Tr. Documentado en textos meridionales desde Lazarraga; al Norte sólo se encuentra en Laphitz (horri eratxia zaio anhitz arimen salbamendua (115), tal vez errata por eratxiki, que aparece ib. 50, 92 y 113). La forma más frecuente es erantsi, utilizada por los autores guipuzcoanos más importantes y algunos vizcaínos de principios del s. XIX; en el s. XX es sin duda la forma más usual, tanto en los guipuzcoanos como en los vizcaínos. Eran(t)zi, documentado ya en Lazarraga y Capanaga, aparece en algunos textos vizcaínos y, ya en el s. XX, tbn. en guipuzcoanos, alternando a menudo con erantsi en los mismos autores. Encontramos erantxi en Txirrita y Etxaide. Eratsi aparece en un texto de Leitza de 1626, en Iztueta, Mendaro Txirristaka (190), Orixe, Zaitegi y Ataño, eraatsi en Moguel y J.J. Moguel, eratxi en Larramendi, Soroa y Otaegui, y eraatzi en el ms. de Oñate; hay además erauntsi en Orixe. En cuanto a las formas con i inicial, encontramos iratsi en Mendiburu, Moguel (CC ), Uriarte y Erkiaga, iraatsi en Moguel, fray Bartolomé, J.J. Moguel y Uriarte, iratxi en un texto de 1857 de Lesaka, en D. Aguirre y Txirrita, e iraatzi en Uriarte; sólo hay irantzi, en Kirikiño y en Belaustegigoitia. Eraste, como forma de sust. vbal. de erantsi, sólo se documenta en textos del s. XX (p. ej., en Lizardi, Lekuona, Txillardegi y Zaitegi); en textos más antiguos la forma de sust. vbal. de erantsi parece ser eranste o erantsitze . En Moguel (CC 181) se encuentra además bekatuak bekatuari iristen, ej. recogido por Harriet; podría tratarse de una errata: cf. iratsi ib. 193 y 198. En DFrec hay 67 ejs. de erantsi, meridionales. Hay, además, 7 de eransten y 6 de erasten .
sense-1
1.
(V-och-gip, G-azp-to-bet, AN-araq; Añ, H; -nsi V, G, AN; Lar, Aq 477, Añ, H),
erantxi,
erantzi (V-oroz-arr-ger-gip; -nz- Aq 477),
eratsi (B; H),
eraatsi (V-och-m-gip),
eraatzi,
eratxi (Lar),
irantzi,
iratsi (V-m, AN-gip-5vill),
iraatsi (V-m, AN-5vill; MgNom),
iratxi.
Ref.:
A(eraatsi, eransi, erantsi, erantzi, eratsi, iratsi, iraatsi);
IzArOñ(erántzi);
GteErd 108, 214. Pegar, fijar, adherir; aplicar. "Aligar, lotu, bata besteari eransi" Lar. "Pegar un botón, &c., eransi" Ib. (tbn. s.v. acoplar, unir tablas con igualdad,aforrar,apodar,chapar, &c.). "Vestir o poner un reparo a otro, eranzi (G); es verbo distinto de eransi, cuyo significado es más amplio, porque el primero sólo se dice de los vestidos, herraduras, abarcas y de otros reparos y no más" Aq 477 (en la ed. de Fita aparecen transcritos erróneamente como erauzi y erausi; Azkue sólo da erauzi). "Iratsi amua (V-m), empatar un anzuelo, fijar el anzuelo en un aparejo" A. "Erántzi, erásten arrana, enganchar el cencerro" Iz ArOñ. "Mendiari lañoa erantsi dio (G-azp)" Gte Erd 108. "Bi berebil [...] bata besteari erantsita (G-azp) [...] iratsita (AN-5vill)" Ib. 214. "Amorria garrangari iratsi [...] zio (AN-gip)" Ib. 14. "Bizkarrezurra paretari irasta / iratsita (AN-gip)" Ib. 16. AxN explica iratxeki (73) por erantsi. Cf. tal vez Machin Eransate (1366, Arzam 214). Eliza onen ateari eratsidik <erasidich>. (Leiza, 1626). ETZ 47.
Superlatiboa izen bakoitzari en bere ondoren eransiaz egiten da. CbEBO 34.
