, cirujano de huesos" Etxba Eib. v. HEZUR-IPINLE.
Bialdu eben, egaztada batian, [...] azur-konpontzalliaren billa. SM Zirik 83.
HEZUR-KROSKO. Cráneo.
Barberek, buruko zaurietan, lehenik haragia aldaratzen dute eta hezur kroskoa agertzen. Ax 336 (V 223).
HEZUR-LOKARRI (-kh- Dv A). "Cartilage" Dv.
HEZUR-MAMI.
a) (Lar (+ azur-mami), Hb). Médula, tuétano. "Caña de vaca, cañada, munakia, ezur, azur mamia" Lar. "Moelle des os" Hb. v. HEZUR-MUIN.
b) Carne y hueso. v. HEZUR ETA MAMI. Cf. HEZUR-MAMITAN, HEZUR-MAMIZ.
Har, uli, xixaria [...] / hezur mami guziak dituzte axkide. Hb Esk 235. Zein ezur-mamirentzat opa ez diteke / olako musu goxoz egin dan maindire? Or Eus 104. Auxe zizun Piarresek bere adiskide begikoa [...] gorputz bateko ezur-mamien iduri. Etxde JJ 147 (cf. HEZUR ETA MAMI (c) ). Nork eztu somatu [...] goitik berako astindua ezur-mamitan? Vill Jaink 109. Gure bereztasuna ez da europartasunaren hezur-mamiei usain eta kolore berexi antzekoa ematen dien larmintz mehea baizik. MIH 88.
( Mami-hezur ).
[Jaungoikoak egin zitun] kristauen mami-ezurrak. Tx B 180.
HEZUR-MAMITAN. En carne y hueso.
Gizon ospetsuak ezur-mamitan ikustea. Ldi IL 22.
HEZUR-MAMIZ. En carne y hueso.
Besteiroz beste, ezur-mamiz ezagutzen nuenik, Aldaxoro tolosarra. Ldi IL 22.
HEZUR-MAMIZKO. De carne y hueso. v. HEZUR ETA MAMIZKO, HEZUR-HARAGIZKO.
Ez ete gizaseme guztiok azur-mamizkoak? Erkiag Arran 100.
HEZUR-MAZUR (Pl.). "Ezur-maxurrak, pedacillos de carne y huesecillos de cerdo y otras reses muertas para guisarlas y comer luego (G)" Aq 681 A. "Azur-mazurrak (V), los restos de una comida" A.
"Azur-mazurrak (V), huesos y un poco de carne" A.
HEZUR-MIN. Dolor de huesos. v. HEZURRETAKO MIN.
Ezur-miña dagi oraingo otzaldi galgarri onek. TAg Uzt 131.
HEZUR-MOLDAZALE. "Curandero, -a, cirujano sin estudio" VocB. v. HEZUR-ZUZENTZAILE.
HEZUR-MUIN (-uiñ B ap. A; VocB), HEZUR-GUN (ezurrun R ap. A). "Tuétano" A. v. HEZUR-MAMI.
Hemen ezur-muinetaraino ikharatzen. Dh 167. Fedea, bere amaren esnearekin edan izan du. Haren odolean da, eta hezur fuinetan. Lap 27 (V 15). [Tigreak] lazta bat sartzen diotela hezur-munetan. Barb Sup 182. Lurra iraultzen ginduan gizonkiro, ezur-muiñak igartu arteo. Or Mi 94. Bait genekien sorterrizale zela hezur muinetaraino. Mde Pr 294. Ezagutzen baitzun ezur-gunaraño bere anaia. Etxde JJ 120. Griñaren garra euren ezur-muiñetan piztu-ala. Ibiñ Virgil 99. Negu-mineko hotzikara hezur-muinetan nabaitzen. MIH 318. Erdiets dezakegulako ustea hezur-muinetaraino sartua dugu. Ib. 393.
v. tbn. MEIG VIII 105.
HEZUR NAGUSIKO MIN. "Ezur nausiko miñe du alperrak (AN-ulz), lanerako gogorik-eza, orra aren ezur-miña" Inza NaEsZarr 1034.
HEZUR-HOBI (azurrobi Lar Dv A, Sb-Urq). "Carnero de muertos, ezurtegi, azurrobia" Lar. "Echarlo al carnero, olvidarlo, azurrobira bota, au esaten da, aztutzen, ahanzten geranean gauzaren batez" Ib. "Azurrobira bota, jetter aux oublis, aux oubliettes" Dv A, quien le da el sentido de "calabozo en que se enterraba antiguamente a los condenados a prisión perpetua". v. hezurtegi.
HEZUR-ONTSATZAILE, HEZUR-ONTZAILE. "Rebouteur" H. v. HEZUR-ZUZENTZAILE.
HEZUR-OSATZAILE.
Curandero. " Ezur-osatzallea, algebrista" VP 26r.
Eztitut emen aitatzen ezur osatzalleak, luzaroko exerzizioarekin asko ondo kuratu eta sendatu dituenak. Gco II 211.
HEZUR-HOTZ. Cadáver.
Geure maitasun azurrotz ori / bijotzean ba darozu. "El cadáver de nuestro amor" . Laux BBa 48.
HEZURRAK HAUTSI, HEZURRAK LANEAN HAUTSI. "Horrek eztu ezurrik lanean autsiko (L). [...] Se dice de los haraganes" A EY III 298.
Amentsetarik aintzurtzen ari denak eztu hezurrik hautsiko. EZBB I 33.
HEZURRAK BERDINDU. "Llenarse, saciarse. Zer, orraittio azurrak berdindduko jatatzen onezkero. / Ointxe majo garek, azurrak edarki berdindduta. Jandakoan behien urdail-zuloa bete, berdindu egiten zaielako esan ohi da" Elexp Berg.
HEZURRAK BETE (azurrak b. V-gip s.v. azurrak berdinddu). Llenarse, saciarse.
HEZURRAK GOGORTU. "Envejecerse, azurrak gogortu (V-ple)" A EY III 284.
Ezurrak zaizkit gogortu, / belarriak ere gortu, / modu onetan mutill zarraren / enbidia nork du? Xe 243. Begiak lausotu ta / belarriak gortu, / illia zuritu ta / ankak berriz sortu, mamiak aitu / eta ezurrak gogortu. Urruz Urz 56. Ezurrak gogortu ta oiñak baldartzen zaizkikanean, emakume-eske nolako intziriak egingo ditukan ikusten natxegok, ire gaixo aldian lagun dakikan. NEtx LBB 121. Azurrak gogortu ta / mamiñak bigundu, / lengo pauso luzea / egin dot nik galdu. FEtxeb 133.
HEZURRAK UTZI. Dejar sus huesos, morir (en un sitio).
Nonbaiko desterruan hezurren uzteko. Hb Esk 157. Artu zuen bere errira itzultzeko asmoa, bere aideen artean ezurrak uztera. Lard 159. Baso-mortuaren biotzera itzuli bear izan ziran, bakardade illun artan beren egunak igaro eta [...] ezurrak uztera. Ib. 92. Bertan ezurrak utzi, aldeaurrekoen ondoan. Ag G 256. Ezurrak uztera nator nere etxera. Urruz Zer 45. Asmo gogorra artu ebela iñora ez alderik egiteko, eta euren azurrak emen izteko. Kk Ab II 186. Esaten eben: Sasoi orretan / zertarako Amerikara? / Berrogei eta amabi urtegaz / beren ezurrak iztera? BEnb NereA 68. Ezur zar auek Txinan utzi ber ditut nik. A. Joxe Mari gaixotu, ta esaten omen zuan bere lurrera etorri bear zuala ezurrak uztera. JAzpiroz 17.
HEZURRAK ZAHARTU. "Envejecerse [...], azurrak zartu (V-ger-m)" A EY III 284.