Artu ogi kostadun bat, eransi zepoari bere eransi-toki artan. (Berastegi, 1763). ETZ 130.
(129 zepoari era[t]si[t]zekoak)Lenengo gertaketan dau burzilla, ondoren eraazten deutsa bere punta bietan txirrikak. msOñ 27r.
Iratsi bada ta ausnartu itzatzuez itz oek. MgCC 193 (CO 292 iraatsi egizuz bijotzaren erdijan; Harriet traduce erróneamente 'appliquez-vous donc (à mediter) ces paroles').
Azaltxu me azal lodijaguari eraatsita daguana. MgPAb 85.
Begira nondik erren-egiten daben zeuroen arimeak, ta erantsi egiozue antxe takoi ta ardurea. AñLoraS 139.
Errotarri andi bat lepoan erantsirik. AA III 563.
Onelangoak [berba neurtuak] izan daroe berezko gatza, gazigarria ta uia, gogoa yoteko, begizkoa egiteko ta errazago oratu ta erantsiteko. ZavFab,
RIEV 1907, 92.
Biotzaren erdi erdiko mamian ondo eratsia. IztC 430.
Bularrean zeraman Efod-i urrezko bi katerekin erantsita [...] baldi eder urrez josia. Lard 84.
Bere biyotzian iratxiya [...] bere maestro dibinuaren imajiña. (Lesaka, 1857). ETZ 250.
Narru lodija eta gitxi iratsija. UrDial 92 (It itsatsi gabea, Dv yosia, Ip josirik).
Lorra erantsi diyote / etxera eztijuan. Ud 28.
Abek basuak! ondua illuna dakate... Kraka guztiya eratxiya!SorAuOst 94.
( s. XX.)Atearen erdi erdian erantzita, argizarizko gurutze txiki zapal bat. AgG 15.
Tantaiari erantzita edo arkaitz zuloan kuskurtuta. Ib. 152.
Oñ ebagia eskaturik, ankeari irantziten deutso ta bat-egiñik geratu ziran. BelausAndoni 14.
Burua gorputz-alderdi guztiakin ondo erantsirik egotea. InzaAzalp 141.
Gure munduko pekatu danak / gorputzari iratxita. TxB 146.
Traje zarrari erantsi diye / aurten enporru berriya. Ib. 171.
Perra berriyak erantxi dizte. TxB II 113.
Pasta bat egin eban sartan baten, eta arexegaz irantzi eban arri-zatiya bere zuluan. KkAb II 175.
Igurtzika ari nintzaiolarik, gantz erantsiez garbitzen. LdiIL 30.
Iru eguzkibelar [...] ate gañean iltzez erantsiak dauzka. JMBELG 117.
Mugaireko mendiari erantsita bezela. Munita 103.
Haurraren begi nabar zoargiak harenei erantsiak gelditu zitzaizkien. MdeHaurB 8.
Kolkoan itsasirik ta iratsirik neskatilla xaloaren irudia. ErkiagArran 190s.
Bere isatsari erantsita zijoan bagoi beltz batean. UgaldeIltz 45.
Aurreko alde orri erantsiaz --beraz, estaliaz be bai--, udaletxea eregi.EtxabuKontu 72.
Ez, ni bezela, lanean ta etxeari erantsia. AtañoMLanak 23.
Botoiak erantsi bearrak.TxGarmBordaB 97.
Makillari ipurdian ere soka erantsi.JAzpiroz 149.
Izenak artikulu erantsia badarama. MIH 103.
Oihenartek bere neurtitzei iratxi zien hiztegitxoan. MEIG VII 49.
v. tbn. Lek SClar 116. Zendoia 198. Eratsi: Ataño TxanKan 231.
Tr. Documentado en textos meridionales desde Lazarraga.
Mila ta bosteun / urte alkarri eranzi, / irurogeta / lau geiago gañeti.Lazarraga 1202r.
Bigarren partea ama elexa santeak eranzi eutsan. Cap 40.
Ez lukee hau bakarrik eta zerbait iratsi bage esan naiko. MbIArg I 54.
Bestela zelan jakingo dau Konfesoriak zer penitenzia emon, ta zer erantsi?CrIc 159.
Bekatua bekatuari erantsi. AA III 505.
Kristiñau Doktrinia [...] gero D. Gabriel Menendez de Luarcak gauza asko erantzita atera ebana. CatLlo 1.