HEZURRETAN EGON, HEZURREAN EGON, HEZURRETAN JARRI (Estar, dejar) en los huesos.
Baño orain ezurrian dago eta ezin diteke senda. Bv AsL 206. Ezurretan zegon zakur zaunkalari bat. JAIraz Bizia 82 (v. tbn. 85). Goitik beraño mutilduagaz jarri arte azurretan. BEnb NereA 238.
Estar muerto.
Gaurkoagatik, beraz, Pernando, / zaude zure ezurretan. NEtx LBB 370.
HEZURRETAKO GAITZ. Mal de los huesos.
Ia zer alkartasun eukan azurretako gatxak guntzurrunekaz. Kk Ab I 22. Ezurretako gaitza edo desgastea sortu eta zearo izurratuta utzi. MMant 27s.
HEZURRETAKO MIN (SP Dv). "La goutte" SP. v. hezueri.
Hezurretako mina, harria, sukhar egosia. SP Phil 373. Buruko, haginetako, hezurretako min kruelenak. Dh 164. Bainan, aro edo egunaldi txarregia bada, zertan ibil hezurretako minaren ondotik? Prop 1901, 86.
HEZURRETAN SARTU, HEZURRETAN BARRENA SARTU, HEZURRETAN BARNA SARTU. Meter(se) hasta los huesos, hasta la médula, hasta lo más hondo.
Usantza hura hezurretan barrena sarthu baitzaitzu. Ax 94 (V 64). Erredura samina sar zakion hezurretan barna. Jnn SBi 151. [Hotza] hezurretan barna sar litzagukek. JE Bur 121. Etzautan den gutieneko izialdurarik hezurretan sartu. Zerb Metsiko 344. Sartu dakie ezurretan otzikara. Or Eus 342.
HEZURRETARAINO. Hasta los huesos, hasta lo más hondo, hasta la médula (sentido fig.). " Bildurra hezurretaraño sartu zitzaion " ZestErret.
Kexadura sarthu zait ezurretaraiño. 44. Estimazio ero ori [...] ezurretaraño, ta biotzaren erdiraño sarturik dagoela. Cb Eg II 84. Beldurra zeukaten sartua ezurretaraño. Izt C 3 (v. tbn. beldurra hezurretaraino sartu en Dv LEd 168, Goñi 90, NEtx LBB 173). Otzikara bat ezurretaraño sartu zitzaiona. Urruz Urz 49. Azurretaraño gagoz ikaraz. Ag Kr 208. Horra zertako hunat ethorri zarenetik gozo handi batek hezurretaraino hartu dautan gorphutz guzia. Zerb Ipuinak 520. Eresija azurretaraño sartuta yaukok. Altuna 36. Erdera sartu yaku / azurretaraño. Enb 127. Sinismena ezurretaraño sartua. Lek SClar 139. Udaberriz sartzen baita berotasuna ezurretaraiño. Ibiñ Virgil 99. Euria goitik sartu ta beetik atera, ezurretaraño bustiak. Ataño TxanKan 138.
v. tbn. Egiat 225 (hezurretaradrano). Or Mi 130. Jaukol Biozk 95. Munita 31. JAIraz Bizia 108. JEtchep 98. Osk Kurl 96. Azurretaraino: Erkiag BatB 189.
( hezurreraino ).
Hezurreraino berak ere sendituz [...] bihozminak. Larre ( in Xa Odol 15 ).
( zain-hezurretaraino ).
Ai! zu zar berde [...] zañ-ezurretaraño gaiztakeria igarorik zaudena! AA III 472.
( hezurretako muinetaraino ).
Hezurretako muinetaraino ikharatu zan. Osk Kurl 30. Azurretako unetaraño zurkatxa sartuta ebala. Etxba Ibilt 462.
(En sdo. prop.). Hasta llegar a los huesos.
Obligatzen dute Pilatos azotatzera ezurretaraño. Mg CC 249. Ezurretaraño azotez ebaki. Lard 512.
HEZURRETARAINOKO.
Que llega hasta los huesos, hasta lo más hondo.
Ezurretarañoko ikara sartu zekiokean. Izt C 194 (v. tbn. en contexto similar Arr May 84, Ag G 154 ezurretarañoko ikara). Berari begiratzeak ezurretarañoko dardarara ematen zion. Arr May 38. Azurretarañoko bildurrez. Bilbao IpuiB 123.
HEZURRETARA JOKATU. "Azurretara jokatu (V-m), jugar a las tabas" A.
HEZURREZKO. De hueso.
Gorpútza está baizik arági ezurresko bulto bát. LE Prog 122. Difuntubeen azurrezko erlikijareen batzuk. JJMg BasEsc 279. [Andregaia] aragi eta ezurrezkoa. Alz STFer 117.
Buruan hezurrezko ukubilkada gogor asko jasanak. Osk Kurl 174.
(Dv, H).
(Objeto fabricado) en hueso. "Qui est en os" Dv. " Hezurrezko nabala, couteau en os" H.
[Txakurrak] larruzko trajia ta / ezurrezko ortzak. Tx B II 128. Ezurrezko yoale-miian. Or Mi 44. Ezurrezko jostorratzak. JMB ELG 46. Ezurrezko edo adarrezko esku-gauzetan. Ib. 48. Hargin lan berriaren aurka hezurrezko hesi zaharra berreraiki nuen. Mde Pr 116s.
(Forma palatalizada).
Bottoin ttiki bat, naski hexurrezkoa eta oihalez estalia. Elzb PAd 6. Adar-exurrezkoa zan kopa. Berron Kijote 123.
HEZUR-TXEARI (Lar (azurtxeari), Izt C 197, Hb <azurxeari>). "Quebrantahuesos, ave" Lar. "Orfraie" Lh.
HEZUR-TXEATZAILE. "Quebrantahuesos" MItziar Txoriak 22.
HEZUR-HUTS.
a) (L-ain ap. A; SP, Lar (ezurruts), Añ; azurruts Vc ap. A; Lar, Añ). (Sust. y adj.). Puro hueso (sentidos prop. y fig.), esqueleto. "Carcasse" SP. "Esqueleto" Lar y Añ. "Armazón" Lar. "Esqueleto, la parca. Begitxanziñuetan ikusten zittuan sorgiñak, ezpirituak eta azur-utsak dantzan bere jiran" Etxba Eib.
Astoa barriz azur uts, goseti. Zav Fab RIEV 1907, 95. Zure gorputza geratuko da azurruts biurturik. Ur MarIl 20. Anbotoruntza egan joiala azurruts bat koraña bategaz. AB AmaE 362. Hilko zera eta andik laxter gorputz ori ezur-uts izango da. Arr May 29. Eriotza baltza azurrutz irudiz / makatz zorrotzaz eskuan. GMant Goi 32. Beor ezur-uts, zâr urdindua. Or Eus 328. Hilotz ustelek elkar / maitatzen dutenean / ezta diferentziarik / hezurrutsen artean. Arti MaldanB 213. Ijito asto ezur-utsen bat. NEtx LBB 252.
v. tbn. BOEg 3314.
b) (Con verbos como gelditu, egin, bihurtu, etc.). (Quedarse, etc.) en los huesos. "Azur-utsa (adj.), se dice de quien ha adelgazado mucho. Esquelético. Zuen ama izan eban gaixuan ondoren, geldittu zan azur utsa" Etxba Eib. "Ezur huts bihurtu da (G-azp)" Gte Erd 152. "Ezur utsa gelditu da (AN-5vill, B), ezur utsa in da (AN-gip)" Ib. 152. v. HEZUR HUTSETAN.