Geiago erantsi bage. IztC 499.
Iraatzi egijezu pekatu arin ta txikijai pekatu andiren bat. UrMarIl 94.
Oneri erantziten yako pensamendu guztiz baliyo andiko bat. UrBulaAl 24 (BulaG 528 eratxekitzen).
Zeñak eratxi dezaion dinbere berriak gure arrazari. "Añada nuevos timbres"
.OtagEE 1882c, 479.
Lur geixeago erantsi. AgG 255.
Elisabetek [...] esandako itzakin eta Eleizeak geroago erantsi eutsazanakin egiña da. KIkV 52.
(KIkG 34 erantsitako)Eta erantsi zuan: ez dizut eskatzen atera ditzazun mundutik. InzaAzalp 152.
Irurogei ta amarreko orri gaiñean zenbat erantsi. Mok 4.
Egiari zerbait erauntsi bazaio. OrSCruz 130.
Ikuste orreri erantzi dezaiogun entzutea. AnabUsauri 60.
Izendiari beste izen batzuk erantsi. LdiIL 151.
Zuetako zeñek erantsi (eratxeki) dezaioke bere biziari kana bat. IrYKBiz 133.
Urtea Martxoz asten bait-zan [...] Ianuarius eta Februarius geroz, aurretik erantsiak ditu. OrEus 141n.
Zuzenbideari lotzaiki bikaña dan maitasarrea ezarri, erantsi ta gañeratu bear yako. EguzkGizAuz 190.
Lanaren saria jabeak ordaindu bearko duala ta zerbait erantzita gañera. Munita 95.
"Seme bat uzti dik" --erantsi du. TxillLet 83.
Ari ez zaio ezer erasten ez kentzen. ZaitPlat 155.
Erlijioek geigarri bat erantsi nai diote. VillJaink 118.
Azken-kopla erantsi besterik etzun egin. GaztMusIx 161.
Sahagunen Erti-Maisu mailla beretzen ere, gero titulu ori bere Ikasguari erantsiz. Ib. 58.
Ezer kendu ta ezer erantsi gabe. BerronKijote 111.
Besteren ona ezin eramana. Batzuei kendu eta besteei erantsi.Albeniz 106.
Frase biribil honi zerbait eranstera ausartuko baldin banintz. MEIG VIII 30.
v. tbn. EA OlBe 33. SMitx Aranz 134. NEtx LBB 109. BAyerbe 9.
azpiadiera-1.2
(AN-gip ap. Gte Erd), iraatsi,erantzi. (En la expr. elkarri erantsi).Juntar(se)."Itzak alkarri ongi erantsita (AN-gip)"GteErd 264.
Munduko su guziak alkarri eransirik. Gco II 18.
Munduko altsu guztiak bat eginda, euren alizate osuak alkarri iraatsita. fBIc III 293.
Gizonen kabiak alkarri erantzita zeukazkitela [uriak]. AgG 11.
azpiadiera-1.2.1
Zigortxo bi elkar-erantsiak.JMB ELG 40.
azpiadiera-1.3
Unirse (a alguien). Angletarrak eta Saxonak, bai eta geroxeago erantsi zitzaizkien Danetarrak. MdePr 249.
azpiadiera-1.4
"Itzak ondo erantsita hitzegiten zuen (G-azp)"GteErd 264 (= oso pulkroa zen hitzegiten).
azpiadiera-1.5
Gaurkoz Bitarteko Jaurlaritzari opa dizkion eginkizunak erabilliaz jardun oi diranak Euzko-Jaurlaritzari eranstea..
"Incorporar."EAEg 8-11-1936, 248.
Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y vizcaínos desde mediados del s. XVIII.
Euskerari eratxi zaizka Gaztelaniatik, Latiñetik edo beste hitzkundeetatik hitz asko. LarCarta a Mb 279.
Bereala gaitza erantsi zitzaion. CbJust 55.
Itz libre edo izkuntza txar batzuek eransi zitzaiozkan. Ib. 24.
Erresurrekzinua, sekulakua... Berba eraatsi ta gatx oneek [...]. Mg PAb 163. Zu bezelako sendagillak dira gaitza irasteko obeak. VMg 77s.
Jazteko bat ifinten danean lora usain onekoen artean, eransten jako usain gozoa. AñLoraS 22.
Milla osasundun ibilli arren gaixo baten inguruan, erantsiko ezteutse osasunik. Ib. 22.
Miinaren berenuak iraasten daben gatx bat. fBIc II 205.
Ez munduko usaiñik txikarreena iraasteko tokijak. JJMgBasEsc 223.
Erderati erantsia. AñEL2 8.
Doai gaiñ gañeko oek guztiak dituzte Gipuzkoatarrak beren berenkiak, eta ez beste jaiot-errikoetatik erantsiak. IztC 212.
Osorik dagoanari [gatxa] erantsi. ATxirrist 74.
Eusko-usaia erasten. LdiIL 127.
Gaitz au erasten zaio biziki insignis [...] ta itxas-piñuari. Munita 93.
Esne ta sardiñari usai txarra erasten diela. Ib. 55.
Arrotz izkuntzako izenari etxeko usai erantxi nairik. EtxdeJJ 271.
Ortik erantsi zaio liburuari bere ementasuna, edo Arantzazu-kutsu zoragarria. Vill(inGandElorri 11).
Gudazaleak bereala erasten ziok lagunari, bere barruan ezin ito duan gaitz gaizto ori. AtañoTxanKan 239.
Zenbaiti dana eransten zaio / eta oietan nago ni.Insausti 227.
Bildur aundirik gabe / erasteko sida. Ib. 188.
azpiadiera-1.7
+ eraatsi,erantxi,iraatsi.Conferir; dotar (de). Mundu guziari eransi ziozkan Jangoikoaren amodiozko garrak. LarSAgust 13.
Lenengo gizonari eraatsi eutsala Jaungoikuak berbeeta bat. MgPAb 184.
Erantsiko niola nere buruari bekaturako oitura. AA III 496.
Jaungoikuak iraatsi eutseela emakumei beraarizko modestija. JJMgBasEsc 137 (139 eraatsi).
Anima edo espiritu uts bat ezer-ezetik sorturik gorputzari erantsi zion. Lard 1s.
Enparauai bere deboziñoe au iraasteko. UrMarIl 70.
Itz abei bear ainbateko zorroztasuna erantxiz. EtxdeJJ 150.
Nahi zion egun hartako gertakizun bakoitzari solemnitate bat erantsi. MdeHaurB 53.
Batek ostera, ikusten duen orri kanorerik erasten ez ba dio, besteak bai. TxillLet 56.
Inolako indar berria erantsi zion iakintzari. ZaitPlat 26.
Aurten egizko kutsu jatorra / nai genioke erantsi. Basarri 60.
Giza-bizitzari infinitu-lurruna erantsi. VillJaink 132.
Emakumearenganako zaletasuna erantsi zion. MAtxGazt 27.
Luzifer-airetxo bat erantsi diote. MIH 324.
azpiadiera-1.8
iraatsi (V? ap. A).
(Participio en función de adj.).(Palabra)compuesta. Euskera berba iraatsi oneek adierazoten dabe gauzia zer ta zetarako dan. MgPAb 202.
azpiadiera-1.9
+ eratsi,eraatsi.Apegarse a algo, ser (hacerse) afecto a algo o a alguien. Nola bere biotza kasi ezer ez danari eransitzen zaio?CbEg II 141.
Artu egizuz ontzat neure jakiturija labur, baña borondaterik zintzo ta eraatsijenak eskintzen deutsuzan ikasbide labur batzuk. JJMgBasEsc III.
Gaztarotik Zuri erats-eratsia zala. "Devotissime tibi viveret"
.OrAitork 184.
Auzoko aiton-amonak ere, euskerari muzin eginta, erderari eratsi zaizkiok. AtañoTxanKan 107.
azpiadiera-1.10
+ erantzi,erantxi.Poner, colocar, aplicar (las manos, etc.). Erantzi biar deutsa [...] bere eskubak. msOñ 237v.
Eskua eranzi edo zematuten dituezanak. CatLlo 42.
Gauza gozorik senti badute / azkar erantxi eskuak. TxB II 66.
Eginkizun aundi ari bizkarra erasteko. LdiIL 74.
Gazta zar bati erasteko ortzak zorrotz ekarriko ditut. LekEunD 22.
Ollanda zuriari atzaparrak eransteko. TAgUzt 312.
Zugaitzari aizkora erastearen oso etsaiak dira. Munita 61.
Itxasuan badira / arrai on askuak, / erantsiko giñozke / pozikan eskuak. UztSas 312.
Sekula geiago etzuan gauz ura aitatu. Ezta geiago neri eskurik erantsi ere. JAzpiroz 142.
Bananduaz saltoka / [azeriak] agiña erantsirik, / odola zurrupatu / okela itxirik. Ayesta 113.
Karga astunari're / eskuk erantsia.Insausti 82.
azpiadiera-1.11
"Eguzkiak ez dit kolorerik ematen (AN-gip), eransten (G-azp)"GteErd 199.
Arkaitza izan zan alakoa, kozkor bizi zorrotzak zituana, eta bakoitzak bere ubeldua erantsi zion. BerronKijote 174.
sense-2
2.+ eratxi,iratsi,iratxi,erauntsi.Atribuir. [Jangoikoari] ez dagokan gauzaren bat iratsi. MbIArg I 261.
Juduzalea zala norbaitzuek eransi ziotelako. AranSIgn 56.
Orain neri iratxi nai dian kargu izugarri ori!AgG 22.
Intxusa ori Santa Cruzi erauntsia zalako omen. OrSCruz 89.
Besteren batek oker egin da / neri nai ziran erantsi. TxB I 33.
Txarkeririk erantsiko balio. EtxdeAlosT 29.
Egia izan bage erriak eraxten dizkion egiñak. EtxdeJJ 17.
Izadiko gertakari guztiak Jainkoari erantsi. VillJaink 31.
Teresa deunari erantsi izan zaion kopla onek. GaztMusIx 162.
Lukrinori erantsitako ditxoak. IbiñVirgil 85.
Aiek erantsi dizkidaten okerrak. NEtxLBB 116.
azpiadiera-2.1
Adjudicar. Eransten jakuz Jesu Kristoren merezimendu neurri bageak. AñEL1 85.
azpiadiera-2.1.1
Ni beti berritsu!... Ez nauk lelo txarra erantsi! Loidi 65.
azpiadiera-2.2
(Part. en función de adj.)."(Mal) nombre, apodo [...] izen goitia o eransia"Añ.
sense-3
3.eratsi (G ap. A), eraatsi (V-m ap. A), erantzi. (Participio en función de adjetivo). "Allegado, pariente por afinidad [...]" A. Alan odolekua, zelan eraatsi edo koñatutasuneti jatorkona. MgCO 169.
Ez gara an arrotz ta erantzi izango, deunen errikide ta Jaungoikoaren etxeko baño. IbargGeroko 45 (ap. DRA).
Senide, aide-eratsi (odoleko eztan aidea) ta zearraideak. ZaitPlat 7.
sense-4
4.
(V-och ap. A
; -nsiLar, Añ),
erantzi (V-arr ap. A
; H),
iraatsi (AN-5vill ap. A). "Herrar las caballerías"Lar.
"Zaldia eranztea (G)"H s.v.eraunztea.
sense-5
5.+ erantxi.Dar (un golpe, etc.). Izugarrizko zartakoa erantsi diotena. TAgUzt 289.
Masalleko bat erantxi zion. EtxdeJJ 126.
Irugarren zartakoa erantsi dau. ErkiagBatB 144.
Ez leike neurtu Gipuzkoari / erantsi dion zigorra. Basarri 103.
Iñoiz matralleko on bat erantsi ziena. MAtxGazt 76.
Arriak zion arte / kolpe bat erantsi.Insausti 212.
sense-6
6."Txakurra eráantsi, echar el perro"IzArOñ.
azpisarrera-1
ERANSTEKE.
Sin añadir. Hezurrak, / arima oraindik eransteke dutenak. AzurmHitzB 64.
azpisarrera-2
ERANTSIKO.
"Erauntsiko (AN-larr), colindante" A Apend. Euntze edo barruti orrek 45 erreneurri (robadas) ditu, erauntsiko 9-ak barnean dirala. Or Eus 297n.
azpisarrera-3
ERANTSI-TOKI.
Sitio donde se adhiere, se aplica. Artu ogi kostadun bat, eransi zepoari bere eransi-toki artan. (Berastegi, 1763). ETZ 130.