[Gorputz illa] gelditzen da bein ezur uts eta gero auts edo lur egiña. Mb IArg I 171. Atera ditu onek / bi obra berriak / esaten dituela / beretan egiak: / Aiek irakurtean / etsaien erdiak / ezur uts egin ditu / sabel-arrabiaak. Izt Po 143. Arkumeak / ezur uts biurturik / zeauzkak goseak. It Fab 186. Auldu, makaldu [...] eta ezur-uts egiteraño. Lard 64. Ezur uts zegoen gizajoari arnasa zaio agortu. NEtx LBB 371.
c) HEZUR HUTS .
(Pl.). Huesos pelados.
Joan ziran [...] santuaren ezur utsen eske. Mb IArg II 301. Emen buru ezurra, an beste ezur utsak. Cb Eg II 103.
(Uso fig.).
Azur utsak daukazan agura sikua. Azc PB 326.
HEZUR HUTSETAN, HEZUR HUTSEAN (Estar, dejar, etc.) descarnado, en los huesos (sentidos prop. y fig.). "Azur utsean gelditu de (V-arr)" Gte Erd 152. "Azidentia euki ta geo, hezur hutsetan geldiu zan" ZestErret.
Antxiñatxu joandako lagunok, azur utsetan, ondar barruan estaldurik. Ag Kr 199. [Zuaitzak] negu beltzean ezur utsetan bezela. Ag G 209. Beti eztago loretan [elorria]. Eria ezur utsean uzterañokoan. Ir YKBiz 142n. Zarpil ta ezurrutsean ere nabari da franko aldiz. Vill ( in Gand Elorri 14 ). Izakiak ezurrutsetan, diren bezalaxe, azalduko balitzaizkigu. Vill Jaink 153.
Ezurruts billoizetan / zugatzak aldatuta. TP EEs 1927, 31. Bakartadea [...] ez eban egundaiño ezagutu ordurarte, bere azurruts eta gabezian. Erkiag BatB 99.
HEZUR HUTSEZ UTZI. "Me han dejado aterrado, azur utsakaz itxi naude (V-ple)" A EY III 249. "Ezur utsaz utzi: beldurrak iota ibili (V-ple)" Zait Sof II 152.
HEZUR ZAHARRIK EZ EGIN.
No pasar mucho tiempo. Cf. HEZURRAK ZAHARTU.
[Erreximendua] badoa Lorraina deithu eskualdeari buruz lehenik. Ez du haatik hezur zaharrik eginen han: lau egun ttipiren buruko Beljikatik galdea heldu zaio. Zerb Gerlan 18. Etzuen haatik hezur zaharrik han egin behar. Urte baten buruko Baionan zen. Zerb Azk 69.
HEZUR-ZALE. Aficionado a los huesos.
Neskatxa txipi bat burhezur txiki batekin jostatzen ari da. [...] Neska hezurzalea bada ez da gezur zalea. Mde Pr 70.
HEZUR-ZULO. "Acetabulum, [...] hezurtókia, hezurzílhoa" Urt I 98.
HEZUR-ZURITAN.
Pagadia, narrututa. Baserrietako intxaur zaindaria ere ezur-zuritan. "Despojado" . LMuj BideG 106.
HEZUR-ZUZENTZAILE, HEZUR-XUXENTZAILE (Dv). Curandero. "Bailleul" Dv. v. HEZUR-KONPONTZAILE, H.-MOLDAZALE, H.-ONTSATZAILE.
Ikusi ditut [...] hezur-xuxentzaleak zain behartu batzu tanpez sendatzen. JE Bur 195 (v. tbn. 193 y 194). Basa dentistek, basa hezur-xuxenzaleek, basa emaginek [...] iraunen dute menderen mende. Ib. 196. Denak torneatzaile eta kadiraegile ziren, bai eta, batto segurik, hezur-zuzentzaile, konduaren gaineko. Lf ELit 287.
KATTALIN-HEZUR, LEPOKO HEZUR, MAMI HEZUR, MEHAKAKO HEZUR, OKARAN-HEZUR, PAPAR-HEZUR, TXIBI-HEZUR, ZUTOIN-HEZUR. v. kattalin, lepo, mami, mehaka, okaran, papar, txibi, zutoin.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper